قیاس ضمیر

(یا: قیاس مُضمَر) قیاسی که کبرای آن محذوف باشد، چنان که قیاس «سقراط انسان است، پس فانی است» به سبب حذف کبری (هر انسانی فانی است) قیاس ضمیر به شمار می آید. حذف کبری، در قیاس ضمیر به سه سبب صورت می گیرد: ۱. وضوح و روشنی (مثال مذکور)؛ ۲. نهان داشتن کذب و مغلطه گری مثل «فلان با دشمن سخن می گوید/پس خائن است» که مذاکره کننده با دشمن، همیشه خائن نیست؛ ۳. خیال انگیزی که قرین تأمل انگیزی نیز هست، مثل قیاس های شعری که قیاس ضمیر است و خواننده را هم به تأمّل وامی دارد، هم موجب انگیختن خیال وی می شود، مثل این بیت حافظ: «در ازل پرتو حسنت ز تجلی دم زد/عشق پیدا شد و آتش به هم عالَم زد» که قیاس، در اصل چنین بوده است: حسن معشوق در ازل متجلی شده است (صغری)؛ علم ازلی معشوق به حسن ازلی وی تعلّق گرفته است (کبرای محذوف)؛ عشق پیدا شده است (نتیجه).

[ویکی فقه] قیاس ضمیر، به معنای قیاسی غالباً خطابی با کبرای محذوف به سبب وضوح یا به غرض اخفای کذب آن است.
در اصطلاح رایج و شایع، قیاس ضمیر را قیاسی دانسته اند که کبرای آن حذف شده باشد؛ مانند: "فلانی شب ها پرسه می زند پس دزد است". در اینجا کبرا (هر کسی شب ها پرسه بزند دزد است) حذف شده است. حذف کبرا هم یا به دلیل واضح بودن آن، و جهت رعایت اختصار در گفتار است، و یا به منظور پوشاندن کذب کبرا است. اما در کاربردی دیگر (که کمتر رایج است) قیاس ضمیر شامل مواردی می شود که کبرا و یا صغرای آن حذف شده باشد. صاحب کتاب "المنطق" در همراهی با مشهور، اصطلاح "قیاس ضمیر" را اختصاص به قیاسی می دهد که فقط کبرای آن حذف شده باشد و قیاسی را که نتیجه و یا یکی از مقدمات آن حذف شده باشد "قیاس مضمر" می خواند.
کاربرد در قالب قیاس خطابی
قیاس ضمیر اغلب در قیاس خطابی به کار می رود؛ چرا که معمولا شنوندگان از شنیدن سخنانی که به شکل قیاس کامل منطقی گفته می شود خسته می شوند از این رو جهت روان بودن و سادگی بیان و رعایت اختصار (در صورت واضح بودن کبرا) و یا پوشانیدن کذب کبرا، آن را حذف می کنند. البته گاهی کبرا در قیاسات غیر خطابی هم حذف می شود اما فقط به سبب واضح بودن کبرا، و به منظور رعایت اختصار.
اقسام قیاس ضمیر
برای قیاس ضمیر اقسامی برشمرده اند؛ مثل قیاس دلیل و قیاس علامت.
مستندات مقاله
...