اردشیر اول

اردشیر اول . [ اَ دَ / دِ رِ اَ وْوَ ] (اِخ ) (ساسانی ). رجوع به اردشیر بابکان شود.

اردشیر اول . [ اَ دَ / دِ رِ اَوْ وَ ] (اِخ ) هخامنشی . نام این شاه را چنین نوشته اند: در کتیبه های شاهان هخامنشی - اَرت َ خْشَثْرَ ، در نسخه ٔ بابلی کتیبه ها - اَرت َ خْشَت ْ سو بزبان عیلامی - اَرته خْچَرچَه ، به مصری (در روی گلدانی ) - اَرتَه خسَش ، هرودت - آرتاکسِرک سِس ، کتزیاس - آرت ُ کسِرْک سس ، پلوتارک - رتاکْسِرک ْسِس ماک روخیر و لفظ آخری به معنی درازدست است ، در توریة - اَرت َ خْشَثتا (کتاب نحمیا). موّرخین قرون اسلامی اسم اورا چنین ذکر کرده اند: ابوریحان بیرونی در آثارالباقیه - اردشیر، کی اردشیر بهمن ، اَرطَحْشَتَت الاول و اردشیربن اَخشْوِرُش الملقب بمقروشیر، ای طویل الیدین ، مسعودی در مروج الذّهب - بهمن بن اسفندیار. شهرستانی بهمن بن دارا ، ثعالبی در غُرر اخبار ملوک الفرس و سیرهم - بهمن بن اسفندیار.حمزه ٔ اصفهانی - کی اردشیربن اسفندیاربن کشتاسب و یُسمی بهمن ایضاً ، ابن اثیر در تاریخ کامل - بهمن بن اسفندیار و نیز اردشیربن بهمن . ابن عبری در مختصرالدول - اَرْطَحْتَسْت ْ الطویل الیدین . در داستانهای ما او را اردشیر درازدست بهمن گفته اند و معلوم است ، که اغلب مورخین قرون اسلامی از داستانها متابعت کرده اند. این اردشیر را یونانی ها درازدست گفته اند، زیرا چنانکه پلوتارک نوشته (اردشیر بند1): دست راستش از دست چپ درازتر بود. نُلدکه گوید: اول کسی که این لقب اورا ذکر کرده ، دی نُن بوده و یونانیهای دیگر از او نقل قول کرده اند. دی نُن این لقب را به معنی بسط ید یا اقتدار استعمال میکرده ، ولی بعدها یونانی ها آن را بمعنی تحت اللفظ فهمیده اند. (تتبعات تاریخی راجع به ایران قدیم ص 78). اما اینکه ابوریحان بیرونی و ابن عبری این شاه را طویل الیدین نامیده و عقیده داشته اند که هر دو دست او دراز بوده ، معلوم نیست از چه مآخذی چنین استنباط کرده اند. سترابون در کتاب پانزدهمش داریوش اول را درازدست نوشته و چنانکه گوید، دستهای شاه مزبور، وقتی که می ایستاده ، بزانوهایش می رسیده ، ولی این خبر بنظر صحیح نمی آید.
نسب : این شاه پسر خشیارشا بود. اسم ملکه مادر او را یونانیها آِمس تریس نوشته و او را دُختر اُتانِس (هوتانه )، که از خانواده ٔ هخامنشی و یکی از هفت نفر هم قسم پارسی در قضیه ٔ بردیای دروغی بود، دانسته اند. (صص 520-522). اردشیر چهار برادر داشت و دو خواهر. (یوستی ، نامهای ایرانی ص 398). داریوش و ویشتاسپ برادران ارشد بودند و چنین بنظر می آید، که داریوش قبل از سلطنت خشیارشا تولد شده بود و بنا بر ترتیبی ، که درباره ٔ خشیارشا اجرا شد، نمی توانست بعد ازاو بر تخت نشیند.
کارهای اولی اردشیر:
قتل اَردَوان : پس از قتل خشیارشا اردوان خواست شخصی را بتخت بنشاند، که جوان و بی تجربه باشد و از این نظر بهمدستی مهرداد خواجه ، اردشیر را، که خیلی جوان بود، بتخت نشانید. در مدّت چند ماه اردوان راتق و فاتق و شاه حقیقی بود،تا اینکه خواست اردشیر را هم از میان بردارد، ولی این دفعه گرفتار شد. کتزیاس تفصیل قضیه را چنین نوشته : آمِتیس ، که دختر خشیارشا و خواهر اردشیر بود، موردشکایت شوهرش بغابوخش (مگابیز یونانیها) واقع شد. اردشیر خواهر خود را سخت ملامت کرد و با وجود این ترضیه ٔ خاطر شوهرش بعمل نیامد و بغابوخش بقدری کینه ٔ زن خود را در دل گرفت ، که بزودی بغض خود را شامل شاه هم کرد و چون اردوان هم نسبت بشاه سؤقصد می ورزید، این دونفر بیکدیگر نزدیک شده برای اجرای مقصود واحد هم قسم گشتند. بعد بغابوخش از ترس یا جهت دیگری نزد شاه رفته سرّ را افشاء کرد و بحکم اردشیر اردوان را گرفته به محبس انداختند. پس از آن از تحقیقات و استنطاقات ، قضیه ٔ کشته شدن خشیارشا کشف و شرکت مهرداد خواجه معلوم شد. در نتیجه خواجه را، بجرم شرکت در قتل مذکورو قتل داریوش برادر شاه ، با زجرهای شدید کشتند، ولی اردوان ، چون صاحب قوم و قبیله ٔ متنفذی در باختر بود، چندی در حبس بماند، تا آنکه او را هم در جدال سختی با سه نفر از پسرانش کشتند و بغابوخش ، که در این جدال زخم برداشته بود، بدست یک نفر طبیب یونانی آپولونیدس نام معالجه شد و با زن خود آشتی کرد.
دیودور سیسیلی شرح قضیه را طور دیگر نوشته . این مورخ گوید (کتاب 11، بند 69): اردوان یکنفر گرگانی بود، که میخواست بتخت برسد. با این مقصود شبانه داخل اطاق خشیارشا گردیده او را کشت . بعد خواست سه پسر او را هم بکشد و چون ویشتاسپ والی باختر غائب بود، به داریوش و اردشیر پرداخت و به اردشیر چنین وانمود، که خشیارشا را داریوش کشته و بر اثر این تهمت اردشیر در خشم شده برادر خود را کشت بعد اردوان به اردشیر حمله کرد، ولی او بمقام مدافعه برآمده زخم خفیفی برداشت و ضربتی مهلک به اردوان زده کار او را بساخت . ژوستین این واقعه را چنین ذکر کرده (کتاب ، 3 بند1): اردشیر از اردوان خواست ، که قشون خود را سان بدهد و در حین سان دیدن به او گفت ، جوشن من خیلی کوتاه است . اردوان درحال جوشن خود را کند، که بشاه تقدیم کند و، چون برهنه ماند، اردشیر شمشیر خود را کشیده به تن او فرو برده و امر کرد، پسران او را گرفتند. پلوتارک از قول ، دی نُن نوشته ، که اردوان در مدت هفت ماه نیابت سلطنت میکرد و بعضی گمان می کنند، که نیابت او از طرف ویشتاسپ پسر خشیارشا والی باختر بوده .
غلبه ٔ بر ویشتاسپ : پس از قتل اردوان اردشیر به ویشتاسپ ، که والی باختر بود، پرداخت . توضیح آنکه قشونی بر ضد او فرستاد، ولی جنگ ، با وجود اینکه طولانی و خونین بود نتیجه نداد. بعد اردشیر قشون بیشتری جمع کرده باز با ویشتاسپ جنگید و این دفعه غالب آمد (حوالی 463 ق .م .). این فتح سلطنت اردشیر را بر تمام ممالک وسیعه ٔ ایران مسلم کرد سپس اردشیر خواست اصلاحاتی کند، تا از جنگ های خانگی مصون بماند و با این مقصود ولاُتی را، که بر علیه او بودند تغییر داده کسانی را که طرفدار او و لایق بودند به ایالات فرستاد. بعد اصلاحاتی نیز در مالیه و قشون اجراء، و خرابیهای زمان پدر خود را ترمیم و از تعدیات جلوگیری کرد. کلیة اردشیر را مورخین چنین توصیف کرده اند: که میخواسته اسباب امنیت و آسایش مردم را فراهم کند، ولی تا چه اندازه در این راه موفق شده ، معلوم نیست . اصولاً اطلاعات ما بر وقایع مذکور خیلی کم است و اخبار گوناگون که ذکر شد همین قدر میرساند، که در اواخر سلطنت خشیارشا حکومت شاه رو بضعف گذارده و خودسری در مرکز و ایالات شروع شده بود این اخبار مؤید نظری است ، که بالاتر راجع به خشیارشا ذکر شد. (ص 905).بهرحال قتل خشیارشا، کشته شدن داریوش و جنگ اردشیر با ویشتاسپ از وقایعی است ، که جلب توجه میکند، زیرا در دوره ٔ هخامنشی اینگونه پیش آمدها تا این زمان نظیرنداشت بنابراین باید گفت ، که در زمان خشیارشا، پس از شش یا هفت سال ابتدای سلطنت او، ایران در مرحله ٔ جدیدی داخل گشته : از زمان تأسیس دولت ماد تا این وقت ایران همواره توسعه مییافت و بر قدرتش می افزود، ولی از این زمان انحطاط شروع می شود و نه فقط ایران دیگربسط نمی یابد، بل ایالات اروپائی ، یعنی تراکیه و مقدونیه را گم می کند و در آسیا و آفریقا هم شورشهائی پی در پی در ایالات روی میدهد. بنابراین میتوان گفت ، که دوره ٔ مادی و دوره ٔ اول پارسی ، یعنی دو دوره ای که متمم یکدیگرند، بدو قسمت متمایز تقسیم میشوند: تا اوایل سلطنت خشیارشا و از این زمان ببعد بنابر آنچه راجعبابتدای سلطنت اردشیر ذکر شد باید گفت ، که او در 464 ق .م . بر تخت نشسته و نلدکه هم در کتابش همین سنه را ذکر کرده . (تتبعات تاریخی راجع به ایران قدیم ، ص 78). از وقایع سلطنت اردشیر اول آمدن تمیستوکل به دربار ایران است . اگر چه این واقعه در جنب وقایع دیگر اهمیتی ندارد، ولی چون این قضیه در ابتدای سلطنت اردشیر روی داده و می خواهیم ، تاممکن است ، وقایع را بترتیب تاریخ ذکر کنیم ، این قضیه را هم ذکر کرده بعد به وقایع دیگر، که بمراتب مهمتر است ، خواهیم پرداخت .
پناهیدن تمیستوکل به اردشیر: تمیستوکل پس از جنگ سالامین شهرتی تام در یونان یافت و بعدها اول شخص دولت آتن شد، ولی چنانکه پلوتارک گوید، (تمیستوکل ، بند 1 -38) شخصی بود بسیار جاه طلب وخودپسند، یا بقول هرودوت بی اندازه طماع . او پس از جنگ پلاته امیرالبحر سفائن آتن در جزائری ، که جزو اتحاد دلس بودند، گردید و در آنجا به این بهانه که اشخاصی باطناً طرفدار ایرانند،بنای تعقیب این و آن را گذارد. هر کس که پول میداد،پاک و الا از مسکن و مأوای خود آواره میشد. تمیستوکل در این روش خود بالاخره متعرض شاعری تی موْکِراُن نام گردید، و حال آنکه میهمان او بود و با او سابقه و دوستی مفصلی داشت . جهت پیچیدگی تمیستوکل با او از اینجا بود، که دشمن شاعر سه تالان به او وعده کرده بود. وقتی که تی موکراُن از قضیه آگاه شد، خشمگین گردید و کارهای بی رویه ٔ او را به آتنیها اطلاع داد. از طرف دیگر نفوذ تمیستوکل در آتن باعث حسد کسانی شد، که طرفدار حکومت ملی بودند و میخواستند بلند شوند. رفتار خود تمیستوکل هم بمقاصد آن ها کمک میکرد، زیرا تمیستوکل بقدری در هر موقع از خدمات خود به آتن در مجالس خصوصی و عمومی صبحت میکرد و کارهای خود را بچشم میکشید، که بالاخره آتنیها را خسته کرد و دشمنانش بنای ستیزه را گذارده گفتند، که تمیستوکل راه با مادیها (یعنی پارسی ها) داشته و دارد و قرار دادند که از آتن اخراج شود. پس از آن او به آرگس رفته در آنجا با کمال بی طاقتی انتظار پیش آمد مساعدی را داشت ، ولی چیزی نگذشت ، که اسرار پوزانیاس چنانکه بالاتر گذشت ، افشا شد و او را بمحکمه جلب کردند. برای فهم مطلب لازم است گفته شود، که پوزانیاس در ابتداء مذاکرات خود را با دربار ایران از تمیستوکل پنهان میداشت . ولی پس از اینکه تبعید شده به آرگس رفت ،چون نارضامندی او را از آتنیها مشاهده کرده ، به او گفت : در ازای آنقدر خدمات ، که تو به آتن کردی ، چه قدردانی از آتنیها دیدی ؟ و بعد کاغذ شاه را به او نشان داده بهمراهی با مقاصد خود دعوتش کرد. تمیستوکل حاضر نشد شرکت کند، ولی قول داد سر او را نگاهدارد. بعدپس از مرگ پوزانیاس ، چنانکه ذکر شد، اسنادی بدست آمد، که در باره ٔ تمیستوکل بدگمانی ایجاد کرد. در این موقع لاسدمونیها و دشمنان آتنی تمیستوکل حملات سخت به او کردند. ولی او در ابتداء در آرگس مانده کتباً جواب اتهامات را میداد و میگفت : که او نزاده برای اینکه برده شود، در این صورت چگونه راضی میشود، که وطن خود را بنده گرداند، ولی دشمنان او چنان مردم را بر ضداو برانگیختند، که بالاخره حکمی صادر شد، او را تحت الحفظ برای محاکمه به آتن آرند. چون این خبر به تمیستوکل رسید، بجزیره ٔ کُرسیر فرار کرده از آنجا به اپیر رفت . بعد بواسطه ٔ تعقیب آتنیها به آدمِت پادشاه مُولُس پناه برد. چون آدِمت سابقاً خواهشی از آتن کرده و دولت مذکور به پیشنهاد تمیستوکل آنرا نپذیرفته بود، تمیستوکل ، برای اینکه از کینه توزی آدمت مانع شود، طفل او را در بغل گرفته نزد پادشاه رفت و بپاهایش افتاده پناه یافت بعد تمیستوکل زن و اطفال خود راهم در نهان از آتن بیرون برد و بر اثر این کار سیمون ، که شخص اول آتن بود، حکم قتل او را صادر کرد. از جهت شنیدن این خبر یا بسببی دیگر، که معلوم نیست ، تمیستوکل از اینجا بقول توسیدید به پیدن بندر مقدونیه فرار کرد (بعضی نوشته اند نزد هی یرون جبار سی سیل رفت و بعد به این بندر درآمد)و از اینجا خود را بشهر کوم واقع در آسیای صغیر که تابع ایران بود، رسانید. در اینجا دوستانش بکمک او آمدند: زمانی که حکومت آتن حکم ضبط دارائی او را داده بود، اینها قسمتی را از اموال او پنهان کرده بودند و در این موقع این مال رابه اختیار او گذاردند. پلوتارک گوید (تمیستوکل ، بند30): دارائی او در حین دخول بخدمت آتن سه تالان بود و در موقع ضبط آن یکصد تالان (تقریباً دو میلیون و هشتصد هزار ریال ) وقتی که تمیستوکل به کوم درآمد، دریافت که در ساحل و همه جا اشخاصی بسیار مواظب اند، که اورا دستگیر کنند، زیرا شاه دویست تالان وعده کرده بودبکسی ، که او را گرفته تسلیم کند. بنابراین تمیستوکل بشهر کوچک اِژِس ، که جزواِاُلی بود، فرار کرده بشخصی نی کوِژن نام که با رجال مهم دربار شاه روابط گرمی داشت ، پناهنده گردید. در اینجا تمیستوکل در خواب دید، که اژدهائی دور بدن او پیچیده از گردنش بالا میرود، تا او را بگزد ولی درحال اژدها به عقابی مبدل گردیده او را در زیر پر خود گرفت و بعد او را برداشته بشاهراهی نهاد و در همین حال یک کادوسه ٔ زرین پدیدار شد (عصای رسولان را یونانیها کادوسه می نامیدند، در ص توصیف شده ). پس از اینکه تمیستوکل بیدار شد، حس کرد که غم و الم او به آخر رسیده و بعد میزبان او، یعنی نیکوژن ، طرحی ریخت که او را سالماً بدربار شاه برساند. راجع به این طرح پلوتارک گوید (تمیستوکل ، بند 31): اغلب ملل بیگانه و خصوصاً پارسی ها بالطبع یک تعصب مفرطی نسبت بزنان خود و زنان غیر عقدی و کنیزانی که خریده اند، ابراز میکنند و از این جهت زنان خود را چنان نگاه میدارند، که کسی نمیتواند آنها را ببیند و حتی در خانه های خودشان آنها محجورند. در موقع مسافرت ها هم زنان خود را در گردونه هائی که از هر طرف بسته است ، حرکت میدهند نیکوژن تمیستوکل را در چنین گردونه ای جا داده به اشخاصی ، که با او روانه کرد سپرد، اگر در راه کسی سئوالاتی کند، جواب دهند: این زنی است از یونیه ، که برای یکی از رجال دربار میبرند. توسیدید گوید، که تمیستوکل بپارس وقتی رسید، که خشیارشا درگذشته و پسرش اردشیر بتخت جلوس کرده بود، ولی دی نُن عقیده داشت ، که تمیستوکل خشیارشا را دیده بود. دیودور این قضیه را مربوط بزمان خشیارشا دانسته . بهرحال پس از ورود به ایران تمیستوکل موقع بسیار مشکلی داشت ، تا اینکه بالاخره نزد اردوان رئیس قراولان مخصوص رفته گفت ، من یونانی هستم و لازم است راجع به مطلبی که شاه علاقه ٔ کامل به آن دارد، بحضور شاه برسم . اردوان جواب داد: ای بیگانه ، قوانین انسان در همه جا یکی نیست ، آنچه برای جمعی خوب است ، برای عده ای بد است ، ولی چیزی که برای همه خوب میباشد، این است که هر قوم قوانین مملکت خود را رعایت کند. شما یونانیها آزادی و برابری را از هر چیز برترمیدانید، یکی از بهترین قوانین ما این است که شاه را محترم بداریم و او را صورت خدائی بدانیم ، که حافظ همه چیز است ، پس اگر خواهی عادات ما را بجا آورده اورا بپرستی مانند ما میتوانی او را ببینی و با او حرف بزنی (مقصود از پرستیدن که یونانیها استعمال میکنند بزانو درآمدن یا بخاک افتادن است . م .) اگر عقیده ٔ دیگری داری ، باید بتوسط شخصی با او حرف بزنی ، زیرا عادت پارسی بر این است که کسی نمیتواند شاه را ببیند،مگر اینکه اول او را پرستش کند. تمیستوکل در جواب چنین گفت : اردوان ، من به اینجا با این مقصود آمده ام که افتخارات و قدرت شاه را زیاد کنم . البته اطاعت از قوانین شما خواهم کرد، زیرا اراده ٔ خدائی که دولت پارس را به این اندازه بلند و بزرگ کرده ، چنین است . من چنان کنم که شاه مورد پرستش مردمانی بیشتر گردد. دراین موقع اردوان سئوال کرد: بشاه بگوئیم که تو کیستی ، زیرا چنانکه می بینیم ، تو یک شخص متعارف نیستی . تمیستوکل جواب داد: ((اما در این باب باید بگویم که کسی جز شاه نخواهد دانست ، من کیستم )). در اینجا پلوتارک گوید (تمیستوکل ، بند 32): که این حکایت از فانیاس یونانی است ، ولی اِراتس تِن در کتاب خود راجع بثروت نوشته ، که یکی از زنان غیر عقدی اردوان از اهل اری تره تمیستوکل را به او معرفی کرد. باری ، چون تمیستوکل بحضور شاه رسید، بزانو درآمد و در این حال ساکت بماند، تا اینکه شاه بمترجم امر کرد اسم او را بپرسد. تمیستوکل جواب داد ((ای شاه بزرگ ، من تمیستوکل آتنی ام ، که از آتن اخراج شده ام و اکنون هم مرا تعقیب میکنند. من پناه بشما آورده ام و حقیقت این است ، که من بدیهای زیادی در باره ٔ پارسیها کردم ، ولی وقتی که سلامت یونان و وطنم بمجاهدات من تأمین شد، نیکوئی های بیشتری هم بپارسیها کردم ، زیرا مانع شدم ، که یونانیها پارسیها را تعقیب کنند. امروز حسیات من موافق وضع من است و من آمده ام ، تا، اگر غضب شما نسبت بمن فرونشسته ،از مراحم شما برخوردار باشم و اگر هنوز کینه ٔ شما باقی است ، پوزش بخواهم . خود دشمنان من شاهدند، که چه خدماتی بشما کرده ام . بدبختی من محرک رحم و شفقت شما باد، نه باعث اشتعال حس ّ انتقام . اولی حیات یکنفر درخواست کننده را، که بشما پناه آورده ، نجات می دهد و دومی باعث فنای دشمن علنی یونان خواهد شد)). پس از این سخن ، تمیستوکل برای اینکه رنگ مذهبی و تقدس بگفته های خود بدهد، خوابی را که در خانه ٔ نیکوژن دیده بود بیان کرده گفت : غیب گوی زِئوْس (خدای بزرگ یونانیها) در معبد دُدُن بمن گفت : ((باید نزد پادشاهی روی ، که هم اسم خدای بزرگ است )) و چنین پادشاه شاه پارس است ، زیرا فقط زئوس و شاه پارس را ((شاه بزرگ )) میخوانند. اردشیر، هر چند از بزرگی دل و جرئت تیمستوکل در حیرت شد، ولی در این باره حضوراً چیزی نگفت . اما در میان محارم خود از این قضیه اظهار خوشنودی کرد، چه آنرا از خوش بختی خود دانست . بعد پلوتارک گوید: ((اردشیر از اهریمن درخواست کرد، که همواره در مغز دشمنانش چنین فکرهائی ایجاد و به آنها الهام کند، که این نوع مردان بزرگ را از محیطشان دور دارند)). روز دیگر درطلیعه ٔ صبح اردشیر محارم خود را طلبیده فرمود تمیستوکل را حاضر کنند. او منتظر پیش آمد خوبی نبود، چه ، همین که قراولان دانستند، که او تمیستوکل است ، با نظربد به او نگریستند و حتی بعضی به او فحش دادند. رکسانِس رئیس هزار نفر مسلح ،هنگامی که تمیستوکل از پیش او میگذشت و شاه بر تخت نشسته دربار منعقد و سکوت محض حکمفرما بود، آهی کشیده خیلی آهسته به او گفت : ((ای مار خوش خط و خال یونان ، خوش بختی شاه است که تو را بدینجا کشانیده )) ولی پس از آنکه تمیستوکل بحضور شاه درآمد و او را پرستید، شاه سلامی به او داده با ملاطفت به او گفت : ((من دویست تالان بتو مقروضم ، زیرا دویست تالان وعده کرده بودم بکسی که تو را گرفته بیاورد و اکنون ، که خودت آمده ای حق است که این دویست تالان را بخودت بدهم )). بعد شاه وعده کرد بخششهای بیشتر بکند و به او اطمینان داده گفت : آزادانه عقاید خود را نسبت به یونان بگوید. تمیستوکل جواب داد: ((چنانکه باید قالی را خوب باز کرد، تا شخص بتواند نقش و نگار آنرا ببیند، نطق هم باید باز شود، تا نقش و نگارهائی ، که پسندیده و جالب منافعاست ، درست مفهوم باشد)). شاه را این تشبیه خوش آمد و پرسید، چقدر وقت برای اینکار لازم است . تمیستوکل جواب داد، یکسال و در این مدت زبان پارسی را بقدری آموخت که توانست بی مترجم با شاه صحبت کند. اشخاصی ، که دور از دربار بودند، تصور میکردند، که تمیستوکل فقط در باب کارهای یونان با شاه حرف میزند، ولی تغییراتی که راجع بمحارم شاه روی داد، باعث بدگمانی و خشم رجال دربار گردید. زیرا پنداشتند که تمیستوکل درباره ٔ آنها سعایتی کرده . کلیةً تلطفاتی ، که شاه درباره ٔ تمیستوکل مبذول میداشت ، بمراتب بیش از آن بود، که در دربار ایران نسبت بخارجیها میکردند، مثلاً اردشیر او رابشکارها و تفریحات درباری میطلبید و بی تکلف او را می پذیرفت . حتی گویند، که اردشیر او را بملکه مادر خودمعرفی کرد بالاخره مُغان بحکم شاه فلسفه ٔ خود را به او آموختند. در این وقت دمارات لاسِدِمونی (پادشاه سابق اسپارت ) در دربار پارس بود. روزی اردشیر به او گفت ، از من چیزی بخواه و او اظهار کرد: آن خواهم ، که شاه اجازه دهد من کلاه او را بر سرنهاده مانند شاه در کوچه های سارد بگردم میتروپوستس عموزاده ٔ شاه دست او را گرفت و گفت : دمارات ، هرگاه تو این کلاه را بر سر نهی ، مغز بزرگی را نخواهد پوشید. این که سهل است ، اگر برق را هم بدست گیری ، زِئوْس نخواهی شد (برای فهم مطلب باید بخاطر آورد: که بعقیده ٔ یونانیان ، زئوس خدای بزرگ آنان برق را بدست داشت و هر زمان که میخواست ارباب انواع یا انسان را تهدید کند برق میفرستاد. م .) اردشیر از این درخواست دِمارات چنان خشمگین گشت ، که تصور میرفت از تقصیر اوهیچگاه درنخواهد گذشت ولی تمیستوکل از او شفاعت کردو باز دمارات مورد عطوفت شاه گردید. (این قسمت از حکایت به نظر افسانه میاید و بهر حال باید راجع به خشیارشا باشد، که پس از مراجعت از اروپا چندی در سارد اقامت داشت . م .). مراحم شاه نسبت به تمیستوکل به این اندازه بود که بعدها هر زمان شاهنشاهان میخواستند، اشخاصی را از یونان بخدمت خود جلب کنند، میگفتند، درباره ٔ آنان بیش از آنچه در باره ٔ تمیستوکل شد، خواهند کرد و نیز گویند، در این وقت که تمیستوکل به اعلی درجه ٔ بزرگی رسید و همه طالب توجه و دوستی او بودند، روزی که با اولاد خود غذا صرف میکرد و از تجملات و سفره ٔ رنگین خود در شگفت بود، رو به اطفال خود کرده گفت : ((دوستان من ، ما فنا بودیم ، اگر فنا نشده بودیم )). (اگر چه پلوتارک این عبارت را معنی نکرده ، ولی معلوم است که مقصود تمیستوکل چنین بوده اگر ما نزد یونانیها بی اعتبار نشده بودیم ، حالا این اعتبار و ثروت را در دربار ایران نداشتیم . م .) بروایت پلوتارک شاه برای نان خانه ٔ تمیستوکل این سه شهر را به او اعطاء کرد: ماگنزی بر رود م ِآندر ، لامپساک و میونت ولی بعضی دو شهر دیگر را که پرکت و پالس ْسِپ ْسِس مینامیدند، علاوه کرده گویند، این دوشهر هم برای اثاث البیت و لباس به تمیستوکل داده شده بود. (توسیدید در بند 138 کتاب اول خود مالیات ماگنزی را پنجاه تالان نوشته ، که تقریباً معادل 600 هزار ریال کنونی میشود. م .) بعد تمیستوکل زن ایرانی از یک خانواده ٔ اشرافی گرفت و به امر شاه به آسیای صغیر رفته مدت ها با نهایت خوشی و اطمینان خاطر در آنجا بزیست در این مدت همواره مورد ملاطفت شاه و مانند یکی از رجال بزرگ پارس ، طرف توجه بود. قابل ذکر است که تمیستوکل در ماگنزی مانند وُلات و حکام سکه زده است و دو نمونه از این سکه ها بدست آمده . از یکی از نمونه ها معلوم است که او استفاده هم میکرده (نلدکه ، تتبعات الخ ، ص 80) در این زمان اردشیر به امور آسیای علیا (یعنی باختر. م .) اشتعال داشت و به امور یونان توجهی نمیکرد، ولی شورش مصر با کمک آتنیها و پیشرفتهای بحریه ٔ یونان در قبرس و کیلیکیه اردشیر را مجبور کرد، توجه خود را بطرف مغرب معطوف و جلوگیری از قوی شدن یونان کند. در این احوال از دربار حکمی به تمیستوکل رسید، که ریاست دسته ای را از قشون ایران بر عهده گرفته با یونانیها بجنگد. تمیستوکل در موقع بدی واقع شد، چه با وجود رنجشهائی که از یونانیها داشت نمی خواست بر آنان قیام کند و بدست خودخط بطلان بر خدمات نمایان خود به یونان بکشد، بخصوص که فرماندهان قشون آتن اشخاصی بودند مانند سیمون ، که اقبال همه جا با آنها بود. بنابراین تصمیم کرد خود را بکشد و با این مقصود دوستان خود را طلبیده و با آنها وداع کرده خون گاو آشامید یا بقول بعضی زهری قوی خورد و در سن 65 سالگی درگذشت . شاه ، وقتی که خبر فوت تمیستوکل را شنید و جهت آنرا دانست ، او را بیش از زمان حیاتش ستود و نسبت بخانواده و دوستان او نیکیهاکرد. تمیستوکل را در ماگنزی دفن کردند و اهالی آن مقبره ٔ قشنگی برای او ساختند. در خاتمه پلوتارک گوید،که تا زمان او اعقاب تمیستوکل دارای امتیازاتی در ماگنزی میباشند. این است آنچه پلوتارک در باره ٔ تمیستوکل گوید. روایت دیودور هم تقریباً چنین است ، ولی دربعض جاها تفاوتهائی با نوشته های پلوتارک دارد، که ذکر میکنیم . مورخ مذکور گوید (کتاب 11، بند 57): وقتی که تمیستوکل در نهان بدربار ایران رسید و بحضور شاه بار یافت ، دشمنی نیرومند در اینجا برای او پیدا شد.توضیح آنکه پسران ماندان دختر داریوش در جنگ سالامین کشته شده بودند و این زن از مصیبت وارده خیلی بی تابی میکرد. بنابراین ، وقتی که شنید تمیستوکل بدربار ایران آمده ، نزد شاه رفت و اشک ریزان درخواست کرد از تمیستوکل انتقام پسران او را بکشد. شاه این خواهش ماندان را جداً رد کرد. ولی چون این زن مورد احترام مخصوص پارسی ها بود، مردم بهیجان آمده و در دربار جمع شده مجازات تمیستوکل را خواستند. بالاخره قرار شد محکمه ای از بزرگان پارس تشکیل شود، تا هر حکم که صادر شد، اجراء کنند. مردم از این امر شاه خوشوقت گشتند، ولی در تشکیل دیوان مذکور چندی تعلل شد و پس از اینکه تشکیل گردید تمیستوکل بزبان پارسی حرف زد و بقدری خوب از خود دفاع کرد، که او را بیگناه دانستند. شاه از این پیش آمد خوشنود گشت و هدایائی به تمیستوکل داد. راجع بقوت تمیستوکل دیودور چنین گوید (همانجا بند 58): چون خشیارشا میخواست بازبا یونانیان جنگ کند تمیستوکل را دعوت کرد، که سرداری کل قشون را عهده دار شود. تمیستوکل راضی شد، به این شرط که شاه قسم بخورد بی او جنگ را شروع نخواهد کرد. بعد برای تأیید این قسم قرار شد گاو نری را قربان کنند و تمیستوکل یک کاسه ٔ بزرگ از این خون آشامیدو هم در زمان بمرد. بر اثر فوت او، چون خشیارشا قسم یاد کرده بود، بی او جنگ نکند، از خیال جنگ با یونان منصرف شد. ولی کُرنلیوس نپوس گوید (تمیستوکل ، بند 9 - 10): ((من روایت توسیدید را در اینجا هم ترجیح میدهم . او گوید، که تمیستوکل از مرضی درگذشت ، ولی انکار نمیکند، که در باب سم خوردن او شایعه بوده )). تفاوت بین روایت پلوتارک و دیودور در این است که اولی این قضیه را مربوط به اوائل سلطنت اردشیر میداند ولی دومی عقیده دارد که این قضیه مقارن سال دوم اُلمپیاد هفتاد و هفتم روی داده ، که تقریباً 471 ق .م . میشود و با اواخر سلطنت خشیارشا مصادف است . چون نوشته های پلوتارک بیشتر مورد توجه میباشد ظن ّ قوی این است که روایت او صحیح تر باشد و نیز این تصور، که خشیارشا میخواسته باز جنگی را با یونان شروع کند، بعید است . اما در باب فوت او معلوم است ، که توسیدید آنرا از مرضی دانسته ، اگر چه روایت زهر خوردن او را هم ذکر میکند. نیز باید گفت : که توسیدید هم آمدن تمیستوکل را بدربار ایران بزمان اردشیر مربوط داشته و گوید، که او پس از ورود به آسیا نامه ای بشاه نوشته خدمات خود را بشاه و پارسیها بیان کرد و اردشیر جواب داد، که آزاداست ، هر چه خواهد بکند. بعد تمیستوکل در مدت یکسال زبان پارسی را آموخته نزد شاه رفت . (کتاب 1 بند 138). در آخر حکایت ، توسیدید گوید، که موافق اظهار اقربای تمیستوکل ، آنها استخوان های او را در نهان به آتیک برده دفن کردند، زیرا آتنیها، از آن جا که او را خائن میدانستند، اجازه ٔ دفن را نمیدادند. (همان جا). باری ، از تمامی روایات مذکوره آنچه استنباط میشود، این است که : تمیستوکل پس از رانده شدن از یونان ، چون خواسته دارای ثروت و زندگانی خوبی شود، بدربار ایران پناه آورده و ضمناً اردشیر را بر ضد یونان تحریک میکرده ، ولی اردشیر نمیخواسته با یونان بجنگد و از راه بزرگ منشی و میهمان نوازی تمیستوکل را پذیرفته و معاش او را مرتب کرده . بعد که دیده بودند او در دربار باعث زحمت خودش و رنجش درباریان است محترمانه او را به آسیای صغیر تبعید کرده و حکومت چند شهر را به او داده و تمیستوکل در پیری از مرضی درگذشته . باقی گفته ها شاخ و برگهای داستانی است . در باره ٔ تمیستوکل پلوتارک حکایاتی ذکر کرده ، که احوال این مرد نامی یونان را خوب مینماید. از جمله اینهاست :
1- وقتی که آتنیها او را امیرالبحر کردند، سپرد که نوشتجات این اداره را توقیف کرده ، روزی که بکشتی خواهد نشست ، نزد او آورند، تا آتنیها مشاهده کنند، که چقدر نوشته به اسم او میرسد و با چه عده ای زیاد از مردم باید در باب کارها مکاتبه و مذاکره کند. 2- تمیستوکل میگفت : آتنیها مرا نه قدر دانند و نه محترم دارند. من بچناری مانم ، که بسایه ٔ آن در موقع احتیاج پناه میبرند و بعد شاخه های آن ، بل خود تنه اش را می اندازند. 3- روزی یکی از سرداران آتنی در حضور او خودستائی کرده گفت ، خدمات من مانند خدمات تو است . تمیستوکل جواب داد: وقتی بین روز عید و روز بعد از عید (یعنی روز کار) مناظره در گرفت و روز کار بروز عید چنین گفت : ((من هیچ فراغت ندارم و حال آنکه تو بجز مشغول کردن مردم بعیش و خوشی کاری نداری ، هر چه من جمع کنم تو خرج کنی )). روزعید جواب داد: ((اگر من نبودم ، تو اصلاً وجود نداشتی )). 4- تمیستوکل پسری داشت ، که نزد مادر خیلی عزیز وگرامی و بواسطه ٔ او نزد پدرش گستاخ بود بنابراین تمیستوکل همواره میگفت : ((هیچ یونانی بقدر پسرم بر من مسلط نیست ، زیرا آتنیها بر سایر یونانیها مسلطاند و من بر آتنیها و زنم بر من و پسرم بر زنم . 5- روزی یکی از اهالی سِریف به او گفت ، افتخارات تو از خودت نیست ، بلکه از وطن تو است . تمیستوکل جواب داد: ((صحیح است ، ولی ، اگر من از اهل سِریف بودم ، نامی نمیگشتم ، چنانکه ، اگر تو هم آتنی بودی ، بجائی نمیرسیدی )).
روابط ایران و یونان مخاصمه ٔ یونان با پارسی ها: چنانکه از قضیه ٔ تمیستوکل استنباط میشود، اردشیر جنگهائی درمشرق ایران کرده یا شاید اشاره ای ، که پلوتارک به آن کرده ، همان جنگهائی است ، که او با برادر بزرگتر خودویشتاسپ داشته . بهر حال کیفیات این جنگها را نمیدانیم . بیشتر جالب نظر است ، مخاصمه ای ، که بین یونان و ایران بوده ، زیرا مورخین یونانی اطلاعاتی راجع به روابط یونان و ایران این زمان داده اند.
اتحاد دِلُس : اگر چه آتن و اسپارت هر دو در زمان خشیارشا با ایران می جنگیدند،ولی اهمیت آتن در این جنگها بمراتب بیشتر بود، راست است که اسپارتیها شجاع و دلیر بودند و موافق قوانین خود، وقتی که بجنگ میرفتند میبایست فتح کنند یا کشته شوند، ولی ، چنانکه از وقایع جنگهای ایران و یونان دیده میشود، فکر آتنیها بیش از قوه کار میکرد: در جنگ مارتن طرز جنگ آتنیها، که فکر میلتیاد آتنی بود، باعث بهره مندی آنان گردید، در جنگ سالامین فکر تمیستوکل ، که بحریه ٔ قوی و بزرگ ایران را در جای تنگی مانند سالامین بجنگ کشانید، یونانیها را نجات داد و نیز، وقتی که خشیارشا تصمیم بر مراجعت به آسیا کرد، آریستیدآتنی مانع از خراب کردن پل شد، تا مبادا خشیارشا جدّاً پا فشارد و جنگ به بهره مندی ایران خاتمه یابد. بنابراین آتن دارای سه مرد بود، که هر سه در تاریخ معروف گشته اند: میلتیاد، تمیستوکل و آریستید. پس از خاتمه ٔ جنگهای ایران و یونان اوضاع داخلی آتن رونقی یافت ، توضیح آنکه بیشتر غنائم بعد از جنگ پلاته نصیب آتنیها شده بود و اینها، بجای اینکه این ثروت را بمخارج شخصی برسانند، بمصرف کارهای عمومی رساندند و هم دراین زمان بمساعی تمیستوکل دیوار آتن ساخته شد. این دیوار را آتن برای حفظ خود در مواقع جنگ لازم میدید، ولی اسپارت با نظر بد به آن مینگریست . بالاخره آتنیهاطوری بچابکی این کار را انجام دادند، که اسپارت مجال نیافت ممانعت کند. سپس بنادر خودشان را هم محکم کردند، یعنی بندر جدیدی که هنوز هم موسوم به پیره است ،ساخته آنرا با دیوارهائی به آتن اتصال دادند. پس ازآن چون آتنیها قوت گرفتند در صدد برآمدند که با ایران ستیزه کنند زیرا اگر چه از جنگ ها بهره مند بیرون آمده و موقتاً ایران را عقب نشانده بودند ولی امیدوارنبودند که این اوضاع دوامی بیابد و میخواستند به ایران مجال ندهند، که از نو جنگ تعرضی پیش گیرد و همواره او را بحفظ سواحل دریاها و متصرفاتش مشغول داشته از طرف دیگر بر مستملکات خودشان بیفزایند. از تمام این ملاحظات گذشته ، آتن دولت دریائی بود و میدانست که بحریه ٔ قوی لازم دارد، ولی میخواست تمام مخارج این بحریه به او تحمیل نگردد. با این خیال و برای حمله ٔ به ایران آتنیها اتحادی با سایرین بستند، که معروف به اتحاد دِلُس گردید. زیرا مقرّ آن در معبد آپلن در جزیره ٔ دِلُس بود. آتنیها به یونانیهای دیگر میگفتند، که این اتحاد را تشکیل میکنند، تا مستعمرات یونانی را از قید ایران خارج کنند، ولی معلوم است ، که مقصودشان این بود، که مستعمرات را تابع خود گردانند. شهرهائی که در این اتحاد داخل شدند، عبارت بودند از: بعضی شهرهای یونانی ، جزائر بحرالجزائر، مستعمرات ینیانی در آسیای صغیر، جزیره ٔ گس و رُدِس وغیره . موافق نظامنامه ای ، که آریستید آتنی ملقب به عادل برای این اتحاد نوشت ، شهرهای متحد می بایست سپاه و پول و کشتی های جنگی بدهند. آریستید خزانه دار این اتحاد گردیده خزانه را بجزیره ٔ دِلُس برد و پس از آن طولی نکشید، که قوه حاضر شد و ریاست آن با سیمون یا کیمون پسر میلتیاد گردید و اتحاد مزبور در476 رای داد، که جنگ با ایران شروع شود. سیمون سردار قابلی بود و پیشرفت هائی حاصل کرد، توضیح آنکه ایرانیها را از تراکیه و بحر الجزائر و مستعمرات یونانی در آسیای صغیر براند و مستملکات آتن را توسعه داد. در این احوال چون متحدین از دوام جنگ خسته شدند، آتن قرار داد، که بجای سپاه و کشتی ها مبلغی به آتن بپردازند، تا خود آتن لوازم جنگ را تهیه کند. متحدین این تکلیف را پذیرفتند، یعنی در واقع باج گذار آتن شدند واین شهر پای تخت دولت بزرگی شد. این بود بطور اجمال احوال یونان ، وقتی که نوبت سلطنت به اردشیر رسید. اگر بخواهیم بیش از این از اوضاع آتن صحبت کنیم ، از موضوع خارج خواهیم شد، ولی باید بخاطر آورد، که پس از جنگ های ایران و یونان در زمان خشیارشا تا جنگ های پلوپونس ، دوره ای برای آتن افتتاح شد، که بهترین دوره ٔ تاریخ آن است . در این دوره اشخاص نامی بسیار در آتن پیدا شدند و کارهای درخشان برای آتن کردند، اسامی بعضی را بالاتر ذکر کرده ایم . نامی ترین بعض دیگر سیمون و پریکلس بودند. از سیمون بالاتر صحبت شد. بودن او در رأس حکومت آتن چندان طولانی نبود و پس از اینکه او را از جهت وهنی که به آتن از طرف اسپارتی ها وارد شده بود تبعید کردند و هواخواهانش اقتداری را که داشتند از دست دادند، پریکلس روی کار آمد. او پسر کسان تیپ و از طرف مادر از خانواده ٔآلکمئونید ، یعنی نجیب زاده بود. کسان تیپ همان کسی است ، که در جدال میکال فرماندهی لشکر آتن را داشت ، پریکلس در مدت سی سال در مشاغل مختلف بود و حکمران واقعی آتن بشمار میرفت ، چنانکه توسیدید گوید که این مدت را باید سلطنت پریکلس نامید. نظر و عمل او را مورخین بسیار ستوده اند. این ناطق معروف ، آتن را اول دولت دریائی یونان کرد و پایه ٔ بحریه ٔ آن را بر مبنائی محکم نهاد بعد به م