شعاع

شعاع . [ ش ُ ] (ع اِ) خار خوشه . (از اقرب الموارد) (ناظم الاطباء). داس خوشه . (مهذب الاسماء). بیخ خوشه ٔ جو و گندم . (مقدمه ٔ لغت میر سیدشریف جرجانی ص 23). رجوع به شِعاع و شَعاع شود. || پاره ای از روشنی که بر شکل کوه از پیش شخص بنماید. (منتهی الارب ) (ناظم الاطباء) (آنندراج ) (از اقرب الموارد). روشنی . (مقدمه ٔ لغت میر سیدشریف جرجانی ص 3). || خط روشنی که نزدیک طلوع به نظر می آید. ج ، اَشِعَّة، شُعُع، شِعاع . (منتهی الارب ) (ناظم الاطباء) (آنندراج ) (از اقرب الموارد). || پراکندگی . (مقدمه ٔ لغت میر سیدشریف جرجانی ص 3). || پرتو و درخشش و روشنایی . (ناظم الاطباء). در فارسی با لفظ گرفتن و افتادن و افکندن مستعمل است . (از آنندراج ). نور. روشنی . روشنایی . پرتو. تار. (یادداشت مؤلف ) :
سزد که پروین بارم ز چشم من شب و روز
کنون که زین دو شب من شعاع برزد پرد.

کسایی .

شعاع سنانها و شمشیرها در میان گرد می دیدم . (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 588). یکی یاقوت که از گوهرها قسمت آفتاب است و شاه گوهرهای ناگدازنده است و هنر وی آنکه شعاع دارد و آتش بر وی کار نکند. (نوروزنامه ).
درده رکاب می که شعاعش عنان زنان
بر خنگ صبح برقع رعنا برافکند.

خاقانی .

گنج پنهانی تو ای جان و جهان
جان شعاع تو جهان آثار تو.

عطار.

از شعاع ماه نو باشد کفن
کشته ٔ شمشیر ابروی ترا.

فتوت (از آنندراج ).

- شعاع خورشید یا آفتاب ؛ پرتو آفتاب :
شعاع خورشید از کله ٔ کبود بتافت
چو نور روی نگار من انتشار گرفت .

مسعودسعد.

در زحل گویی شعاع آفتاب
از کف شاه اخستان پوشیده اند.

خاقانی .

شب بخل سایه برافکند اینک
نماند آفتاب کرم را شعاعی .

خاقانی .

- شعاع شمس ؛ تیغ آفتاب و روشنی آفتاب . و یندو. (ناظم الاطباء).
|| روشنی . (از اقرب الموارد) (ناظم الاطباء). پرتو آفتاب و برخی گفته اند شعاع چیزی است سیال و غیر از پرتو است . (کشاف اصطلاحات الفنون ).روشنایی آفتاب . (دهار). روشنی و تابش آفتاب . (مهذب الاسماء). تارهای روشن خور. فروغ . نور آفتاب . آنچه پراکنده شود از روشنی خور. تیغ آفتاب . تیغ. (یادداشت مؤلف ) :
گر خطوط شعاع دیده ٔ عقل
همه را بر سر هم افزایی .

امیدی .

فتاده بر رخ هامون شعاع باده ٔ گلگون
گذشته از سر گردون نسیم عنبر سارا.

عبدالواسع جبلی (از آنندراج ).

تا شعاع رایت تو بر نشابور اوفتاد
از پی جور و بلا عدل و امان آمد پدید.

امیر معزی (از آنندراج ).

تاچهره ٔ عقیق کند احمر از شعاع
بر اوج گنبد فلک اخضر آفتاب .

خاقانی .

آری که آفتاب مجرد به یک شعاع
بیخ کواکب شب یلدا برافکند.

خاقانی .

از شعاع طلعتش در جام می
نجم سعدین در قران ملک باد.

خاقانی .

جام ملک مشرق بر کوه شعاعی زد
سرمست چو دریاشد کهسار به صبح اندر.

خاقانی (دیوان چ سجادی ص 497).

آینه کز زنگ آلایش جداست
پر شعاع نور خورشید خداست .

مولوی .

چشمی نشد ز روی تو روشن چو چشم من
نفتد به روزن کسی این شمع را شعاع .

واله هروی (از آنندراج ).

- شعاع افکن ؛ نورافکن . که پرتواندازد. (یادداشت مؤلف ).
- شعاع افکندن ؛ نور و روشنایی انداختن :
آتش این مشعله ٔ تابدار
بر تو شعاع افکند انجام کار.

امیرخسرو دهلوی (از آنندراج ).

- شعاع گرفتن ؛ استضائة. استنارة. کسب نور و روشنایی :
خور ز رنگ تیغ گوهردار او گیرد شعاع
گرچه هر گوهر به کان رنگ از شعاع خور گرفت .

امیرمعزی (از آنندراج ).

- تحت الشعاع ؛ نزد منجمان عبارت است از مخفی بودن کوکب زیر نور آفتاب ، و حد تحت الشعاع مختلف می شود هر کوکب را به سبب اختلاف عرض و اختلاف منظر در هر شهرو هر برج و هر جهت . (کشاف اصطلاحات الفنون ). رجوع به تحت الشعاع در جای خود شود.
|| (اصطلاح هندسه ) در علم هندسه خط راستی که در دایره از مرکز به یک نقطه ٔ محیط و در کره از مرکز به یک نقطه ٔ سطح جانبی وصل شود؛ همه ٔ شعاعهای دایره و کره باهم برابرند زیرا محیط دایره و سطح کره از مرکز خود به یک فاصله است .

درود ُ سپاس
واژه تابش برابر با شعاع در هندسه، به گفته ابوریحان بیرونی در التفهیم.
همچنین واژه شید نیز برابر خوبی بجای شعاع می تواند باشد،
خورشید= شعاع یا نور خاور / مهشید= روشنایی ماه=مهتاب / جمشید=فروغ جم، درخشش جام جمشید.