کفتار

کفتار. [ ک َ ] (اِ) جانوری است صحرایی و درنده که به هندی هوندار گویند. (غیاث ) (آنندراج ). پستانداری است از راسته ٔ گوشتخواران که تیره ٔ خاصی را به نام کفتاران در این راسته به وجود می آورد. این جانور در اروپا و آسیا و مخصوصاً افریقا فراوان است . دندان بندیش شبیه گربه است ولی چنگالهایش بداخل غلاف نمی رود. غذای وی منحصراً از نعش یا مرده ٔ حیوانات است . کفتار نسبةً عظیم الجثه و بقدر پلنگی کوچک است . اندامهای خلفیش از اندامهای قدامی کوتاه ترند. رنگش خاکستری با خال های سیاه (شبیه پلنگ ) است . هریک از اندامهای جلو و عقبش به چهار ناخن قوی ختم می شود. اگر این جانور بقایای جسد حیوانی را جهت تغذیه در سطح زمین پیدانکند به بیرون آوردن اجساد از خاک می پردازد و یا به حیوانات دیگر حمله می کند ولی بندرت به انسان حمله ور می شود. کفتار روزها در غار مخفی می شود و شبها برای جستن طعمه بیرون می آید. (فرهنگ فارسی معین ). ام جعور. ام خنور. ام دبکل . ام رمال . ام طریق . ام عامر. ام عثیل . ام عمرو. ام عنثل . ام هنبر. (مرصع) (منتهی الارب ). ام بعثر. ام ثقل . ام تفل . ام ثرمل . ام جلس . ام جیال .ام خثیل . ام خذرف . ام خنثل . ام رشم . ام رعال . ام رعم . ام رغم . ام زیت . ام ضیغم . ام عتاب . ام عتیک . ام عریص . ام عوف . ام عویم . ام الغمر. ام القبور. ام کلواد. ام المقابر. ام نفل . ام نوفل . ام وعال ، ام الهنابر. ام الهنب . ابوعامر. ابوالعریض . ابوکلده . ابوالهنبر. (مرصع). ام عنتل . ام جعار. جیل . جیأل . جعار. جلعلع. جمعلیلة. خزعل . ختع. خفوف . خلعاء. خلعلع. خامعة. خنعس . خنوز. ذیخ . ذیخة. صیدن . ضبع. ضبغطری . عثواء. عثیل . عیثوم . عثیون . عثیان . اعثی . عرج . عراج . عرجاء. عاشرة. عفشلیل . عیلام . عیلم . عیلان . غثار. غثراء. فشاح . قشع. نعثل . نقاث . غنافر. نوفل . (منتهی الارب ). گورکن . گورشکاف . مرده خوار. حفصة. قشاع . جیعر. ظباة. (یادداشت مؤلف ) :
ز بیم تیغ او شیران جنگی
به سوراخ اندرون رفته چو کفتار.

فرخی .

دندان همه کند شد و چنگ همه سست .
گشتند چو کفتار کنون از پی مردار.

فرخی .

سرش را ز تن برد و بردار کرد
تنش را خور گرگ و کفتار کرد.

اسدی .

از آن دشت تا سال صد زیر گل
همی گرگ تن برد، و کفتار دل .

اسدی .

رویش اندر میان ریش تو گفتی
پنهان گشته است زیر جغبت کفتار.

نجمی (از حفان بنقل مؤلف ).

چون خفت در آن غار برون ناید ازآن تا
بیرون نکشی پایش از آن جای چو کفتار.

ناصرخسرو.

بد دل و جلد و دزد و بی حمیت
روبه و شیر و گرگ و کفتارند.

ناصرخسرو.

- کس کفتار ؛ مهره ای است خرد.
- امثال :
کس کفتار داشته بودن ؛ به مزاح نزد همه کس محبوب بودن بی جهتی ظاهر. (یادداشت مؤلف ).
میراث خرس به کفتار (یا) به گرگ می رسد . (امثال و حکم دهخدا ج 4 ص 1775).
|| اعتقاد قدما براین بوده است که کفتار از آواز خوش و بانگ دف و نای لذت می بردو وقتی که می خواستند کفتار را بگیرند با ساز و نوازندگی به سوراخ او رو می آوردند و در حینی که پناهگاه او را با کلند و تبر به تدریج وسیعتر می کردند به آوازمی خواندند که «کفتار در خانه است ؟ کفتار در خانه نیست » و یا «کفتار کو؟ کفتار کجاست ؟» و گمان می کردند که کفتار معنی این گفتار را می فهمد و می اندیشد که مردمان او را نمی بینند، از جای نمی جنبد تا گرفتار شود. (از فرهنگ فارسی معین ). و حدیث «واﷲ لا اکون مثل الضبع تسمع الدم حتی تخرج فتصاد» اشاره به این مطلب است .مولوی نیز بدینسان بدین مطلب اشاره کرده است :
ای چو کفتاری گرفتار فجور
این گرفتاری نبینی از غرور
می بگویند اندرون کفتار نیست
از برون جویند کاندر غار نیست
نیست در سوراخ کفتار ای پسر
رفت تازان او بسوی آبخور
این همی گویند و بندش می نهند
او همی گوید ز من کی آگهند
گر ز من آگاه بودی این عدو
کی ندا کردی که این کفتار کو؟
تا که بربندند و بیرونش کنند
غافل آن کفتار از این ریشخند.
و نیز در این باره امثال و ارسال مثلهائی در ادبیات فارسی آمده است که اینک برخی از آنهارا نقل می کنیم :
چو کفتاری که بندندش بعمدا
همی گویند کاینجا نیست کفتار.

ناصرخسرو.

ای بدیدار فتنه چون طاووس
وی به گفتار غره چون کفتار.

سنایی .

گرگ در جوال عشوه ٔ بزغاله رفت و کفتاروار بسته ٔ گفتار او شد. (مرزبان نامه چ قزوینی ص 25).
- امثال :
کفتار خانه نیست . (امثال و حکم دهخدا ج 3ص 1220).
مثل کفتار ، گول و سغبه ٔ گفتاری فریبنده . (امثال و حکم دهخدا ج 3 ص 1472).
|| بعضی گویند که کفتار بمعنی زن ساحره نیز هست که جگر مردم بنگاه خویش برآورد و می خورد و بهندی «واین » نامند و اصل این است که کفتار در فارسی و واین در هندی نام همان درنده ای است که بیشتر سگ را شکار می کند و چون زن ساحره آن درنده را به سحر مسخر می کند و سوار می شود مجازاً زن ساحره را جگرخوار گویند. (از غیاث ) (از آنندراج ). پیر کفتار. زنی سخت پیر و بددرون . و گاه به مردان نیز اطلاق کنند. (یادداشت مؤلف ). عجوز. (منتهی الارب ). ابن بطوطه در سفرنامه ٔ خود آرد: بعضی از جوکیان این قدرت را دارند که اگر در روی کسی نظر افکنند او قالب از جان تهی می سازد و عوام می گویند کسی که بنظر کشته شد اگر سینه اش را بشکافند دل در آن نخواهند یافت و عقیده دارند که جادوگر دل او را میخورد و اغلب این قبیل جادوگران از زنان میباشند و چنین زنی را «کفتار» مینامند. (از ترجمه ٔ سفرنامه ٔ ابن بطوطه چ بنگاه ترجمه و نشر کتاب ص 566). و رجوع به همین کتاب شود.

کفتار: نام جانوری
دکتر شفیعی کدکنی در مورد کفتار می نویسد: ( ( قدما عقیده داشته اند که کفتار را با گفتن سخن دروغین می توان فریفت. بدینگونه که وقتی به کُنام او حمله ور می شدند می گفتند: " کفتار در خانه نیست" و یا " آیا کفتار در خانه هست؟ " و تصور می کردند که او سخن ایشان را می شنود و تصور می کند که مردمان او را نمی بینندتا آنگاه که او را گرفتار می کردند. همچنین عقیده داشته اند که کفتار از موسیقی و آوازِ خوش لذت می برد . به همین دلیل با بانگ دف و چنگ به سراغِ او می رفته اند. در کلیله و دمنه می خوانیم: ” و چون کفتار به دروغ فریفته نشوند. “ کلیله و دمنه ص ۲۱۵ ) )
( ( ای بدیدار فتنه چون طاووس
وی بگفتار غرّه چون کفتار، ) )
( تازیانه های سلوک، نقد و تحلیل قصاید سنائی، دکتر شفیعی کدکنی، زمستان ۱۳۸۳، ص۳۸٠.