دیلمیان

دیلمیان طوایفی کوه نشین بودند که جغرافی دانان عرب قرن دهم میلادی آن ها را همان ساکنان دیلم (ارتفاعات گیلان)می دانستند. گرچه می توان توزیع گسترده تری تا جنوب ارمنستان و قفقاز هم می توان نتیجه گرفت. «زیاریان» و «آل بویه»، دو خاندان دیلمی از نواحی کوهستانی گیلان بودند که توانستند در بخش بزرگی از ایران حکومت کنند. در واقع، بعد از حکومت نیمه مستقل طاهریان و پس از صفاریان و در ایام امارت امیری سامانی در ماوراءالنهر، این حکومت های محلی توانستند بر قسمت عمده ایران غربی، یعنی از خراسان تا بغداد تسلط یابند. حکومت این طوایف به دو نام مشخص و دو دوره پی در پی در تاریخ شهرت یافته: زیاریان (آل زیار) و بوییان (آل بویه).
مذهب دیلمیان
دلیم
قدیمی ترین اشاره به دیلمی ها به قرن دوم پیش از میلاد در کتاب «تاریخ جهانی» نوشته پولیبیوس برمی گردد.
منشأ نخستین دیلمی ها به طور یقین نامعلوم است و احتمالاً مربوط به دوره پیش از ظهور نژاد ایرانی است. به قول برخی مآخذ دیلمی ها هرگز در فرمان شاهان ایران نبودند بلکه به عنوان سرباز با اجرت خدمت می کردند.
پروسوپیوس، از یک دیدگاه غربی، در دولومیتای در محاصره آکروپولیس در منطقه مورد مناقشه لازیکا در دوره حکومت خسروی اول (حدود ۵۵۲) گزارش کرده است: آن ها متحدین مستقل پارسیان بودند، در کوه های غیرقابل دسترسی در قلب ایران می زیستند (یعنی مادیه) و مانند یک پیاده نظام می جنگیدند، هرکدام با شمشیر، سپر، و سه زوبین مسلح بودند و به جنگ در مناطق کوهستانی آشنا بودند.در حین لشکرکشیهای خسرو انوشیروان مکرر از دیلمی ها ذکر شده است؛ از جمله در حدود ۵۷۰ میلادی که انوشیروان به یمن لشکر فرستاد عدهٔ بسیاری از مردم دیلم در لشکر او بودند. فرمانده آنان هم پیرمردی بود به نام وهرز دیلمی یا «وهریز دیلمی».

رجوع شود به:آل بویه