باخ

باخ . (اِ) بمعنی راه باشد که عربان طریق گویند. (برهان ) (آنندراج ) (ناظم الاطباء). || تاریک . (فرهنگ ضیاء). || شعوری بمعنی زیبایی و حسن و جمال گرفته و بیت ذیل را از ابوالمعالی شاهد آورده است :
نکردی چرا عاشقان دل فراخ
خدا آفریده ترا حسن و باخ (؟)
|| هم شعوری بمعنی سیم و زر ناسره گرفته و بیت ذیل را از ابوالمعالی شاهد آورده :
سرشکم مگر بوده است کم عیار
قبولش نکردند چون نقره باخ (؟)
این لغت ظاهراً مصحف «ماخ » است . رجوع بماخ شود. || نیز شعوری بمعنی ایلچی و قاصد گرفته بیت ذیل را از میرنظمی شاهد آورده است :
نشسته شد آن عز و دولت بکاخ
در آن دم بخدمت رسیده ست باخ (؟)
|| هم شعوری بمعنی دون همتی گرفته مصراع ذیل را از قریعالدهر شاهد آورده :
همه را همت باخ و همه در راه بساخ (؟)
این کلمه هم مصحف «ماخ » است و همین بیت در لغت فرس اسدی شاهد ماخ بمعنی نبهره از سیم و زر آمده است . رجوع بلغت فرس چ اقبال ص 78، و ماخ شود.

باخ . (اِخ ) یوهان سباستین (1685 - 1750). باخ ، نام خانواده ای آلمانی است که در هنر موسیقی شهرت بسزائی داشتند و مشهورترین آنان یوهان سباستین میباشد که آثار موسیقی مذهبی او مورد توجه اهل فن است . وی بسال 1685 م . در روز 21 مارس در شهر آیزناخ متولد شد. پدرش یوهان آمبروزیوس باخ فرزند موسیقیدانی بنام کریستوف باخ (1612 - 1661) و جزو موسیقیدانان دربار بود. آمبروزیوس باخ بسال 1645 متولد گردید و در 22 سالگی بعضویت دسته ٔ موزیک شهر ارفورت درآمد و یک سال بعد با الیزابت لمرهیت ازدواج کرد و چندی بعد بشهر آیزناخ منتقل گردید. نتیجه ٔ این ازدواج شش پسر و دو دختر بود که یوهان سباستین آخرین آنان بود. دوران کودکی باخ در شهر آیزناخ گذشت . این شهر سرزمین موسیقی بود و موسیقی دانان بسیاری را در دامن خود پرورده بود. از اینرو احساسات لطیف و استعداد هنری باخ از دوران کودکی با موسیقی ، شعر، دین ، طبیعت پرورش یافت . نخستین معلم او پدرش آمبروزیوس باخ ویولونیست بود، اما یوهان نتوانست مدت زیادی از تعلیمات پدر بهره مند شود و او را در سال 1695 در سن دهسالگی از دست داد و مادرش نیز سال پیش از آن درگذشته بود. سباستین یتیم ناچار همراه برادر بزرگش یوهان یاکوب به برادر بزرگترش یوهان کریستوف که درین وقت 24 سال داشت و ارگ نواز شهر اوردروف بود پناه برد. این هر دو برادر با هم وارد مدرسه ٔ شهر «اوردروف » شدند. یوهان سباستین در مدرسه شاگردی منظم و جدی بود بطوری که وقتی در کلاس سوم بود جوانترین محصل کلاس و در عین حال شاگرد اول کلاس بشمار میرفت . در ضمن کارهای موسیقی خود را نیز با ذوق و عشق بسیار دنبال میکرد و برای این کار مشقتها میبرد. داستانی از خاطرات این زمان او نقل میکنند که معرف پشتکار و علاقه ٔ شدید او در کار موسیقی است . خلاصه ٔ داستان چنین است : برادرش «یوهان کریستوف » کتابی از قطعات آثار بزرگترین اساتید موسیقی زمان برای کلاوسن داشت و معلوم نیست به چه دلیل آنرا به باخ جوان که مشتاق آن بود نمیداد، اما این کتاب را در اشکافی میگذاشت که با میله های ساده بسته میشد بطوری که جوان میتوانست دستهای خود را از لای میله ها بگذراند و کتاب را با جلد مقوائی نازکش بیرون بکشد. به این ترتیب باخ در مدت شش ماه شبها وقتی که در منزل همه کس بخواب میرفت کتاب را از اشکاف بیرون میآورد و در روشنائی ماهتاب از روی نت ها و آهنگهای آن کپیه برمیداشت . پس از شش ماه این کار دشوار و طاقت فرسا بپایان رسید و باخ تمام کتاب را کپیه کرده بود اما از بخت بد برادرش از موضوع اطلاع یافت و در کمال بیرحمی نسخه ٔ کپیه شده ٔ کتاب را از او گرفت . بخوبی میتوان اثر این رفتار ظالمانه را در روحیه ٔ حساس باخ جوان و اندازه ٔ درد و حرمانی را که در او بوجود آمد تشخیص داد. در سال 1700 که باخ پانزده سال داشت از شهر اوردروف بشهر لونبورگ رفت تا تحصیلاتش را که با عشق و شوق دنبال میکرد در مدرسه ٔ سن میشل آنجا بپایان رساند. در این مدرسه بشاگردانی که در دسته ٔ آواز شرکت میکردند و در مواقع تشریفات مذهبی ، بهنگام مراسم تدفین یاازدواج آواز میخواندند حقوقی پرداخت میشد و باخ نیزاز این حقوق استفاده میکرد. ظاهراً یکی از علل آمدن او باین شهر همین امر بود که بتواند شخصاً هزینه ٔ زندگی خود را تأمین کند و سربار زندگی برادر ارشدش که بار تأمین زندگانی خانواده را بدوش داشت نباشد. باخ بهمراه یکی از دوستان جوان خود بنام «گئورگ اردمان » از شهر اوردروف به لونبورگ آمد و هر دو با هم در دسته ٔ آواز مدرسه ٔ سن میشل که جمعاً پانزده تن عضو داشت شرکت میکردند و این دوستی بعدها هم تا مدتها ادامه یافت . میگویند که باخ در این زمان صدای سوپرانوی خوبی داشت اما چندی بعد صدایش تغییر کرد و خراب شد بطوری که از دسته ٔ کسانی که سوپرانو میخواندند خارج شد. در لونبورگ باخ با اساتید و نوازندگان مختلفی آشنائی پیدا میکرد که در مدرسه ٔ سن میشل تدریس میکردند و یا در کلیساهای شهر اُرگ مینواختند و هنر نوازندگی و تعلیمات آنها در پرورش و تکامل باخ اثر بسیار داشت . در همین شهر لونبورگ بود که باخ با موسیقی فرانسوی آشنائی یافت زیرا «گئورگ ویلهلم » دوک ناحیه که در این شهر اقامت داشت با یک شاهزاده خانم فرانسوی ازدواج کرده بود و برای خود درباری فرانسوی تشکیل داده بود. بعلاوه عده ٔ زیادی از فرانسویانی که بعلل مذهبی و بخاطر داشتن عقاید پروتستان مجبور به ترک فرانسه شده بودند در آنجا بسر میبردند و باین ترتیب یک محیط فرانسوی در لونبورگ بوجود آمده بود که از نظر موسیقی هم ، رنگ فرانسوی داشت و برای باخ جوان نیز این خاصیت را داشت که او را به این نوع موسیقی و صفات و حالات آن آشنا میساخت . در همین زمان بعلت همین اقامت در شهر لونبورگ و مسافرتهائی که باخ بیکی دو شهر دیگر کرد با موسیقی ایتالیائی نیز تماس وآشنائی یافت و باین ترتیب پرورش او از نظر موسیقی توسعه و تکامل مییافت . وقتی که تحصیلات مدرسه ٔ باخ بپایان رسید در شهر ویمار بعنوان موزیسین وارد خدمت در دستگاه یوهان ارنست برادر ویلهلم ارنست دوک حاکم ویمار شد و در این وقت هیجده سال داشت . باخ در ویمار نیز با اساتید هنرمندی آشنائی یافت که دیدار و تعلیمات آنها برای پیشرفت موسیقی او اهمیت داشت . گرچه باخ ابتدا بعنوان ویولونیست استخدام شده بود ولی بزودی عنوان ارگ نواز دربار را پیدا کرد و در یکی از اسنادی که از این زمان باقی است نام او با عنوان «ارگ نواز دربار سلطنتی ساکس در ویمار» ثبت شده است و یک بار از او خواهش کردند که ترمیم و تعمیر ارگ کلیسائی را که خراب شده بود زیر نظارت خویش قرار دهد و از همین زمان است که شهرت باخ در نوازندگی ارگ بوجود میآید. باین ترتیب با وجود اینکه باخ هیجده سال بیشتر نداشت سمتهای موزیسین دربار و ارگ نوازکلیسا را بدست آورد که هر دو واجد اهمیت بسیار بود.برای اینکه زندگانی باخ را بهتر درک کنیم باید کمی بمطالعه ٔ محیط زندگانی و اوضاع دوران او بپردازیم .
اواخر قرن هفدهم و نیمه ٔ اول قرن هیجدهم که دوران زندگانی باخ میباشد زمانی است که در اروپا سلطنتهای مطلقه ٔ بزرگ و دربارهای پر جلال و شکوه تشکیل شده بود. در فرانسه خاندان بوربن سلطنت میکرد و باخ در روزگار جوانی معاصر با لوئی 14 و بقیه ٔ عمر معاصر لوئی 15 بود. در پروس خاندان هوهنزولرن پایه های سلطنت نیرومندی را میگذاشت که مرکز آن در برلین بود و باخ با سه نفراز بزرگترین پادشاهان این سلسله همزمان بود و ازجمله با فردریک کبیر بزرگترین پادشاه آنها که در اواخر عمر باخ بروی کار آمد روابطی داشت که خواهیم دانست . در اتریش و هنگری خاندان هابسبورگ سلطنت داشت و باخ سی وسه سال آخر عمر خود را همزمان با ملکه ٔ معروف اتریش ماری ترز گذرانید. در روسیه خاندان رومانف حکومت میکرد و باخ تا چهل سالگی با پطر کبیر همعصر بود. در سوئد باخ با پادشاه معروف آن شارل 12 همزمان میشد. درتاریخ ایران زمان زندگانی باخ همعصر با اواخر عهد شاه سلطان حسین صفوی و فتنه ٔ افغانها و سلطنت نادرشاه میشود. به این قرار می بینیم که باخ با بزرگترین پادشاهان اروپا در قرن هیجدهم همعصر و همزمان بود اما باخ در ایالت آلمانی ساکس و ایالات مجاور آن زندگی میکرد و در شهرهای آنجا تغییر مکان میداد و هرگز از این نواحی بکشورهای دیگری نرفت . وضع ایالات آلمانی در روزگار باخ مانند کشورهای بزرگی که نام بردیم نبود زیرا آلمان در آن روزگار مانند زمان ما نبود که حکومت واحد و متحدی داشته باشد و بطوری که میدانیم این کاریست که در نیمه ٔ قرن نوزدهم انجام گرفت . در دوران زندگانی باخ در هر ناحیه و هر ایالت آلمان یک پادشاه یا شاهزاده یا امیری حکومت نیمه مستقلی داشت که مجموعاً با هم «اتحاد مقدس ژرمانیک » را تشکیل میدادند که زیر ریاست عالیه ٔ امپراطوری اطریش بود. هر یک از این امرا و شاهزادگان برای خود کاخ و دستگاهی اختصاصی داشتند که کمابیش شبیه دربارهای بزرگ بود. این دربارها که مراکز اشرافیت آلمانی قرن هیجدهم بود در ضمن کانونهائی برای پرورش هنرمندان و موسیقیدانان زمان بشمار میرفت که در مطالعه ٔ زندگانی باخ نباید اهمیت آنها رافراموش کرد. بعلاوه در این زمان هنوز مذهب رواج بسیار داشت . در آلمان مذهب جدید پروتستان شیوع یافته بود و در این آئین همه جا مراسم مذهبی با موسیقی آمیخته و توأم است . خود مارتین لوتر پیشوای معروف این فرقه شخصاً موزیسین بود و از تأثیر عظیم موسیقی در روحیه ٔ مردم اطلاع داشت و از همین رو توصیه کرده بود که مراسم مذهبی همراه با موسیقی اجرا شود و بهمین جهت هنگام دعا و مناجات در کلیساها، موقع انجام دادن مراسم ازدواج و زمان اجرای مراسم تشییع جنازه و تدفین و در هر موقع دیگر سرود و موسیقی نقش عمده ای را بعهده داشت و این رسم و سنت نه تنها منحصر به پروتستانها بود بلکه کاتولیکها هم از قدیم باین امر اهمیت میدادند. کسانی که اروپا و کلیساهای معروف و بزرگ آن را دیده اند میدانند که در هر کلیسا آلات موسیقی عظیمی بنام ارگ تعبیه شده است که معمولاًدر موقع اجرای مراسم مذهبی این ارگ با نواهای شورانگیز خود باید روح شنوندگان و مؤمنین را زیر نفوذ بگیرد. در کلیساهای بزرگ مقام و منصب ارگ نواز مقام مهمی بود که معمولاً در اختیار موسیقدانان معروف و بزرگ نهاده میشد و بسیاری از موسیقی دانان در قرن هیجدهم وقرن پیش از آن ارگ نوازان کلیساها بوده اند و در میان پدران باخ هم کسانی این سمت را داشتند، خود باخ هم این سمت را بدست آورد. بسیاری از آثار معروف موسیقی قرن هفدهم و هیجدهم و حتی قرن نوزدهم آثاری است که برای ارگ و نواخته شدن با ارگ تهیه شده است . ارگ نوازان و سرپرستان دسته های سرود جزو خادمین رسمی کلیساها بودند و از کلیسا حقوق و مقرری دریافت میداشتند و در مواقع مراسم فوق العاده از اعانات و هدایائی که بکلیسا تقدیم میشد سهمی دریافت میداشتند و این موضوع هم در زندگانی باخ تأثیر و اهمیت قابل ملاحظه ای داشت . یوهان سباستین باخ اگرچه بعنوان ویولونیست خدمات خود رادر شهر ویمار شروع کرد ولی بطوری که دیدیم بزودی سمت ارگ نوازی شهر آرنشتات رابدست آورد. وظایف او در این زمان این بود که هر یکشنبه از ساعت 8 تا 10 صبح و هر پنجشنبه از ساعت 7 تا 9 صبح و هر دوشنبه در موقع مراسم دعا در کلیسا ارگ بنوازد و این وظیفه ٔ دشواری نبود و باخ میتوانست بکارهای دیگری هم بپردازد. ازجمله بمسافرتهائی در شهرهای مجاور میپرداخت و بملاقات موسیقی دانهای معروف زمان خود میرفت . یک بار شورای شهر «آرنشتات » او را بازخواست کرد که بجای چهار هفته مرخصی چهار ماه غیبت کرده است و او این مدت بمسافرت پرداخته بود. باخ گاهی با مشکلاتی روبرو میشد که از نظر موسیقی قابل ملاحظه است مثلاًاز او ایراد میگرفتند و انتقاد میکردند که در موقع نواختن ارگ یا تعلیم سرود واریاسیون های عجیب و غریبی مینوازد و میآموزد در حالیکه همین واریاسیون ها و همین ابتکارات که محصول نبوغ و استعداد باخ بود، امروز موجب شهرت جهانی او شده است . یک بار هم شورای شهر او را بازخواست و توبیخ کردبدین جهت که میگفتند او دختر جوانی را در کلیسای شهر آرنشتات با خود بمحل ارگ برده است که اقدامی بکلی ممنوع بود. در 29 ژوئن 1707 باخ از خدمت کلیسای شهر آرنشتات استعفاء داد و بشهر مولهوزن رفت که در آنجا بسمت ارگ نواز «کلیسای بلازیوس » (بلازیوس کیرشه ) منصوب گردید. در این کلیسا باخ بجای یوهان گئورگ آهل (آل ) ارگ نواز معروفی منصوب شده بود که مدت سی سال این مقام را داشت و باخ که در این زمان بیست ودو سال بیشتر نداشت بزودی لیاقت خود را برای جانشینی چنین استادی ثابت کرد. در 17 اکتبر 1707 باخ با دخترعموی خود ماریا - باربارا باخ دختر میشائل باخ ارگ نواز شهر گهرن ازدواج کرد. این ازدواج در «کلیسای دورنهایم » نزدیک آرنشتات صورت گرفت . محققین زندگانی باخ عقیده دارند دختری که باخ با خود بمحل ارگ کلیسای شهر آرنشتات برده بود و بخاطر او مورد توبیخ قرار گرفت همین دختر بوده است . در ژوئن سال 1708باخ یک بار دیگر تغییر شغل داد و از خدمت کلیسای شهر مولهوزن استعفا کرد و بخدمت پرنس ویلهلم ارنست دوک شهر ویمار پرداخت که تا ده سال بعد ادامه داشت . در این زمان در ویمار یک رشته مجادلات مذهبی جریان داشت که باخ نسبت بآنها بیطرف ماند. پرنس ویلهلم ارنست هم شخصاً مردی نیک نفس و نیکوکار بود که از هنر و هنرمندان حمایت میکرد. در سال 1696 تئاتری در شهر ویمار ساخته بود که مورد علاقه اش بود و اغلب به امور دسته ٔ ارکستری که خود او را فراهم آورده بود میپرداخت . همچنین موسیقی ارگ را نیز بسیار دوست میداشت . باخ یک بار در مقابل او ارگ نواخته بود و در نتیجه او شخصاً باخ را بعنوان ارگ نواز انتخاب کرد. در ویمار و در همین دوران بود که باخ معروفترین آثار خود را برای ارگ بوجود آورد. در همین شهر بود که باخ با «یوهان گوتفرید والتر» ارگ نواز کلیسای بزرگ شهر دوستی صمیمانه ای برقرار کرد و از نظر موسیقی با یکدیگر همکاریهای گرانبهائی میکردند. در ویمار روزبروز بر شهرت نوازندگی و هنرمندی باخ افزوده میشد واحترام بیشتری پیدا میکرد بطوری که گاهگاه شهرهای مجاور و کلیساهای بزرگ از او دعوت می نمودند که بآن شهرها برود و یا سمتهای ارگ نوازی را در آن شهرها بپذیرد. بالاخره در سال 1717 اتفاقی روی داد که مایه ٔ شهرت فوق العاده برای باخ گردید و استادی او را بر همه کس مسلم ساخت . در این سال لوئی مارشان که از مشهورترین نوازندگان ارگ و کلاوسن درفرانسه بود و در این وقت چهل سال داشت بشهر درسد مرکز حکومت ساکس آمده بود و در آنجا در حضور پادشاه هم ارگ و کلاوسن نواخته بود و خیلی میل داشت که او را با حقوق هنگفتی برای خدمت دردربار ساکس استخدام نمایند. یوهان باپتیست ولومیه که در آن وقت رئیس کنسرت های دربار ساکس در شهر درسد بود نامه ای برای باخ که هنرمندی و استادی او را خوب میشناخت نوشت و از او درخواست کرد که بشهر درسد بیایدتا ترتیب مسابقه ای با موسیقی دان مغرور فرانسوی را بدهند. باخ با کمال میل این دعوت را پذیرفت و بشهر درسد آمد. ولومیه ترتیبی داد که باخ توانست مخفیانه نوازندگی رقیبش را ببیند. آنگاه باخ با نامه ٔ بسیار مؤدبی به مارشان نوشت که حاضر است هر قطعه ای را که مارشان پیشنهاد کند و نت آنرا بدهد فوراً و فی المجلس بنوازد و در مقابل او هم چنین توقعی خواهد داشت . ظاهراً مارشان این پیشنهاد را پذیرفت . روز و محل مسابقه هم تعیین گردید و حتی به اطلاع پادشاه هم رسید. در موعد مقرر باخ در محل مسابقه که منزل یکی از وزیران بود حضور یافت ولی مارشان مدتی دیر کرد و بالاخره هم نیامد. عاقبت صاحبخانه کسی را بجستجوی او فرستاد، اما همه با کمال تعجب خبر یافتند که آقای مارشان صبح زودبا یک ارابه ٔ فوق العاده ٔ پستی از درسد رفته است . برای باخ که حریف از مقابله با او گریخته بود فرصتی بودتا هنرمندی و استادی خویش را بهمه بنمایاند و نشان بدهد که اگر حریف بمسابقه هم حاضر میشد باز شکست او در مقابل قدرت هنری باخ مسلم بود. پادشاه ساکس بپاداش این لیاقت 500 تالر که مبلغ هنگفتی بود برای او فرستاد اما پولها به باخ نرسید و یکی از مستخدمین که ظاهراً مصارف لازم تری برای این وجه داشت آنرا ربود و فقط شهرت و افتخار نصیب باخ شد. بعد از مراجعت از درسد باخ مدت زیادی در ویمار و در خدمت پرنس ویلهلم ارنست نماند. هفته های آخر اقامت او در ویمار با حوادث کدورت آمیزی آمیخته بود. نخستین مایه ٔ کدورت این بود که باخ میخواست مقام استادی کلیسای شهر به او واگذار شود و نشد، این مقام بعهده ٔ پیرمرد محترم و بیماری بود بنام ساموئل درزه که موزیسین بود و مدتی باخ سمت معاونت او را داشت . درزه در سال 1716 درگذشته و مقام او خالی مانده بود، باین جهت باخ میخواست که این مقام به او واگذار گردد ولی مورد موافقت قرار نمیگرفت . یک مایه ٔ دیگر کدورت این بود که در دربار ویمار دودستگی و نفاق ایجاد شده بود. دوک حاکم شهر با دوک ارنست اگوست که از هواداران بزرگ باخ بود مخالفت داشت و این وضع برای باخ تحمل ناپذیر بود. خود باخ هم وضع راحتی نداشت و کم کم بفکر عزیمت از این شهر افتاده بود و سرکشی و نافرمانی میکرد و میخواست استعفای خود را بقبولاند. در یادداشتهای یکی از منشیان دربار ویمار اکنون این جمله درباره ٔ باخ باقی است که می نویسد «در 6 نوامبر باخ رئیس کنسرتها وارگ نواز دربار که تا این زمان بر سر کار بود بعلت گستاخی و اصراری که برای استعفای خود داشت و میخواست بزور مستعفی شود، در عمارت دادگستری بازداشت شد. در دوم دسامبر آزاد شد و عدم رضایت دربار هم به او ابلاغ گردید». به این ترتیب دوران اقامت باخ در ویمار به سر رسید و در این موقع نزد شاهزاده لئوپلد، حاکم آنها لت کوتن رفت که قبلاً هم با هدایائی که به باخ اهداءمیکرد و با علاقه ای که بموسیقی نشان میداد باخ را برای ترک گفتن ویمار تشویق میکرد. لئوپلد که در سال 1696 متولد شده بود و در این وقت بیست ویک سال داشت شاهزاده ای سفرکرده و هنرمند و هنردوست بود. شخصاً چند ساز را مینواخت و صدای تمرین کرده ٔ خوبی هم داشت . لئوپلد با باخ بمهربانی و محبت بسیار رفتار میکرد و چند سالی را که باخ در کوتن و نزد این شاهزاده گذراند از بهترین سالهای عمرش بود. در این دوران کارها برایش بسیار مطبوع بود و فقط به تنظیم موسیقی برای دربار شاهزاده میپرداخت . دیگر با ارگ ، با سرودهای کلیسا، با مجادلات و کشمکشهای مذهبی و با این قبیل امور سر و کار نداشت و میتوانست موافق میل و آرزوی شخصیش بکار موسیقی بپردازد و آرامش زندگانی او جز با مسافرت هائی که گاه بگاه برایش پیش میآمد مختل نمیشد. بسیاری از آثار عالی غیرمذهبی باخ از این زمان و از دوران اقامت او در این شهر است که بیشتر آنها را باخ برای خاطر شاهزاده لئوپلد ساخته و به او اهدا کرده است . در ژوئن سال 1720 باخ بهمراه پرنس لئوپلد سفری به کارلسباد رفت اما وقتی که به کوتن برگشت متأسفانه دید که همسر گرامیش ماریا باربارا درگذشته است . ماریا در غیاب باخ بیمار شد و درگذشت و باخ حتی از بیماری او هم پیش از بازگشتش مطلع نشده بود. این زن که سیزده سال با باخ زندگی کرد هفت فرزند آورد که از آنها سه پسر و یک دختر در زمان مرگش باقی بودند. چند ماه بعد باخ سفری به هامبورگ رفت و در کلیسای کاترین آنجا که یک ارگ عالی داشت در برابر عده ٔ زیادی مدت دو ساعت ارگ نواخت و قدرت و هنر نوازندگی خود را نشان داد و هنر او فوق العاده مورد توجه مردم واقع شد. آدام راینکن که در این وقت نودوهفت سال داشت سمت ارگ نواز کلیسا را عهده دار بود و مردی بود که هرگز از کسی تعریف و تمجید نمیکرد ولی از باخ تمجید بسیار کرد و به او گفت «من فکر میکردم که هنر نوازندگی ارگ مرده است و حالا می بینم که این هنر در وجود شما زنده است ». در این وقت مقام ارگ نواز کلیسای یاکوب (یاکوب کیرشه ) در هامبورگ خالی مانده بود و میخواستند باخ را باین سمت انتخاب کنند ولی برای باخ رقیبی پیداشد بنام هایتمان که ظاهراً راه موفقیت را بهتر از باخ میدانست زیرا مبلغ چهارهزار مارک به اولیای کلیساوعده کرد و آنها هم یک نوازنده ٔ عادی و بی هنر پول بده را بر باخ هنرمند و استاد بی پول ترجیح دادند. یکی از اولیای کلیسا که با این امر مخالف بود و برای انتخاب باخ پافشاری میکرد چندی بعد در یک نطق خود گفت «اگر یکی از فرشتگان از آسمان فرود آید تا در کلیسا بشکل الهی ارگ بنوازد اما پول نداشته باشد مسلماً چاره ای جز این نخواهد داشت که دوباره بسوی آسمان پروازکند». باین ترتیب باخ نتوانست در هامبورگ بماند و به کوتن بازگشت . تقریباً هیجده ماه پس از مرگ نخستین همسرش ، باخ برای بار دوم در سوم دسامبر سال 1721 ازدواج کرد. همسر دوم باخ آنا ماگدالنا وولکن نام داشت که دختر یک موسیقیدان بود. آنا ماگدالنا صدای دلربا و زیبائی داشت و در عین حال نسخه های نوتها را خیلی خوب کپیه میکرد و بعلاوه کلاوسن هم مینواخت . باخ آثار زیادی بخاطر این زن که الهام بخش او بود بوجود آورده است که ازجمله ٔ آنها دو دفتر از مجموعه ٔ آثار مختلف میباشد. این زن هم برای باخ سیزده اولاد آورد که عده ای از آنها در کودکی مردند. باخ که در کوتن و در خدمت شاهزاده لئوپلد زندگی راحت و آسوده ای داشت فکر میکرد که تا آخر عمر خود در همانجا بماند ولی بر روی هم مدت شش سال بیشتر در این شهرنماند و به لایپزیک رفت . در نامه ای که باخ چند سال بعد برای گئورگ اردمان همکلاس سابق روزگار جوانیش نوشته است شرح حال خود و علت این انتقال را چنین نقل میکند: «جنابعالی بخوبی میدانید که زندگانی من از دوران جوانی تا وقتی که استادی کلیسای دربار کوتن را یافتم چگونه گذشته است . در این دربار شاهزاده ٔ نیکوکار و مهربانی خدمت میکرد که موسیقیدان قابلی بود و من فکر میکردم که زندگانیم را در خدمت او بسر خواهم رساند اما چنین اتفاق افتاد که این شاهزاده ٔ بااستعداد با یک شاهزاده خانم از خاندان نورنبرگ ازدواج کرد و چون میل داشت که خیلی موافق طبع این شاهزاده خانم باشد که ظاهراً در برابر آثار هنری تأثیرناپذیر بود، آن آتش استعداد موسیقیش فرونشست . آن وقت خداوند چنین مقرر فرمود که من بسمت مدیر موسیقی و آواز مدرسه ٔ سَن توماس در لایپزیک منصوب گردم . از مقام استاد کلیسا به مدیر آواز تبدیل شدن ، ابتدا در نظر من خیلی افتخارآمیز نبود، به این قرار تا مدت سه ماه تصمیم نگرفتم . اما جهات مثبت و نیکوئی در این شهر بود، ازجمله اینکه وسایل تحصیلات پسرانم در آنجا آسان تر فراهم می شد. این جهات مرا واداشت که بنام خداوند به لایپزیک بیایم واین تغییر مکان را مورد آزمایش قرار دهم ». همانطوری که باخ در نامه ٔ خود مینویسد، برای رفتن به لایپزیک مدتی تردید داشت اما چون در این شهر میتوانست فرزندانش را که امیدوار بود زندگانی بهتری داشته باشند به دانشگاه بفرستد و جهات مثبت دیگری هم در کار بود و بعلاوه دیگر نمیتوانست در کوتن بماند به تغییر مکان تن درداد. اتفاقاً در این زمان استاد مدرسه ٔ توماس که در جنب کلیسای توماس واقع است درگذشته بود، شورای شهر لایپزیک درصدد بود که جانشینی برای او برگزیند و برای این کار شش تن از موسیقیدانهای معروف زمان نامزد شده بودند که هر یک بجهاتی نمیتوانستند این سمت را بپذیرند تا بالاخره باخ هم خود را نامزد این مقام کرد وپس از امتحانی که گذراند پذیرفته شد و در سال 1726 رسماً باین مقام منصوب شد. در ضمن ِ قراردادهای او شرط شده بود که برای کودکان مدرسه ٔ توماس مربی خوبی باشد، امور موسیقی دو کلیسای بزرگ شهر را تنظیم کند، باکودکان بخشونت رفتار نکند، در کلاسها تدریس کند، بدون اجازه ٔ شهردار از شهر خارج نشود و حتی المقدور کاروانهای عزادار را بهمراه کودکان سرودخوان بدرقه نماید. اینها وظایف اصلیی بود که برای باخ تعیین گردید، علاوه بر اینها شورای شهر عقاید مذهبی او را هم مورد رسیدگی قرار داد و او نیز سوگند وفاداری یاد نمود و خدمات خود را پس از انجام یک رشته تشریفات رسمی آغاز کرد. باخ برای کارهای خود حقوق خوبی دریافت میداشت ، در عمارت مدرسه منزل داشت و 700 تالر هم حقوق میگرفت و عواید و امتیازات دیگر هم داشت اما عنوان او در این شهر از عنوانی که در شهر کوتن داشت پائین تر بود بعلاوه در آنجا باخ فقط تابع شخص شاهزاده بود در حالیکه در اینجا تابع هرکس ؛ تابع اولیای کلیساها، تابع شورای شهر و حتی تابع محصلین خود بود و از این جهت وضعش دشوار بود. بهمین جهات و بعلاوه از این جهت که باخ شخصاً هم گاهی تندخو و عصبانی بود اغلب اختلافاتی با مقامات مختلفی که با او در تماس بودند پیدا میکرد که اسباب شکایتها و کدورتها میشد. مشکلات دیگری هم در کار باخ بود، ازجمله اینکه تعداد شاگردان او آنقدر نبود که بتواند دسته های آوازخوان کافی برای کلیساهای مختلف ترتیب دهد. بسیاری از شاگردانش کم استعداد بودند. اولیای شهر از او توقعات زیاد و بیمورد داشتند. افراد موزیسین در دسته های ارکستر به اندازه ای که باخ میخواست نبودند و در نتیجه ارکسترها نمیتوانستند قطعات را موافق دلخواه او اجرا کنند بطوریکه در یکی از گزارشهای خود باخ چنین شکایت میکند: «واقعاً تعجب آور است که از موزیسین های ما توقع دارند که هر نتی از آثار موسیقی ایتالیائی و فرانسوی و انگلستانی و لهستانی را که در برابرشان گذاشتند فوراً و بلادرنگ بخوبی نوازندگانی که آن قطعات برای ایشان و بخاطر ایشان ساخته شده است بنوازند در حالیکه آن نوازندگان مدتها این آثار را مطالعه کرده اند و نواخته اند و تقریباً از حفظ دارند و بعلاوه حقوقهای خوب و کافی دریافت میدارنددر صورتی که موزیسین های ما با فقر و احتیاج دست بگریبانند و چنان سرگرم تهیه ٔ نان روزانه ٔ خود میباشند که فرصتی برای تکمیل و ترقی هنری خویش ندارند. بخوبی میتوان دید که در درسد موسیقیدانان اعلیحضرت پادشاه چگونه حقوقهای کافی دریافت میدارند و طبیعی است وقتی که هنرمند غم روزانه و نگرانی خاطر نداشته باشد و بعلاوه جز یک ساز ننوازد میتوان آهنگهای عالی و فوق العاده از او شنید».
باین ترتیب می بینیم که باخ از وضع خود در لایپزیک خیلی راضی نبود بطوریکه حتی باین فکر افتاده بود که کار دیگری برای خود پیدا کند و از لایپزیک برود. در 28 اکتبر سال 1730 باخ نامه ای برای گئورگ اردمان همکلاس دوران کودکی و جوانی خود نوشت که در این زمان از طرف دربار روسیه در دانتزیک کار میکرد و ضمن نقل شرح حال خود از او درخواست کرد که اگر مقدور باشدکار دیگری برایش پیدا کند. در این نامه که قسمتی ازآن هم قبلاً نقل شده باخ چنین میگوید: «اکنون من در اینجا موقعیت ثابتی دارم . اما اولاً این کار آنقدرها که گفته میشد اهمیت ندارد. ثانیاً کلیسای اینجا اعانات و درآمد چندانی ندارد. ثالثاً در این شهر هزینه ٔ زندگی خیلی بالا و گران است . رابعاً چون مقامات حکومتی ذوق عجیبی دارند و به موسیقی علاقه ٔ زیادی ندارند من باید همیشه در یک وضع نامناسب که با روحیات من متضاد است زندگی کنم و همواره از کسانی احاطه شده باشم که به من و کار من چندان توجهی ندارند و از این جهت همواره باید شکنجه ببینم . به این جهت ناچارم با کمک الهی فکر جای دیگری برای خود باشم . اگر جناب شما جای مناسبی سراغ داشته باشند یا بتوانند برای یک خدمتگزارپیر و وفادار محلی تهیه فرمایند من با کمال میل و با توصیه ٔ جناب شما به این کار خواهم پرداخت . من در دنبال توصیه ٔ جنابعالی تمام قوای خود را بکار خواهم برد تا موجبات رضایت را فراهم آورم . حقوق کنونی من درحدود 700 تالر است و به تناسب اضافه درآمد کلیسا که با تعداد مراسم تدفین بستگی دارد اضافه هم میشود اما وقتی که روزگار سلامتی است اعانات کلیسا هم کم میشود. سال گذشته نقصان مراسم تدفین سبب شد که از این بابت 100 تالر کمتر درآمد داشته باشم . در «تورینگه » با 400 تالر زندگانیم بهتر از اینجا بود که دو برابر این مبلغ را دارم زیرا در اینجا زندگی خیلی گرانست ». و بعد زندگانی خصوصی خود را چنین نقل میکند که : «من برای دومین بار ازدواج کرده ام . زن نخستینم در کمال تقدس در «گوتن » درگذشت . از نخستین ازدواج خود سه پسر و یک دختر دارم که جنابعالی اگر بیاد داشته باشید آنها را در «ویمار» دیده اید، پسر ارشدم دانشجوی حقوق است ، دو تای دیگر یکی در کلاس اول است و دیگر در کلاس دوم ، دختر ارشدم هنوز ازدواج نکرده است ، فرزندان دومین ازدواجم هنوز کوچک هستند، بزرگترین پسر در میان آنها شش سال بیشتر ندارد، اما همه برای موسیقی استعداد فراوان دارند و میتوانم مطمئن باشم که خواهم توانست با خانواده ام یک کنسرت آواز وساز تشکیل دهم . مخصوصاً که همسرم صدای «سوپرانوی » زیبائی دارد و دختر ارشدم نیز خیلی خوب میخواند».
با تمام این احوال باخ تا آخر عمر خود یعنی مجموعاً بیست وهفت سال در شهر لایپزیک ماند و نتوانست از آن خارج شود. شهرت هنری باخ فوق العاده شده بود بطوریکه او را «سلطان نوازندگان ارگ و کلاوسن » مینامیدند و موسیقیدانان جوان از گوشه و کنار شهرهای مختلف برای دیدن او و شنیدن آثارش به لایپزیک میآمدند. در نوشته های معاصرین باخ متن های جالب توجهی هست که باخ را در موقع رهبری کنسرتها و آوازها و نواختن ارگ توصیف میکند و نشان میدهد که او تا چه اندازه در کار خود استادبوده است ، در اواخر عمر خود باخ سفر مشهوری به برلین رفت . فردریک دوم که ملقب به فردریک کبیر است از سال 1740 بمقام سلطنت پروس رسیده بود و مقر حکومتش پوتسدام ، نزدیک برلین بود. پسر دوم باخ بنام کارل فیلیپ امانوئل باخ موسیقی دان هنرمندی بود، با عده ٔ دیگری از موسیقی دانان مشهور در خدمت دربار و کلیسای این پادشاه بود.
فردریک که پادشاهی هنرمند و هنردوست بود بوسیله ٔ این پسر از باخ دعوت میکرد که سفری به پوتسدام بیاید ولی باخ بعلت پیری و بیماری تا مدتها نتوانست تصمیم بگیرد. بالاخره در سال 1747 این دعوت را پذیرفت و به اتفاق پسر ارشدش ویلهلم فریدمان به پوتسدام رفت و اتفاقاً موقعی به برلین رسید که فردریک خود را برای اجرای یک کنسرتوی فلوت آماده میکرد که شخصاً قسمتهای عمده ٔ فلوت آنرا مینواخت . در این وقت لیست نام کسانی را که بتازگی وارد پوتسدام شده بودند پیش او آوردند و همین که در میان آنها نام باخ را دید با مسرت و شادمانی بسیار فریاد کشید که : «آقایان باخ پیر آمده است ». و دستور داد که فوراًاو را به دربار بیاورند، بطوریکه باخ با همان لباس سفر خود بحضور فردریک آمد و فرصت تغییر لباس پیدا نکرد.
در همین مجلس بود که «باخ » بالبداهه آثار زیبا و دلنشینی ساخت و نواخت بطوریکه فردریک تحسین و ستایش بسیاری از او کرد و گفت : «خداوند یک باخ بیشتر نیافریده است ».
پادشاه بزرگ به استاد پیر احترام بسیار میگذاشت و داستان ملاقات آنها که هم نشان علاقمندی او به هنر موسیقی و هم معرف شخصیت بزرگ و محترم باخ بود همیشه جزو مهمترین حوادث زندگی باخ نقل میشود. دو ماه پس از این سفر بود که باخ یک آهنگ عالی خود را بر روی طرحی که در همین ملاقات تهیه شده بود برای فردریک فرستاد و به او اهداء کرد. چشمان باخ که همیشه ضعیف بود و بعلت کار بسیار روزبروز ضعیف تر میشد در سالهای آخر عمرش بشدت او را ناراحت میکرد بطوریکه مجبور شد خود را به دست یک کحال لندنی که به لایپزیک آمده بود بسپارد. دو بار چشمهایش را عمل کردند که سودی نبخشید و تقریباً بکلی کور شد. دیگر هیچ نمیدید و مجبور بود با کمک دیگران راه برود. در ماه ژوئیه ٔ سال 1750 باخ در چشمان خود بهبودی احساس کرد و دیدگانش بآهستگی روشنائی خود را بازمییافتند. ده روز بعد از آنکه اولین علائم روشنائی را در چشمان خود حس کرد میشد امیدوار بود که چشمش بکلی شفا یابد زیرا میتوانست با زحمت ببیند و روشنائی نور را تحمل کند. اما این وضع غیرطبیعی نشانه ٔ مرگ بود که باو نزدیک میشد و در چشمان او میدرخشید. تصور و امید بازگشت حیات بیش از چند ساعت دوام نکرد و باخ بزودی بحال اغماء افتاد که تب شدیدی هم بدنبال داشت و بر اثر آن با وجود مراقبتهای دو نفر از بهترین پزشکان لایپزیک در ساعت نه و ربع بعدازظهر 28 ژوئیه ٔ 1750 درگذشت . در آخرین روز حیات خود هم باخ مشغول کار بود و یک آهنگ مذهبی برای ارگ را بدامادش که یکی از شاگردانش بود دیکته میکرد. سه روز بعد که روز جمعه بود او را در گورستان کلیسای سن ژان در شهر لایپزیک بخاک سپردند. باخ از زن اول خود ماریا باربارا هفت فرزند داشت که سه تای آنها بعد از پدرشان زنده ماندند: دختر ارشدش کاتارینا دورته آ (1708 - 1774). ویلهلم فریدمان (1710 - 1784) که در موقع مرگ پدرش مدیر موسیقی و ارگ نواز کلیسای شهر هال بود. کارل فیلیپ امانوئل (1714 - 1788) که موزیسین دربار فردریک کبیر پادشاه پروس بود. زن دوم باخ آنا ماگدالنا سیزده اولاد آورد که هشت تن آنها در کودکی مردند و سه پسر و دو دختر بعد از پدرشان زنده ماندند بدینقرار: پسر بزرگ او گوتفرید هاینریش (1724 - 1763) یک نابغه بود که شخصیت افسانه آمیزی پیدا کرد. افسانه هائی که از شخصی بنام داوید باخ نقل میکنند در واقع مربوط به اوست . در این افسانه ها نقل میشود که داوید باخ شخص ساده ای بود که با فنون موسیقی آشنائی زیادنداشت اما با کلاوسن فی البداهه ترانه هائی مینواخت که خوش آهنگ ، شگفت انگیز، حزن آلود و عمیق بود و شنونده را بگریه میانداخت . الیزابت ژولین فردریکه دختری بود که در 1749 با یکی از شاگردان باخ بنام یوهان کریستوف آلتنیکول ازدواج کرد. یوهان کریستوف فردریک باخ (1732 - 1795) که بنام «باخ بوکبورک » مشهور است . یوهان کریستوف باخ (1735 - 1782) که بنام «باخ لندن » معروف میباشد. رگینا سوزانا (1742 - 1809) آخرین دختری بود که از باخ باقی ماندو در موقع مرگ پدرش هشت ساله بود. این دختر زندگانی سختی داشت . در سال 1800 عده ای از دوستداران باخ اعانه ای نزدیک به 100 تالر برای او جمعآوری کردند و سال بعد بتهوون که قبلاً هم در پرداختن اعانه شرکت کرده بود یکی از آثارش را به دو نفر از ناشرین خود داد و خواهش کرد که سهم او را از فروش این اثر به رگینا سوزانا دختر باخ بپردازند.
یکی دیگر از موزیسین های وین نیز مبلغ 20 تالر برای او جمعآوری کرد. باخ شاگردان زیادی هم تربیت کرد که چندین نفر آنها از موسیقی دانان مشهور زمان خود شدند. باخ استادی هنرمند و معلمی دقیق بود. همیشه در طرز قرار گرفتن بازوان و انگشت گذاری شاگردان خود دقت فراوانی مبذول میداشت و نواختن گامهای موسیقی بصورتی که او توصیه میکرد در زمان او امر بی سابقه ای بود. آثار باخ هنوز هم برای شاگردان پیانو از عالیترین درسها و تمرین هاست .
شومان موسیقیدان مشهور قرن نوزدهم به موسیقی دانان جوان توصیه میکرد که : «فوگهای باخ را با شوق و با جدیت بنوازید و آنها را نان روزانه ٔ خود بشمارید. فقط اوست که میتواند شما را موسیقی دان خوبی بار آورد». از آنجا که باخ تقریباً تمام عمر خود را در خدمت کلیساها گذراند بیشتر آثار او آثار موسیقی مذهبی میباشد. خود او که مردی مؤمن بود میگفت : «هدف هر نوع موسیقی باید ستایش پروردگار باشد...». آثار مذهبی باخ خیلی زیاد و فراوان است زیرا باخ مردی پرکار بود بطوریکه برای هر روز یکشنبه و برای هر یک از مراسم مذهبی چندین سرود ساخته است که مجموعه ٔ عظیمی را تشکیل میدهد و متأسفانه از آنجا که در زمان خود باخ آنها را خیلی نمی پسندیدندقسمتی از این آثار نابود شده است ولی هنوز هم آثار باخ جزو عالیترین و کاملترین آثار موسیقی مذهبی بشماراست . یکی از موسیقی شناسان معاصر میگوید: «در آثار مذهبی باخ شخصیت های افسانه ای مذهبی بصورت آدمهای متفکر و باقدرتی جلوه میکنند».
قسمتی از آثار مذهبی باخ سرودهای مذهبی است که «کانتات » نامیده میشود. باخ مجموعاً در حدود 250کانتات نوشته است که امروز قسمت عمده ای از آن باقی است . قسمت دیگر آثار مذهبی باخ قطعات مذهبی برای نواخته شدن با ارگ میباشد. این آثار علاوه بر اینکه از نظر فنی و تکنیکی اهمیت بسیار دارند از نظر لطف و زیبائی شاعرانه نیز بسیار جالب توجه هستند.
باخ غیر از آثار مذهبی خود آثار دیگری نیز بوجود آورده است ؛ سوناتهائی برای پیانو و ویولون مقداری کنترپوان و فوگ و سویت و کنسرتو و قطعات دیگری از این قبیل را میتوان نام برد. شش کنسرتو معروف به : «کنسرتوهای برندنبورگی » و در حدود بیست کنسرتو که برای سازهای مختلف نوشته شده از عالیترین آثار موسیقی کلاسیک بشمار میرود که در آنها هم جنبه ٔ تکنیکی و فنی غنی و نیرومند است و هم لحنی ساده و زیبا و لطیف جلوه وخودنمائی دارد. چهل وهشت «فوگ » و «پرلود» که در چند مجله بنام «کلاوسن بین تامپره » برای کلاوسن تصنیف کرد امروز با پیانو نواخته میشود هرگز کهنه نمیشود و از یاد نخواهد رفت . رویهمرفته تمام آثار باخ هر یک در جای خود

باخ . (اِخ ) در حدودالعالم (چ تهران ص 62) آمده : «سکیمشت » ناحیتی است که اندر وی کشت و غله بسیار است و از پس این سکیمشت پادشاییست خرد اندر شکستگیها و کوهها،آنرا یون خوانند، و دهقان او را باخ خوانند و قوتش از امیر ختلان است ». در فهرست «انواع الملوک » بیرونی در آثارالباقیه (صص 100 - 102) این نام نیامده است .