قیام افسران خراسان

قیام افسران خراسان به قیام نظامیان متمایل به حزب تودهٔ ایران در خراسان در مردادماه سال ۱۳۲۴ علیه حکومت وقت گفته می شود. این قیام در شب ۲۴ مرداد آغاز شد و در ۲۹ مرداد به شکست انجامید.
عبدالرضا آذر
علی اکبر اسکندانی
غلامحسین بیگدلی
محمد پورهرمزان
خسرو روزبه
فضل الله نجفی (متولد ۱۲۹۹ در اصفهان)
احمد شفائی
علی اصغر احسانی
ابوالحسن تفرشیان
عبدالرحیم ندیمی
در تابستان سال ۱۳۲۴ سرهنگ عبدالرضا آذر به اتفاق سرگرد علی اکبر اسکندانی که هر دو عضو سازمان افسران حزب توده ایران بودند، تصمیم به قیام مسلحانه علیه رژیم گرفتند و به همراه گروهی از همفکرانشان در ترکمن صحرا قیام کردند؛ ولی این حرکت که به قیام افسران خراسان شهرت یافت و به سرعت سرکوب شد، حساسیت فراوانی برانگیخت. عده ای از افسران مبارز به فرمان ستاد ارتش به کرمان تبعید شدند. طرح دستگیری روزبه نیز ریخته شد اما روزبه که در مرخصی یک ماهه به سر می برد، به جای بازگشت به خدمت، مخفی شد و از بازداشت نجات یافت. محمد پورهرمزان یکی از طراحان نقشه قیام و از شرکت کنندگان در آن بود.
شرکت کنندگان در قیام، در گنبد قابوس مورد حمله نیروهای پلیس و ژاندارمری قرار گرفتند و بسیاری از آنان در نبرد مسلحانه از پای در آمدند. پورهرمزان از جمله معدود افسرانی بود که توانست با جنگ و گریز از مهلکه، جان سالم به در برد. پورهرمزان غیاباً محکوم به اعدام شد. بدین جهت در سال ۱۳۲۶ مخفیانه از کشور بیرون رفت و بدین سان دوران طولانی مهاجرت سیاسی اش آغاز گردید.
نقطه اوج فعالیت افسران در سال ۱۳۲۴ بود و قیام افسران خراسان بود. افسران توده ای و از جمله اسکندانی و سرهنگ آذر که چندان امیدی به پیروزی سیاسی حزب توده برای گرفتن قدرت نداشتند به این نتیجه رسیدند که «حزب توده یک حزب انقلابی است، باید انقلابی عمل کنیم و حزب را به دنبال خود بکشیم.» نظامیان معتقد به این بودند که همزمان با تخلیه ایران به وسیله قوای بیگانه، مردم آمادگی قیام دارند. دربارهٔ اطلاع حزب توده از این قیام گزارشهای ضد و نقیضی بیان شده است، اما استراتژی کلی حزب با این جریان چندان همخوانی و موافقت نداشت.

در مرداد ۱۳۲۴ش سازمان افسران حزب توده، به رهبری سرهنگ عبدالرضا آذر، به رغم مخالفت کمیتۀ مرکزی حزب توده، این قیام را طراحی کرد. در شب ۲۴ مرداد ۱۳۲۴ش سرگرد اسکندانی و نوزده افسر و شش سرباز در پادگان مشهد قیام کردند و پس از تخلیۀ اسلحه خانۀ پادگان ، راهی پادگان مراوه تپه شدند و در ۲۵ مرداد این پادگان را نیز خلع سلاح کردند. سرهنگ آذر هم، همراه پنج افسر دیگر از تهران عازم گرگان شدند و به این گروه در جنگل های گرگان پیوستند . کمیتۀ مرکزی حزب توده ، هرگونه همکاری با شورشیان را رد کرد و ارتش سرخ در گرگان از آن ها حمایت نکرد. فرماندۀ ستاد ارتش، قیام کنندگان را خائن خواند و برای دستگیریشان جایزه تعیین کرد. نیروهای ژاندارم، سرگرد اسکندانی، رهبر گروه را، کشتند و بقیۀ اعضای گروه به رهبری سرهنگ آذر برای مدتی در جنگل های گنبد پنهان بودند. با توافق نیروهای ارتش شوروی باقی ماندۀ افسران به حکومت فرقۀ دموکرات در تبریز پیوستند. پس از شکست فرقه، بیشتر افسران باقی ماندۀ قیام خراسان به باکو منتقل شدند و چند نفر از آن ها برای همکاری با حکومت کردستان به قاضی محمد پیوستند که پس از شکست حکومت کردستان (۱۳۲۴ش) دستگیر شدند و سال ها در زندان بودند. افسران خراسان هدف اصلی خود را از این قیام مبارزه با استبداد رژیم پهلوی اعلام کردند.