اتابکان یزد در سال های (۷۲۸–۵۳۶ هجری) یکی از سلسله های ملوک الطوایفی ایران است. از جانب مادر اتابکان یزد به خاندان کاکویه از خویشان دیالمهٔ آل بویه منسوب بودند. بنیان گذار این سلسله رکن الدین بن وردانزور خواهرزادهٔ پدر امیر فرامرز بن علی آخرین فرمانروای خاندان کاکویه حکام قدیم یزد به شمار می آمد. امیر فرامرز که از جانب مادر خویشاوند سلجوقیان بود، سال ها در دستگاه سلطان سنجر به سر برده بود و در نزد او تقرب و حرمت تمام داشت. چون او در جنگ قطوان در ۵۳۶ هجری در رکاب سنجر کشته شد، حکومت یزد که از سال ها پیش به خاندان او تعلق داشت به دخترانش که خردسال بودند رسید. سنجر هم رکن الدین سام را از جانب آن ها نیابت حکومت کرد و عنوان اتابک را هم به مناسبت نیابت و سرپرستی این دختران به نام وی افزود. رکن الدین سام ظاهراً تا سال ها بعد از عهد سنجر در یزد با همین عنوان حکومت کرد. اما در اواخر عمر ازین کار کناره گرفت (۵۸۴ هجری) و حکومت یزد به برادرش عزالدین لنگر رسید که همچنان خود را اتابک خواند و چون فرمانروایی این ولایت پس از او به فرزندان او رسید بعدها او را ابوالملوک خواندند. وی با سلاجقه کرمان رابطهٔ دوستی و خویشاوندی مجدد برقرار کرد و مدت ۲۰ سال (۶۰۴–۵۸۴ هجری) در یزد فرمانروایی کرد. پسران و نواده اش بعد از او همچنان در یزد به عنوان اتابک فرمان راندند. مقارن ورود هلاکوخان به ایران یک نوادهٔ او به نام طغانشاه وفات ۶۷۰ نسبت به ایلخان اظهار انقیاد کرد و از جانب وی در امارت یزد تأیید شد. پسر او یوسف شاه در اواخر عهد ارغون داعیهٔ استقلال یافت اما در مقابل سپاه مغول تاب مقاومت نیاورد. شهر در سال ۶۹۰ هجری به دست مغول افتاد و عرضهٔ غارت گشت. هر چند نظارت بر مالیات شهر از طرف ایلخان به سلطانشاه پسر امیر نوروز داده شد و نام حکومت از خاندان قوم بیرون نرفت. آخرین اتابک این خاندان حاجی شاه بن یوسف شاه بود که بعد از پدر ۲۸ سال حکومت کرد. سرانجام امیر مبارزالدین بن امیر مظفر حاکم میبد به اشارت ابوسعید ایلخان او را از یزد بیرون راند و بدینگونه حکومت اتابکان در یزد در سال ۷۱۸ هجری پایان یافت.
رکن الدین سام:
بعد از کشته شدن امیر فرامرز بن علی آخرین امیر آل کاکویه، سلطان سنجر آن دیار را به دو تن از دختران او واگذار کرد و رکن الدین سام نوه دختری امیر علاالدوله علی را که یکی از امیران لشکر یزد بود به اتابکیه ایشان گذاشت و رکن الدین سام به نیابت از دختران امیر فرامرز در یزد حکومت می کرد، بعد از مرگ این دو دختر رشته امور به دست رکن الدین سام و جانشینانش افتاد که به اتابکان یزد معروف شدند.در زمان رکن الدین سام سلاجقه آل قاورد بر کرمان فرمان روایی می کردند که رکن الدین سام با آن ها روابط نزدیکی داشت و در رقابت های قاوردیان و اتابکان کرمان دخالت می کرد، وی گاه از حمایت یکی بر دیگری می تاخت و گاه از آنان در برابر حملات فرمانروایان دیگر حمایت می کرد و در جنگ میان اتابک محمد و اتابک مویدالدین ریحان همواره از مویدالدین حمایت می کرد، بعد از مرگ ملک طغرل پادشاه سلجوقی کرمان، میان پسران او اختلاف افتاد که رکن الدین سام از ملک ارسلان حمایت و چند بار به همراه او به کرمان حمله کرد. در همین دوران موید الدین ریحان که مقام اتابکی داشت از بهرام شاه جدا شد و با ذخایر و سرمایه های خود به بهانه حج راهی یزد شد، رکن الدین سام از او به گرمی پذیرایی کرد و او را در شمار نزدیکان و همنشینان خود قرار داد و موید الدین ریحان پیوسته از اموالی که همراه خود آورده بود به رکن الدین تقدیم می کرد، رکن الدین بههمراه موید الدین ریحان به فارس حمله کرد تا اتابک تکلت زنگی را از میان بردارد و آن سرزمین را به حکومت خود اضافه کند؛ ولی از او شکست خورد و اسیر شد؛ با همه این ها تکله او را بزرگ داشت و به یزد برگرداند.چندی بعد رکن الدین سام به همراه برادر خود شرف الدین بیستا وموید الدین ریحان به کرمان حمله کردند که وقتی به جیرفت رسیدند، امیر ایبک دراز و غلام های او از سپاه کرمان آهنگ مقابله کردند، که باعث شد رکن الدین بترسد و عقب نشینی کند و به یزد بازگردد، ولی در حمله دوم بردسیر که دارالحکومه آنجا بود را تصرف کرد و رکن الدین به دلیل کینه ای که از امیر ایبک دراز به دل گرفته بود او را کشت و موید الدین بعد از ۷ سال اقامت در یزد منصب پیشین خود را بازیافت و اتابک آنجا شد.رکن الدین سام ۵۰ سال بر یزد حکومت کرد او فردی نرمو خو و بردبار بود؛ اما در کار کشورداری از خود لیاقتی نشان نداد به همین خاطر در اواخر عمر امرای یزد او را برکنار کردند و برادرش عزالدین لنگر را بجای او گذاشتند. در دوران حکومت او از دانشمندان و شاعران حمایت می شد و رکن الدین سام با مورخ کرمانی افضل الدین ابوحامد کرمانی انس داشت و پیوسته او را به یزد دعوت می کرد و عاقبت ریاست دیوان انشا را به او داد ولی او نپذیرفت.رکن الدین سام تنها یک پسر داشت به نام علاالدوله که پیوسته ملازم سلطان جلال الدین خوارزمشاه بود.
وی پس از برکناری برادرش به حکومت رسید. او فرمان روایی دلیر و رزم اور بود و پیش از رسیدن به اتابکی یزد در کنار ملک ارسلان سلجوقی در جنگ ها شرکت داشت و چند بار از جانب سلجوقیان به حکومت شیراز و اصفهان رسید.عزالدین لنگر در مجموع بیست سال بر یزد حکومت و آنجا را به خوبی اداره کرد و در آبادانی آنجا کوشید، او با اتابک محمد از اتابکان کرمان خویشاوند بود و پیوسته او را یاری می رساند.
وی پسر عزالدین لنگر بود و به اتابکی یزد رسید، قبل از اتابکی یزد مدتی در خدمت سلطان محمد بن ملکشاه سلجوقی بود و در قلعه الموت با اسماعیلیان جنگید و پیروز شد و از خلیفه عباسی لقب حسام امیرالمؤمنین گرفت.او در یزد مدرسه ای با دو منار و بازار ساخت و در نهایت در سال ۶۱۵ ه.ق درگذشت و پیکرش در مدرسه ای که خود ساخته بود به خاک سپرده شد.
رکن الدین سام:
بعد از کشته شدن امیر فرامرز بن علی آخرین امیر آل کاکویه، سلطان سنجر آن دیار را به دو تن از دختران او واگذار کرد و رکن الدین سام نوه دختری امیر علاالدوله علی را که یکی از امیران لشکر یزد بود به اتابکیه ایشان گذاشت و رکن الدین سام به نیابت از دختران امیر فرامرز در یزد حکومت می کرد، بعد از مرگ این دو دختر رشته امور به دست رکن الدین سام و جانشینانش افتاد که به اتابکان یزد معروف شدند.در زمان رکن الدین سام سلاجقه آل قاورد بر کرمان فرمان روایی می کردند که رکن الدین سام با آن ها روابط نزدیکی داشت و در رقابت های قاوردیان و اتابکان کرمان دخالت می کرد، وی گاه از حمایت یکی بر دیگری می تاخت و گاه از آنان در برابر حملات فرمانروایان دیگر حمایت می کرد و در جنگ میان اتابک محمد و اتابک مویدالدین ریحان همواره از مویدالدین حمایت می کرد، بعد از مرگ ملک طغرل پادشاه سلجوقی کرمان، میان پسران او اختلاف افتاد که رکن الدین سام از ملک ارسلان حمایت و چند بار به همراه او به کرمان حمله کرد. در همین دوران موید الدین ریحان که مقام اتابکی داشت از بهرام شاه جدا شد و با ذخایر و سرمایه های خود به بهانه حج راهی یزد شد، رکن الدین سام از او به گرمی پذیرایی کرد و او را در شمار نزدیکان و همنشینان خود قرار داد و موید الدین ریحان پیوسته از اموالی که همراه خود آورده بود به رکن الدین تقدیم می کرد، رکن الدین بههمراه موید الدین ریحان به فارس حمله کرد تا اتابک تکلت زنگی را از میان بردارد و آن سرزمین را به حکومت خود اضافه کند؛ ولی از او شکست خورد و اسیر شد؛ با همه این ها تکله او را بزرگ داشت و به یزد برگرداند.چندی بعد رکن الدین سام به همراه برادر خود شرف الدین بیستا وموید الدین ریحان به کرمان حمله کردند که وقتی به جیرفت رسیدند، امیر ایبک دراز و غلام های او از سپاه کرمان آهنگ مقابله کردند، که باعث شد رکن الدین بترسد و عقب نشینی کند و به یزد بازگردد، ولی در حمله دوم بردسیر که دارالحکومه آنجا بود را تصرف کرد و رکن الدین به دلیل کینه ای که از امیر ایبک دراز به دل گرفته بود او را کشت و موید الدین بعد از ۷ سال اقامت در یزد منصب پیشین خود را بازیافت و اتابک آنجا شد.رکن الدین سام ۵۰ سال بر یزد حکومت کرد او فردی نرمو خو و بردبار بود؛ اما در کار کشورداری از خود لیاقتی نشان نداد به همین خاطر در اواخر عمر امرای یزد او را برکنار کردند و برادرش عزالدین لنگر را بجای او گذاشتند. در دوران حکومت او از دانشمندان و شاعران حمایت می شد و رکن الدین سام با مورخ کرمانی افضل الدین ابوحامد کرمانی انس داشت و پیوسته او را به یزد دعوت می کرد و عاقبت ریاست دیوان انشا را به او داد ولی او نپذیرفت.رکن الدین سام تنها یک پسر داشت به نام علاالدوله که پیوسته ملازم سلطان جلال الدین خوارزمشاه بود.
وی پس از برکناری برادرش به حکومت رسید. او فرمان روایی دلیر و رزم اور بود و پیش از رسیدن به اتابکی یزد در کنار ملک ارسلان سلجوقی در جنگ ها شرکت داشت و چند بار از جانب سلجوقیان به حکومت شیراز و اصفهان رسید.عزالدین لنگر در مجموع بیست سال بر یزد حکومت و آنجا را به خوبی اداره کرد و در آبادانی آنجا کوشید، او با اتابک محمد از اتابکان کرمان خویشاوند بود و پیوسته او را یاری می رساند.
وی پسر عزالدین لنگر بود و به اتابکی یزد رسید، قبل از اتابکی یزد مدتی در خدمت سلطان محمد بن ملکشاه سلجوقی بود و در قلعه الموت با اسماعیلیان جنگید و پیروز شد و از خلیفه عباسی لقب حسام امیرالمؤمنین گرفت.او در یزد مدرسه ای با دو منار و بازار ساخت و در نهایت در سال ۶۱۵ ه.ق درگذشت و پیکرش در مدرسه ای که خود ساخته بود به خاک سپرده شد.
wiki: اتابکان یزد