لوطی

لوطی اصطلاحی است که در زمان قاجار به گروهی از کشتی گیران و بدنسازان آن زمان که به زورخانه رفت و آمد می کردند، اطلاق می شد. نشان ظاهری لوطی ها، دستمال یزدی و زنجیر کاشانی بود. بسیاری از این لوطی ها به عنوان کاسب خرده پا در بازار کار می کردند و بعضی به شغل هایی مانند نگهبانی شب، محافظت از حصارهای شهر و سازماندهی مراسم محرم مشغول بودند. آنها در هنگام پیوستن به گروه لوطیان، به زندگی بر اساس اخلاق جوانمردی، دفاع از ضعیفان در برابر زورگویان، حمایت از محله در برابر تهدیدهای بیرونی و اجتناب از اشتغال به مشاغل پَست سوگند یاد می کردند. آنها به هنگام تمرین در زورخانه (حتی در شهرهای ترک زبان مانند تبریز) اشعار شاهنامه را می خواندند و برخی از آنها به فرقه های تصوف مانند حیدری و نعمتی پیوسته بودند.
از دیدگاه برخی از مردم، آنها پهلوان و قهرمان مردمی بودند، اما در نظر برخی دیگر، افرادی شرور تلقی می شدند.
لفظ لوطی معانی متفاوتی دارد. اولین بار توسط کسایی شاعر قرن چهارم، که لوطی ها را با «بچه های بی ریش» یکی دانسته به کار رفته است. جلال الدین محمد بلخی و عبید زاکانی لوطی ها را شاهدباز می دانستند و واژه لواطی هنوز همان طور استفاده می شود. همهٔ متون دلالت هایشان بر مفاهیم منفیِ جنسی نیست. مثلاً ناصر خسرو، لوطیان را با شرابخواران، دزدان و روسپی فروشان یکی می دانست، و سوزنی هشدار می داد که در معاملات تجاری نمی شود به لوطی ها اعتماد کرد.
منشأ استفادهٔ امروزین از واژهٔ لوطی بازار یا لوطی بازی به معنای تقلب کردن، خصوصاً در امور مالی، و لوطی کردن به معنای اسراف و صرفه جویی نکردن از همین جاست. در قرن شانزدهم و احتمالاً خیلی قبلتر، این لفظ برای اشاره به گروهی از قلندران بی سر و پا و لوطیان قلندرنمای بنگیانه (درویشان بینوا و سرگرم کنندگان درویش نما که از مواد مخدر استفاده می کردند) به کار می رفت. لوطی به دلقکان دربار امیری و سرگرم کنندگان دوره گرد (بندبازان، رقاصان و دلقکان) که کمدی بداهه اجرا می کردند یا آنها که حیوان، معمولاً میمون، خرس یا بز، همراه داشتند و با موسیقی می رقصیدند هم گفته می شد. در قرن نوزدهم این لفظ به دزدانی مانند رابین هود که به سنت عیاری، حاکمان ستمگر را به چالش می کشیدند به کار می رفت. لوطی ها جدا از جنبهٔ ضد اجتماعی خود به خاطر لوطی گری یا جوانمردی شناخته می شدند به این دلیل از الفاظ لوطی خدایی و لوطی اللهی که هر دو به معنای ارتباط فعالیت های آنان با عدالت الهی بود، استفاده می شد.

تا قرن ۱۳ش به معنای امردباز بوده است. از آن پس به معنای سخی، جوانمرد، و بخشنده و نیز کسی که با کارهای نمایشی و نواختن تمبک و آوازخوانی در کوچه و خیابان امرار معاش می کند، به کار می رود. معانی تازه، احتمالاً، ناشی از تمایل جامعه به تحقیر برخی از گروه های اجتماعی بوده است. اطلاق واژۀ لوطی به داش ها و باباشمل های قرن گذشته، در وهلۀ اول، به قصد توهین به آنان بوده است که همچون پیشینیان فتی و عیارشان، در عین جوانمردی و سخاوتمندی هرزه کار، شوخ، بی باک، آشوبگر بوده اند. بعدها، به علت همین نام گذاری، دوگانگی خصلت داش ها به معنای واژۀ لوطی نیز سرایت کرده است و این واژه، با حفظ معانی گذشته، معانی تازۀ جوانمرد، سخی، آزاده را به خود گرفته است. ظاهراً اطلاق واژۀ لوطی به موسیقی دانان یا مطرب های دوره گرد، حیوان بازها، شعبده بازها، شیشه بازها، مارگیرها، شش اندازها، خیمه بازها، بندبازها و پهلوانان و کشتی گیرهایی که در جشن ها کارهای نمایشی می کرده اند نیز با هدف تحقیر آنان بوده است؛ به ویژه آن که بسیاری از حیوان بازها، شعبده بازها و مارگیرها از تیرۀ افراد هرزه کار، امردباز، شوخ، و بی باک اجتماع بوده اند. این نام گذاری فقط محدود به حوزه های شهری نبوده است و، تقریباً در تمام نقاط ایران، سرنا دهل نوازان روستایی که غیر از موسیقی کارهای گوناگونی، از جمله بندبازی، رقاصی، حیوان بازی و آکروبات بازی می کرده اند، لوطی نامیده می شدند؛ نامی که هنوز هم برای آن ها به کار می رود. لوطی های شهری در دسته های کوچک دو یا سه نفری، که بعضی از آن ها عنتر و بز و خرس تربیت شده هم به همراه داشتند، در کوچه و خیابان به راه می افتادند و با پرس و جو از اهالی محل خانه ای را که به تازگی در آن جا عروسی، زایمان یا ختنه سوران بوده شناسایی می کرده اند؛ سپس با تمبک زدن بر در خانۀ مزبور و با گفتن «حق مبارک کنه انشاءالله» با اجازۀ صاحب خانه، وارد خانه می شدند و در حیاط به اجرای موسیقی و رقص و نمایش می پرداختند. رپرتوآر آن ها اغلب شامل خواندن اشعار معمولاً بی معنایی بود که امروز برخی مطرب ها به آن ها «چرندیات» می گویند. مثل: «خال ورقم سه/یه سور دارم چار/دولو رو بده من/سه لو رو تو وردار». موقعیت شعبده بازها و خیمه بازها، نسبتاً، بهتر از دیگر لوطی ها بود، اما لوطی ها بین موسیقی دانان نازل ترین جایگاه را داشته اند، به طوری که بازماندگان مطرب های روحوضی به شدت ابا دارند که با لوطی ها اشتباه گرفته شوند. واژۀ لوطی هیچ ارتباطی با واژۀ «لوری»، به معنای کولی، ندارد. لوطی های موسیقی دان و اهل نمایش، اعم از بندباز و شعبده باز و پهلوان و غیره، یک گروه شغلی اند و هویت قومی ندارند؛ هرچند، در پاره ای مناطق، کولی ها نیز در میان آن ها یافت می شوند.