نزهت نامه علایی دائره المعارفی است دربارهٔ مسائل مختلف علمی و ادبی و تاریخی که شهمردان بن ابی الخیر رازی برای یکی از امرای بنی کاکویه به نام علأالدوله ابوکالیجار گرشاسپ بن علی بن فرامرز از آل کاکویه (۵۱۳–۴۸۸ قمری) (امارتش از ۱۰۹۵ تا ۱۱۱۹) حاکم در یزد، تألیف کرده است. این کتاب یکی از اولین کتاب هایی است که دربارهٔ علوم طبیعی به زبان پارسی نوشته شده است؛ ولی با وجود اهمیت آن که از کهن ترین متون کهن پارسی است توجه لازم به آن نشده است. با توجه به شواهد موجود در کتاب، تاریخ تألیف آن باید بین سال های هجری برابر سال های ۱۱۰۲–۱۰۹۷ میلادی انجام شده باشد. بنا به اظهار خود نویسنده، برای نگارش کتاب بیش از صد جلد کتاب مطالعه کرده است و یک سال را صرف تدوین آن ساخته است.
این کتاب از اولین دانشنامه های فارسی است. اولین کوشش ها برای طبقه بندی علوم می باشد.
کتاب بیانگر میزان دانش عمومی دربارهٔ علوم متداول زمان خود است.
از نظر سبک نگارش، این کتاب نشان دهنده مرحله دگرگونی زبان فارسی از مرحله سبک چهار قرن اول اسلام تا سبک های معرب قرن های بعدی می باشد.
از این کتاب ده نسخه خطی بجای مانده است که قدیمی ترین آن نسخهٔ کتابخانه بودلین در دانشگاه آکسفرد به شماره ۱۶۸۰ می باشد. در این نسخه یادداشت ها و حواشی بسیاری به زبان های ترکی و عربی نوشته شده است. همچنین یکی از نسخه های دیگر کتاب که در کتابخانه چستربیتی در دوبلین موجوداست، بیش از پانصدسال پس از تاریخ تألیف کتاب، یعنی در سال های ۱۰۰۷–۱۵۹۹ استنساخ شده است. نزهت نامه لااقل بمدت ۵ قرن در داخل و حتی در خارج ایران مورد توجه و استفاده دانشمندان قرارگرفته است.
این کتاب در سال ۱۳۵۶ به همت فرهنگ جهانپور در ۵۷۳ صفحه توسط بنیاد فرهنگ ایران منتشر شد که در کتابخانه مجلس شورای اسلامی موجوداست. انتشار مقدمه آن در ۱۱۷ صفحه در سال ۱۳۵۸ توسط ایشان به انجام رسیده است.
حدود نود سال پس از تحریر نزهت نامه علایی، ابوبکر مطهر جمالی یزدی در مقدمه کتاب خود فرخ نامه می نویسد:«جماعتی از اقران … پیش این ضعیف شدند. یکی از ایشان تمنای مطالعه نزهت نامه علایی که شهمردان الموستوفی جمع کرده است یادکرد. درحال، حاضرکردم و آن را تأمل می کردند و به چشم اعزاز و اکرام می نگریستند. درخدمت ایشان برخود واجب کردم که به موجب آن کتابی سازم نام آن فرخ نامه جمالی از کتب متفرق که از این انواع باشد و هر آنچه در نزهت نامه باشد الی ماشاالله.»
این کتاب از اولین دانشنامه های فارسی است. اولین کوشش ها برای طبقه بندی علوم می باشد.
کتاب بیانگر میزان دانش عمومی دربارهٔ علوم متداول زمان خود است.
از نظر سبک نگارش، این کتاب نشان دهنده مرحله دگرگونی زبان فارسی از مرحله سبک چهار قرن اول اسلام تا سبک های معرب قرن های بعدی می باشد.
از این کتاب ده نسخه خطی بجای مانده است که قدیمی ترین آن نسخهٔ کتابخانه بودلین در دانشگاه آکسفرد به شماره ۱۶۸۰ می باشد. در این نسخه یادداشت ها و حواشی بسیاری به زبان های ترکی و عربی نوشته شده است. همچنین یکی از نسخه های دیگر کتاب که در کتابخانه چستربیتی در دوبلین موجوداست، بیش از پانصدسال پس از تاریخ تألیف کتاب، یعنی در سال های ۱۰۰۷–۱۵۹۹ استنساخ شده است. نزهت نامه لااقل بمدت ۵ قرن در داخل و حتی در خارج ایران مورد توجه و استفاده دانشمندان قرارگرفته است.
این کتاب در سال ۱۳۵۶ به همت فرهنگ جهانپور در ۵۷۳ صفحه توسط بنیاد فرهنگ ایران منتشر شد که در کتابخانه مجلس شورای اسلامی موجوداست. انتشار مقدمه آن در ۱۱۷ صفحه در سال ۱۳۵۸ توسط ایشان به انجام رسیده است.
حدود نود سال پس از تحریر نزهت نامه علایی، ابوبکر مطهر جمالی یزدی در مقدمه کتاب خود فرخ نامه می نویسد:«جماعتی از اقران … پیش این ضعیف شدند. یکی از ایشان تمنای مطالعه نزهت نامه علایی که شهمردان الموستوفی جمع کرده است یادکرد. درحال، حاضرکردم و آن را تأمل می کردند و به چشم اعزاز و اکرام می نگریستند. درخدمت ایشان برخود واجب کردم که به موجب آن کتابی سازم نام آن فرخ نامه جمالی از کتب متفرق که از این انواع باشد و هر آنچه در نزهت نامه باشد الی ماشاالله.»
wiki: نزهت نامه علایی