خاتم کاری

خاتم کاری از هنرهای ظریفه و صنایع دستی ایران است که سابقه و ریشه ای کهن دارد.
منبر خاتم کاری در مسجد جامع عتیق شیراز دارای قدمت بیش از هزار سال.
سقف ایوان اصلی مسجد جامع عتیق شیراز مربوط به سده هشتم هجری (سده چهاردهم میلادی)
درهای خاتم قصر رؤیایی تیمور گرکانی به نام دلگشا در سمرقند و درهای آرامگاه وی در سال۸۰۷ هجری(۱۴۰۵میلادی)
درهای چوب گردو و روکش استخوان و دیگر چوب ها ساخته شده توسط هنرمندی بنام حبیب الله در سال ۹۹۹هجری(۱۵۹۱میلادی) که درموزه برلین نگهداری می شود.
درهای مزین به اشکال هندسی گل و بته، از شهر بخارا که درموزه ویکتوریا آلبرت موجود است.
منبر چوبی مسجد لنبان اصفهان بااشکال هندسی و اجزای نقره ای مربوط به سال ۱۱۱۴هجری(۱۷۰۲میلادی)
درب های تالار اینه کاخ گلستان
تعداد دو درب خاتم کاری شده توسط خاتم سازان شیراز در موزه دوران اسلامی تهران.
تعدادی درب دو لنگه خاتم کاری شده در موزه حضرت عبدالعظیم شهر ری که قدیمی ترین ان مربوط به دوره ال بویه تا اواخر قاجار است.
دربارهٔ مخترع و مبتکر خاتم بین خاتم سازان و هنرمندان روایات گوناگونی وجود دارد ولی آنچه قابل ذکر است آن است که به درستی معلوم نیست اولین بار خاتم سازی را چه کسی ابداع کرده است. اما روایتهای زیادی خواستگاه خاتم کاری را شیراز می دانند زیرا قدیمی ترین آثار خاتم کاری در این شهر دیده شده و استفاده از هنر خاتم کاری مربوط به منبر مسجد عتیق شیراز با قدمت بیش از 1000 سال است. در دائرةالمعارف فارسی آمده است: «زمان آغاز این هنر دانسته نیست، و آنچه دربارهٔ آن گفته می شود با افسانه همراه است. برخی از استادان خاتم ساز هنوز بر این عقیده اند که هنر خاتم سازی معجزه ابراهیم پیغمبر است»شواهد بسیاری موجود است که شهر شیراز به عنوان خواستگاه خاتم کاری ایران پایتخت خاتم کاری ایران می دانند. هرچند که در دوران صفویه این هنر به اصفهان منتقل شد و در اصفهان به عنوان پیشه به تولید انبوه رسید اما هنوز خاتم شیراز از لحاظ ظرافت و هنر بصری پسند حرف اول را می زند.
صنعتگران مصری این روش را مانند بسیاری از هنرها و پیشه های دیگر از قبطی ها اقتباس کرده اند، چندین قطعه و لوحه که روی آن ها با چوب و استخوان موزائیک کاری شده است در عین الصیره نزدیک قاهره دراوایل دوره اسلام به دست آمده و اغلب آن ها درموزه صنایع اسلامی قاهره ویا موزه برلین وجود دارد که یکی از عالی ترین نمونه های این صنعت درموزه متروپولیتن است.
ازدیگر آثار و نمونه های تاریخی در این هنر:

زیباسازی چوب، از طریق طراحی و نشاندن نقوش هندسی به شکل های مثلث یا لوزی از جنس چوب، عاج فیل، استخوان شتر، فلز و گاهی طلا و نقره بر سطح چوبین شیء از پیش تراشیده شده. از هنرهای دستی چوبی ایرانی است که در دوران معاصر جایگاه ویژه ای یافته. معمولاً برای تزیین عکس و آینه، تخته شطرنج، میز، صندلی، در اتاق، صندوق، آلات موسیقی، جعبۀ جواهرات، رحل قرآن، منبر و غیره کاربرد دارد. خاتم سازی در ایران از دورۀ صفوی (۹۰۷ـ۱۱۳۵ق) شکل گرفت. بقعۀ شاه نعمت الله ولی در ماهان کرمان از خاتم کاری های عهد صفوی است. در موزۀ بناکی آتن، تخته شطرنج خاتم کاری شده ای نگهداری می شود که در دورۀ صفوی در ایران ساخته شده است و ازجمله خاتم های تاریخی کشور به شمار می رود. معروف ترین خاتم کاری های دوران معاصر عبارت اند از خاتم کاری های کاخ گلستان، مجلس شورای ملی و کاخ مرمر. برای خاتم کاری کاخ مرمر، ۷۰ خاتم کار سه سال کار کردند. خاتم های ایران در جهان بی رقیب است. در ۱۹۵۸ مدال طلای نمایشگاه جهانی بروکسل، به میزی خاتم کاری شده از ایران تعلق گرفت. گفته اند خاتم کاری در قرن ۱۷ برای تزیین مبلمان در اروپا به کار می رفت، ولی بعد ها منبت کاری و روکش، لایه های نازکی از چوب نفیس برای پوشاندن سطح مبلمان چوبی، جای آن را گرفت. مواد و مصالح خاتم سازی عبارت اند از چوب، مفتول فلزی، استخوان و رنگ. مناسب ترین چوب ها برای خاتم کاری، چوب های آبنوس، عناب، بَقَم، نارنج و شمشاد است. ابزار خاتم سازی مختصر و ساده است مانند اره برای بُرش، سوهان برای ساییدن، تَنگ برای مثلث سایی و رنده برای صاف کردن و نیز سمباده، چکش، گونیا، خط کش، گاز انبر، پرگار، مُغار و پرس. فرآیند ساخت خاتم بدین قرار است: ابتدا چوب، استخوان یا فلز را به صورت منشورهای مثلث القاعده می بُرند و به نحوی کنار هم قرار می دهند که برش عرضی آن ها، اشکال هندسی منظم داشته باشد. بعد این برش ها را با سریشم، در کنار هم روی ورقه نازکی از چوب می چسبانند، سپس این ورقه را روی اشیای گوناگونی مانند میز، صندلی، جعبه، قاب و غیره می نشانند. گاهی زمینۀ کلی نقش حیوانات و پرندگان است ولی در هر صورت نقش های زمینۀ خاتم، اشکال هندسی است. اخیراً خاتم های خطی نیز ساخته می شود که نقوش آن کلماتی مانند اسماءِ خداوند است. در ساخت خاتم های گران قیمت، برای قسمت های فلزی از طلا و نقره استفاده می شود و به جای استخوان عاج به کار می رود. مرغوب ترین خاتم ها، خاتم «پرده وارو» و «سیم دار» نام دارند. در گونه اخیر خاتَم، شش ضلعی ها به وسیله سیمی نازک از هم جدا شده اند. خاتم انواع متعددی دارد، که وجه تمایزشان بیشتر در نقش گل و حاشیه آن هاست. امروز، صنایع خاتم سازی در شیراز، اصفهان، گلپایگان و تهران رواج دارد و به خارج از کشور هم صادر می شود. آثار خاتم کاری استادانی چون صنیع خاتم، حکیم الهی و سامی، که در موزۀ هنرهای ملی نگهداری می شود، از شاهکارهای خاتم کاری در ایران است.