عسر و حرج

عُسْر و حَرَج
(عُسر به معنای سختی و دشواری و حَرَج به معنای مشقّت) قاعدۀ نفی عسر و حرج، یکی از قواعد فقهی است و منظور آن است که هرگاه انجام تکلیفی که به موجب ادلۀ اولیه ثابت شده، با سختی و مشقت مواجه گردد، آن حکم موقتاً ساقط می شود. در مورد اساس این قاعدۀ فقهی در قرآن کریم به این آیات اشاره شده است: «و جاهدوا فی الله حَقَ جِهاده هو اِجْتَبیکم و ما جَعَل علیکم فی الدّین حرج» . نیز در آیۀ ۶ سورۀ مائده می فرماید: «و ما یُریدُالله لِیَجعلَ علیکم مِن حَرَجٍ» (خداوند نمی خواهد بر شما سختی و مشقتی بگذارد). از نظر حقوقی، عسر و حرج، با قوۀ قاهره یا فورس ماژور فرق می کند، زیرا فورس ماژور موجب معافیت متعهد از انجام تعهد می شود؛ در صورتی که عسر و حرج باعث سقوط تعهد نمی گردد، بلکه باید بدل از آن که متضمن دشواری نباشد، اجرا شود. نمونه ای از موارد عسر و حرج که در قوانین ایران آمده است، به خوبی نشان دهندۀ این تفاوت است. به موجب مادۀ ۱۱۳۳ قانون مدنی «مرد می تواند هر وقت که بخواهد زن خود را طلاق دهد». این ماده از فقه امامیه اخذ شده است و مقتضای ادلّۀ اولیه است که طلاق، منحصراً در اختیار مرد است. لکن گاه ممکن است ادامۀ رابطۀ زناشویی موجب مشقت و حرج زن شود و یگانه راه رهایی او طلاق باشد و مرد حاضر نشود او را طلاق دهد. در این صورت به موجب مادۀ ۱۳۳۰ قانون مدنی (اصلاحی ۸/۱۰/۱۳۶۱) چنانچه عسر و حرج زوجه در محکمه ثابت شود، دادگاه می تواند زوج را اجبار به طلاق نماید و در صورتی که اجبار میسّر نباشد، زوجه به اذن حاکم شرع طلاق داده می شود.

[ویکی فقه] عسر در لغت به معنای صعوبت، مشقّت و شدت آمده است و حرج نیز به معنای ضیق و تنگی و تنگنا و گناه آمده است و در اصطلاح فقهی و حقوقی منظور از این قاعده این است که تکالیفی که موجب مشقت و سختی برای مکلف است در دین وجود ندارد.
در اینکه آیا مفاد این قاعده نفی احکام حرجی به طور حقیقی است یا مجاز، و یا اینکه نفی حکم است به لسان نفی موضوع میان علما اختلاف نظر وجود دارد.
← نظر مرحوم شیخ انصاری
اینکه منظور از حرج چیست آیا ملاک حرج شخصی است یا نوعی. گفته شده که با دقت در ادلۀ این قاعده می توان گفت که ملاک حرج شخصی است نه نوعی.
تعارض قاعدۀ با لاضرر
...