معاویه

یزید بن معاویه و به شهادت رساندن امام حسین علیه السلام
سال شصت هجرى قمرى معاویه درگذشت و پسرش یزید طبق بیعتی که پدرش از مردم براى وى گرفته بود زمام حکومت اسلامی را در دست گرفت. یزید به شهادت تاریخ، هیچ گونه شخصیت دینی نداشت؛ جوانی بود که حتی در زمان حیات پدر، اعتنایی به اصول و قوانین اسلام نمی کرد و جز عیاشىی و بی بندوبارى و شهوترانی سرش نمىی شد و در سه سال حکومت خود، فجایعی راه انداخت که در تاریخ ظهور اسلام با آن همه فتنه ها که گذشته بود، سابقه نداشت.

سال اول، حضرت حسین بن علی علیه السلام را که سبط پیغمبر اکرم صلى الله علیه و آله و سلم بود با فرزندان و خویشان و یارانش با فجیع ترین وضعى کشت و زنان و کودکان و اهل بیت پیغمبر را به همراه سرهاى بریده شهدا در شهرها گردانید و در سال دوم، �مدینه� را قتل عام کرد و خون و مال و عرض مردم را سه روز به لشکریان خود مباح ساخت و سال سوم، �کعبه مقدسه� را خراب کرده و آتش زد!!!

آل مروان از بنی امیه
پس از یزید، مطابق با سنتی که معاویه گذاشته بود. فرزند یزید که او هم معاویه نام داشت به حکومت رسید ولی او با این که در دستگاه جنایت کارانه اموى رشد و تربیت یافته بود به شدت از جنایات جد و پدرش دلگیر بود. لذا برای مردم خطبه ای خواند و جدش را به سبب نزاع با امام علی علیه السلام که سزاوارتر از او به خلافت بود و پدرش را به خاطر هوسرانی و فسادش و قتل حرم رسول خدا صلی الله علیه و آله و سوزاندن کعبه ذم نمود و پایان خلافت سفیانیان را اعلام کرده، امر خلافت را به مردم سپرد. [۲] پس از او آل مروان از بنى امیه به ترتیب زیر زمام حکومت اسلامى را در دست گرفتند:

مروان بن حکم ( مروان اول ) : آغاز حکومتش، ذی القعده سال 64 هـ. ق.
عبدالملک بن مروان: آغاز حکومتش، رمضان سال 65 هـ. ق که مدت 20 سال حکومت کرد.
ولیدبن عبدالملک: ( ولید اول ) حکومتش شوال سال 86 هجری قمری.
سلیمان بن عبدالملک: آغاز حکومتش جمادی الثانی سال 96 هجری قمری.
عمربن عبدالعزیز: آغاز حکومتش ماه صفر سال 99 هجری قمری. او تنها خلیفه اموی است که با �علویان� مدارا کرد، فدک را به �بنی فاطمه� برگرداند، سب و لعن علی علیه السلام را که به دستور معاویه بن ابی سفیان و از زمان او شیوع داشت، ممنوع کرد و بسیاری از مالیات های ناروا را ملغی نمود و اصلاحات دیگری که در جای خود خواهد آمد ولی مدت خلافتش 2 سال بیشتر نبود.
یزیدبن عبدالملک: ( یزید دوم ) . آغاز حکومتش، ماه رجب سال 101 هـ. ق.
هشام بن عبدالملک: آغاز حکومتش شعبان سال 105 هجری قمری، او نیز مدت 20 سال حکومت کرد.
ولید بن یزید دوم: ( ولید دوم ) . آغاز حکومتش، ربیع الثانی سال 125 هجری قمری.
یزیدبن ولید: ( یزید ناقص، یزید سوم ) . آغاز حکومتش رجب سال 126 هجری قمری که فقط 6 ماه حکومت کرد.
ابراهیم بن ولید اول: آغاز حکومتش ذی الحجه سال 126 هجری قمری.
مروان بن محمدبن مروان: ( مروان دوم که به مروان حمار معروف بود. حکومتش از ماه صفر سال 127 هجری قمری شروع و تا سال 132 هـ. ق ادامه داشت ) .
حکومت این دسته یازده نفرى که نزدیک به هفتاد سال ادامه داشت، روزگار تیره و شومى براى اسلام و مسلمین به وجود آورد به عنوان نمونه در زمان خلافت عبدالملک بن مروان بخش وسیعی از قلمرو اسلام به حجاج سپرده شد. حجاج در دوره دراز حکمرانی خود، نه فقط سیاست سرکوب شیعه را با شدت تمام دنبال می کرد بلکه حتی نسبت به شماری از اصحاب که از نظر سیاسی تاثیر چشمگیری داشتند از تحقیر و توهین باز نمی ایستاد.

در دوره حکومت مروانیان کار به جایى کشید که خلیفه وقت ( ولید بن یزید ) که جانشین پیغمبر اکرم صلى الله علیه و آله و سلم و یگانه حامى دین شمرده مى شد، بى محابا تصمیم گرفت بالاى خانه کعبه غرفه اى بسازد تا در موسم حج در آنجا مخصوصاً به خوشگذرانى بپردازد!!!

خلیفه وقت ( ولید بن یزید ) قرآن کریم را آماج تیر قرار داد و در شعرى که خطاب به قرآن انشاء کرد، گفت: روز قیامت که پیش خداى خود حضور مى یابى بگوى خلیفه مرا پاره کرد!!!

بنی امیه تیره ای ثروتمند، قدرتمند، پر جمعیت و دارای نفوذ سیاسی، اجتماعی و اقتصادی بسیار در آستانه ظهور اسلام در مکه و سپس در جهان اسلام بودند و جز چند سال، در طول حکومتشان ( 41 - 132ق. ) بر حرمین تسلط داشتند؛ بنی امیه از نسل امیة بن عبدشمس بن عبدمناف بن قصی هستند[1] که نسبشان به عبدمناف جد سوم پیامبر ( ص ) می رسد. [2] از میان فرزندان عبدشمس، یعنی امیه اکبر، امیه اصغر، نوفل، عبدامیه، حبیب، ربیعه، عبدالعزی و عبدالله، نسل امیه اکبر به بنی امیه شهرت دارند. [3] افزون بر قریش، میان عرب قحطانی نیز تیره ای با نام بنی امیة بن زید بن قیس از زیر مجموعه های اوس یافت می شود[4] که البته غیر مشهورند. بر پایه گزارشی، امیه برده ای رومی بود که عبدشمس با ملحق ساختن او به خود، وی را فرزند خویش خواند. [5] برخی این سخن امیر مؤمنان علی ( ع ) : �لیس الصریح کاللصیق[6]: پاکیزه نسب مانند چسبیده شده نیست� را مؤید همین مطلب می دانند. امام این سخن را در پاسخ نامه معاویه نوشت که افتخار می کرد از فرزندان عبدمناف است.

معاویه بن ابی سفیان کسی بود که حدود بیست سال بعد از ظهور اسلام و بعد از فتح مکه، به همراه پدر، مادر و برادرش به اسلام رو آورد و در گروه اجتماعی �مسلمة الفتح� یا �مسلمانان بعد از فتح مکه� به شمار می آمد. وی پیش از این در سپاه مشرکانی بود که در مقابل پیامبر ( ص ) قرار داشتند. برادر معاویه به نام یزید، یکی از فرماندهانی بود که بعد از وفات پیامبر ( ص ) برای فتح شامات گسیل شده بودند؛ و به همین جهت فرماندار آن جا شد که معاویه بعد از مرگ برادرش به جانشینی او برگزیده شده و این گونه زمام امور شامات را در دست گرفت.
معاویه، نخستین فردی بود که ساده زیستی زمامداران اسلامی را تغییر داد، به اندازه ای که خلیفه دوم در سفرش به شام او را کسرای عرب! نامید. او حدود بیست سال تنها بر شامات حکومت کرد و پس از آن نیز حدود بیست سال دیگر حکمران تمام سرزمین اسلامی شد.
وی اگرچه مدتی حافظ مرزهای اسلامی در مقابل رومیان بود، اما علیه خلافت بر حق امام علی ( ع ) و فرزندشان امام حسن ( ع ) دست به شورش برداشت. صحابیان بزرگی؛ مانند عمار بن یاسر و حجر بن عدی را به شهادت رساند، در جعل احادیث تلاش بسیار کرد و در نهایت زمامداری مسلمانان را به فرزند خوش گذران خود یزید تحویل داد که جنایاتی؛ نظیر شهادت امام حسین ( ع ) و غارت مدینه را آفرید.
معاویه فرزند ابو سفیان بود که از بزرگان قریش به شمار می آمد. مادرش نیز هند دختر عتبه بود. [1] معاویه با کنیه �أبو عبدالرحمن� نیز شناخته می شد[2] و مشهور مورّخان تولد او را پنج سال قبل از بعثت دانسته اند. [3]
پدر او از بزرگان قریش و از مخالفان سرسخت پیامبر گرامی اسلام ( ص ) بود، معاویه نیز به پیروی از پدرش تا بیست سال بعد از ظهور اسلام و تا زمان فتح مکه، اسلام اختیار نکرد و تنها در آن هنگام بود که همراه پدر، مادر و برادرش به اسلام رو آورده و در گروه اجتماعی �مسلمة الفتح� یا �مسلمانان بعد از فتح مکه� قرار گرفت. [4] این نوع مسلمان �شدن همواره او را در معرض نقد دیگران قرار می داد.
قیس بن سعد عباده به او چنین می نویسد: �. . . به زور وارد اسلام شدید. . . �. [5] همچنین او و پدرش جزو �مؤلّفة قلوبهم� بودند[6] که پیامبر ( ص ) برای مماشات با آنان به هر یک، صد شتر از غنائم جنگی بخشید. [7]
البته خواهرش ام حبیبه راه خود را از خانواده اش جدا کرده بود و قبل از فتح مکه به اسلام گرویده و به همسری پیامبر ( ص ) نیز برگزیده شده بود. برخی هواداران معاویه به همین مناسبت در صدد منقبت تراشی برای او برآمده و او را �خال المؤمنین� یا �دایی مؤمنان�! خواندند. [8] با آن که افرادی هم طراز او چون �محمد بن ابی بکر� و یا �عبدالله بن عمر� از چنین توصیفی بی بهره بودند!
همچنین برخی او را به عنوان یکی از کاتبان وحی الهی برشمرده اند، [9] اما با توجه به این که اسلام معاویه تنها در دو سه سال آخر حیات پیامبر ( ص ) بوده و همچنین در همین محدوده کوتاه نیز مشخص نیست که او چه زمانی مکّه را ترک کرده تا در مدینه در کنار پیامبر ( ص ) باشد، بسیار بعید به نظر می رسد که او نقش چندانی در کتابت وحی داشته باشد.
فرمان روایی شام تا حکومت بر تمام مسلمانان
بعد از رحلت پیامبر ( ص ) ، مسلمانان جنگ های مختلفی با رومیان و ایرانیان داشتند که به پیروزی های بزرگی نیز دست یافتند. در غرب سرزمین های اسلامی، فتوحات بزرگی؛ مانند فتح شامات و بیت المقدس نصیب مسلمانان گشت. یزید بن ابی سفیان نیز یکی از فرماندهانی بود که برای جنگ های شامات به آن منطقه گسیل شده بود و به دنبال همین موضوع بود که از طرف حکومت مرکزی، فرماندار آن مناطق شد تا این که در سال هجدهم هجری بر اثر طاعون مرگش فرا رسید. خلیفه دوم، برادر یزید بن ابی سفیان و یا همان معاویه را به جانشینی برادرش برگزید و این گونه بود که معاویه زمام امور شامات را در دستان خود گرفت. [10]
به نظر می رسد که معاویه، نخستین زمامدار اسلامی بود که سادگی حکومت اولیه را تغییر داد و تجمّل را وارد حکومت اسلامی کرد. قبل از او - و حتی در زمان او - حکمرانان، ساده زیست بودند و خلیفه دوم نیز بر این امر اهتمام داشت.
با این حال معاویه چندان به توصیه�های او گوش فرا نمی داد، بلکه برای خود بساطی؛ مانند بساط پادشاهی ترتیب داد تا اندازه ای که خلیفه دوم هنگام سفر به شام او را کسرای عرب نامید! او زمانی که شیوه زندگی معاویه و تجمّلات او را دید به وی گفت: آیا این همه مال تو است؟!
معاویه پاسخ مثبت داد.
خلیفه گفت: چنین بساطی فراهم کرده ای در حالی که به من خبر داده اند نیازمندان کنار دروازه ات می آیند؟!
معاویه در جواب گفت که با علم به این مطلب، چنین رویکردی را انتخاب کرده ام!
و به دنبال جویا شدن دلیل از جانب خلیفه، معاویه کار خود را چنین توجیه کرد که ما در سرزمینی هستیم که جاسوسان بسیاری از دشمن در آن جا وجود دارند و به همین دلیل، لازم است قدرت حکمرانی مان را چنان نشان دهیم که سبب عزت اسلام و مسلمانان باشد. با این حال من مطیع فرمان شمایم!
خلیفه رو به معاویه کرد و گفت تو همیشه در پاسخ هایت به شیوه ای عمل می کنی که مرا در منگنه قرار می دهی! اگر دلیلی که گفتی واقعی باشد که تصمیم درستی گرفتی و اگر توجیهی غیر واقعی باشد، نیرنگی از جانب تو است![11]
البته نکته جالبی نیز در این جا وجود دارد؛ خلیفه دوم در مورد فرمانداران و سخت گیری بر آنها شهره بوده است و گاهی بدون دلیل و مدرکی، افراط هایی انجام می داد که مورد اعتراض صحابه قرار می گرفت، در مقابل معاویه، به نوعی کرنش به خرج داده است!
با قتل خلیفه دوم و روی کار آمدن عثمان، اوضاع جامعه اسلامی کاملاً تغییر یافته و نوع حکمرانی معاویه که در زمان خلیفه قبل، مختص به او بود، هنگام خلافت عثمان همگانی شده و بیشتر فرمانداران به سمت تجمّل و دنیاگرایی روی آورده و معاویه نیز با قدرت به کار خود ادامه می داد. [12]
پس از عثمان، امام علی ( ع ) ، خلافت را به دست گرفت، اما هرگز به زمامداری معاویه راضی نشد، اما او در شام پایه های حکومتش را تحکیم کرده بود و به همین دلیل در خود، توانایی مقابله با حکومت مرکزی را می یافت. بر همین اساس گزینه نظامی را در برخورد با امام علی ( ع ) انتخاب کرده و برای اولین بار در تاریخ اسلام، فرمانداری از حکومت مرکزی تمرّد کرد! پس از شهادت امام علی ( ع ) او با زر و زور و تزویر، عرصه را بر امام حسن ( ع ) تنگ کرده و به نحوی حضرتشان را وادار به استعفا از حکومت نموده و بدین ترتیب، زمامداری ظاهری تمام مناطق اسلامی را در دستان خود گرفت.
او در مجموع حدود بیست سال به عنوان فرماندار شامات بود[13] و پس از آن نیز حدود بیست سال دیگر حکمران تمام جامعه اسلامی بوده و بدون مخالفی قدرتمند، به کار خود ادامه داد. [14]
معاویه در طول این چهل سال، اگرچه در مواردی در نواحی مرزی به جنگ با دشمنانی؛ مانند رومیان پرداخته و آنان را از تعرض به مناطق اسلامی بازداشت، اما عملکردهای منفی او در مواردی؛ مانند غصب خلافت، جنگ با خلیفه برحق پیامبر ( ص ) ، به شهادت رساندن صحابیان بزرگی؛ نظیر عمار بن یاسر و حجر بن عدی، تلاش برای جعل احادیث، مسموم کردن امام حسن ( ع ) و مقصّر بودن در شهادت امام حسین ( ع ) و . . . بدان انجامید که نه تنها شیعه، بلکه بسیاری از افراد منصف اهل سنت نیز او را شدیداً مورد انتقاد قرار می دهند. در نهایت، معاویه در سال شصت هجری از دنیا رفت. [15]
وصیت به یزید
در منابع تاریخی، وصیتی از معاویه به فرزندش یزید نقل شده است که ما را در شناخت بهتر معاویه و نوع حکمرانی او، آشنا می کند:
زمانی که معاویه مرگ را احساس کرد، نامه ای به عنوان وصیت نوشت و به ضحّاک بن قیس و مسلم بن عقبة داد تا به یزید برسانند. این وصیت این گونه بوده: �اى پسرک من! من تو را از مسافرت و راه نوردى بی نیاز کرده ام. من تمام کارها را براى تو آماده و راه را هموار نموده ام. سختی ها را آسان و دشواری ها را خوار کردم. دشمنان را ذلیل و مطیع نمودم. سرهاى عرب را فرود آوردم و آنها را نزد تو خم کردم. من همه چیز را براى تو فراهم و جمع کردم که تاکنون براى کسى جمع و میسر نشده بود.
تو به اهل حجاز نگاه کن که آنها اصل و اهل تو هستند. . .
به اهل عراق هم توجه کن اگر آنها هر روز تغییر و تبدیل فرماندارشان را بخواهند، به میل آنها رفتار کن و هر روز یکى را عزل و دیگرى را نصب کن؛ زیرا عزل یک والى بهتر و آسان تر است از روبرو شدن با صد هزار شمشیر!
اهل شام را نیز از یاد مبر که آنها پشتیبان تو هستند. آنها زنبیل تو هستند؛ هرگاه دشمنان تو سر بلند کنند و تو را نگران نمایند از اهل شام یارى بخواه اگر دشمن را نابود کردند باز اهل شام را به محل خود برگردان؛ زیرا اگر در بلاد دیگر اقامت کنند اخلاق آنها تغییر خواهد کرد. من از اهل شام بر تو بیمى ندارم؛ زیرا آنها تا در محل خود باقى باشند هرگز با تو مخالفت و ستیز نخواهند کرد.
من فقط از چهار شخص از قریش می ترسم که با تو مخالفت کنند و این کار ( خلافت ) را براى خود بخواهند و آنها حسین بن على، عبد الله بن عمر، عبد الله بن زبیر و عبد الرحمن بن ابی بکر هستند. . . �. [16]
از این وصیت کاملاً به دست می آید که معاویه با این که خدا ترس و دیندار واقعی نبوده، اما از لحاظ معیارهای دنیوی، انسانی زیرک و مردم شناس بوده و همه چیز را برای حکمرانی فرزندش آماده کرده است.
معاویه در کلام امام علی ( ع )
به قطع و یقین، معاویه جدی ترین دشمن امام علی ( ع ) در زمان حکومت ایشان بود.
امام علی ( ع ) اظهارات بسیاری در مورد معاویه داشته که بررسی تمامشان مجالی دیگر می طلبد، اما به تناسب، به دو مورد که ارتباط بیشتری با این نوشتار دارد اشاره می کنیم:
1. امام علی ( ع ) در جواب آنهایی که معاویه را زیرک تر از امام می دانستند، چنین می گوید: �به خدا قسم معاویه زیرک تر از من نیست، ولى او خیانت می ورزد و گناه می کند، و اگر مکر نکوهیده نبود من از زیرک ترین مردمان بودم، ولى هر نیرنگى معصیت است، و هر معصیتى نوعى کفر است، و هر نیرنگ بازى را در قیامت نشانه اى است که به آن شناخته می شود. . . �. [17] امام در این جا با این که تلویحاً به زیرکی معاویه اذعان می کند اما به صراحت بیان می کند که او با زیرپا گذاشتن آموزه های دینی، رویکردهای خود را تنظیم می کند و بر این اساس نمی توان او را زیرک واقعی دانست؛ زیرا افراد بسیاری هستند که می توانند رفتاری مشابه با رفتار معاویه داشته باشند، اما تنها به جهت خوف از خدا از چنین رفتارهایی سرباز می زنند.
2. امام علی ( ع ) در یکی از نامه های خود، معاویه را چنین توصیف می کند: �. . . او را بصیرتى نیست تا راهنماییش کند، و وى را رهبرى نیست تا ارشادش نماید، هواى نفس از او دعوت نموده، و او هم اجابت کرده، گمراهى، وى را به جانب خود کشیده و او هم پیروى نموده، پس هذیان بافت و بانگ بیهوده زد، و گمراه شد و به خطا رفت‏�. [18]

[1]. ابن سعد کاتب واقدی، محمد بن سعد‏، الطبقات الکبری‏، تحقیق، عطا، محمد عبد القادر، ج 7، ص 285، بیروت، دار الکتب العلمیة، چاپ اول، 1410ق.
[2]. ابن عبدالبر، یوسف بن عبد الله‏، الاستیعاب فی معرفة الأصحاب، تحقیق، بجاوی، علی محمد، ج 3، ص 1416، بیروت، دار الجیل، چاپ اول، 1412ق.
[3]. �ولد قبل البعثة بخمس سنین، و قیل بسبع، و قیل بثلاث عشرة. و الأول أشهر�؛ ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، الاصابة فی تمییز الصحابة، تحقیق، عبد الموجود، عادل احمد، معوض، علی محمد، ج 6، ص 120، بیروت، دار الکتب العلمیة، چاپ اول، 1415ق.
[4]. الاستیعاب، ج ‏3، ص 1416؛ ابن اثیر جزری، علی بن أبی الکرم، اسد الغابة فی معرفة الصحابة، محقق، معوض، علی محمد، عبد الموجود، عادل أحمد، ج 4، ص 433، بیروت، دار الکتب العلمیة، چاپ اول، 1415ق.
[5]. �یا معاویة فإنما أنت وثن ابن وثن من أوثان مکة!!! دخلت فی الإسلام کرها و خرجت منه طوعا�؛ بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، تحقیق، زکار، سهیل، زرکلی، ریاض، ج 3، ص 40، بیروت، دار الفکر، چاپ اول، 1417ق.
[6]. الاستیعاب، ج‏ 3، ص 1416.
[7]. منسوب به بلعمى، تاریخنامه طبرى، تحقیق، محمد روشن، ج 3، ص 280، تهران، سروش، 1378ش.
[8]. ر. ک: ابن کثیر دمشقی‏، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایة، ج 4، ص 143، بیروت، دار الفکر، 1407ق.
[9]. شیبانی، أبو عبد الله أحمد بن محمد، مسند احمد، تحقیق: الأرنؤوط، شعیب، مرشد، عادل و دیگران، اشراف: ترکی، عبد الله بن عبد المحسن، ج 4، ص 397، بیروت، مؤسسة الرسالة، چاپ اول، 1421ق؛ بزار، أبو بکر أحمد بن عمرو بن عبد الخالق، مسند البزار ( البحر الزخار ) ، مدینه، مکتبة العلوم و الحکم، چاپ اول، 1988 - 2009م.
[10]. ابن قتیبة، عبد الله بن مسلم، المعارف، تحقیق، ثروت عکاشة، ص 345، قاهره، الهیئة المصریة العامة للکتاب، چاپ دوم، 1992م؛ الطبقات الکبری‏، ج 7، ص 285.
[11]. الاستیعاب، ج ‏3، ص 1417.
[12]. انساب الاشراف، ج 5، ص 13.
[13]. الطبقات الکبری‏، ج 7، ص 285.
[14]. الإصابة، ج ‏6، ص 121؛ هاشمى بغدادی، محمد بن حبیب بن امیة، المحبر، تحقیق، ایلزة لیختن شتیتر، ص 20، بیروت، دار الآفاق الجدیدة، بی تا.
[15]. مسعودی، ابو الحسن علی بن الحسین، مروج الذهب و معادن الجوهر، تحقیق، داغر، اسعد، ج 3، ص 3، قم، دار الهجرة، چاپ دوم، 1409ق.
[16]. ابن اثیر جزری، علی بن محمد، الکامل فی التاریخ، ج 4، ص 6، بیروت، دار صادر، 1385ق.
[17]. �وَ اللَّهِ مَا مُعَاوِیَةُ بِأَدْهَى مِنِّی وَ لَکِنَّهُ یَغْدِرُ وَ یَفْجُرُ وَ لَوْ لَا کَرَاهِیَةُ الْغَدْرِ لَکُنْتُ مِنْ أَدْهَى النَّاسِ وَ لَکِنْ کُلُّ غُدَرَةٍ فُجَرَةٌ وَ کُلُّ فُجَرَةٍ کُفَرَةٌ وَ لِکُلِّ غَادِرٍ لِوَاءٌ یُعْرَفُ بِهِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ . . . . �؛ شریف الرضی، محمد بن حسین، نهج البلاغة، محقق، صبحی صالح، ص 318، قم، هجرت، چاپ اول، 1414ق.
[18]. �کِتَابُ امْرِئٍ لَیْسَ لَهُ بَصَرٌ یَهْدِیهِ وَ لَا قَائِدٌ یُرْشِدُهُ قَدْ دَعَاهُ الْهَوَى فَأَجَابَهُ وَ قَادَهُ الضَّلَالُ فَاتَّبَعَهُ فَهَجَرَ لَاغِطاً وَ ضَلَّ خَابِطا�؛ نهج البلاغة، ص 367.

معاویة بن ابی سفیان، نخستین خلیفه اموی است. او پس از صلح امام حسن تا سال ۶۰ حدود بیست سال، در دمشق خلافت کرد.

ابوعبدالرحمان معاویة بن ابی سفیان صخر بن حرب بن امیة بن عبدشمس بن عبدمناف بن قصی قریشی اموی، در سال پنجم پیش از بعثت متولد شد. در برخی نقل ها هفت و سیزده سال قبل از بعثت تولد او ذکر شده است.

پس از صفین محمد بن ابی بکر، حاکم مصر بود و به خاطر اوضاع آشفته مصر، امام مالک را به مصر اعزام کرد. معاویه با آگاهی از این مسأله، نقشه قتل مالک را کشید و مالک در قلزم به شهادت رسید. معاویه قول مصر را به عمرو عاص داده بود. عمرو با سپاهی عظیم به سمت مصر حرکت کرد. کنانة بن بشر با دو هزار نفر در خارج از شهر به جنگ عمرو رفت و در جنگ کشته شد و شکست خورد. در مصر نیز مردم از اطراف محمد پراکنده شدند. معاویة بن خدیج فرمانده نیروهای مقدم سپاه شام، او را در خرابه ای یافت و گردن زد و در شکم مرداری نهاد و آتش زد. [۶۵] بدین ترتیب مصر از دست امام خارج شد و عمرو عاص تا سال ۴۳ که مرد، بر آنجا حکم راند.