سورانی ( سۆرانی، Soranî ) یکی از گویش ها/زبان های کردی است. [۱]
سورانی در بخش میانی مناطق کردنشین ایران و همچنین در نیمهٔ جنوبی کردستان عراق صحبت می شود. شهرهای اصلی گویشوران سورانی عبارتند از پیرانشهر، بانه، بوکان، اشنویه، سردشت، مهاباد، نقده، ارومیه، رواندوز، سقز، شاهین دژ، سنندج، تکاب، قسمتی از بیجار، مریوان، جوانرود، کامیاران، سلیمانیه، اربیل، رانیه، کویسنجق و کرکوک.
اتنولوگ، شمار گویشوران سورانی را در سال ۲۰۰۴ میلادی جمعاً ۳٬۷۱۲٬۰۰۰ نفر برآورد می کند. [۲]
جمعیت گویشوران سورانی عراق ۲٫۸ میلیون نفر ( ۱۰٫۶ درصد جمعیت عراق ) و جمعیت گویشوران بادینی ( کرمانجی ) عراق ۲٫۲ میلیون نفر ( ۸٫۴ درصد جمعیت عراق ) است. [۳]
در عراق لهجه سلیمانی از گویش سورانی ( که در
سلیمانیه متداول بود ) در زمان سلطه انگلیسها ( ۱۹۳۲ - ۱۹۱۸ ) و در ایران لهجه مکری در دوره فعالیت حزب دموکرات کردستان ( ۴۶ - ۱۹۴۰ ) به عنوان معیار سورانی برگزیده شد. پیش از آن در سده های ۱۷ و ۱۸ میلادی زبان اورامانی به عنوان زبان نوشتار کردی به کار رفته بود. [۴]
محتویات [نمایش]
تبارشناسی زبانی [ویرایش]
زبان های هندواروپایی
زبان های هندوایرانی
زبان های ایرانی
زبان های ایرانی غربی
زبان های ایرانی شمال غربی
زبان کردی
گویش کردی سورانی
زبان
فارسی نیز از زبان های ایرانی غربی است ولی به دستهٔ جنوب غربی تعلق دارد.
لهجه ها [ویرایش]
سورانی خود به چندین لهجه تقسیم می شود. لهجهٔ رایج در سنندج لهجهٔ اردلانی است و لهجهٔ منطقهٔ بوکان و مهاباد مُکریانی نام دارد. در عراق نیز دو لهجهٔ اصلی سورانی اصلی ( در اربیل و کرکوک و سلیمانیه و سقز ) و سلیمانیه ای رایج است. به طور کل اردلانی/سلیمانیه ای یک گروه و مکریانی/اربیلی نیز یک گروه دیگر را تشکیل می دهند. [۵]
لهجهٔ رایج در شهرهایی مانند مهاباد، سردشت٬ نقده، بوکان، شاهین دژ، پیرانشهر، اشنویه و شهرهای رانیه و قلعه دیزه در کردستان عراق مکریانی است.
[نمایش]
ن • ب • و
لهجه های کردی سورانی
ادبیات [ویرایش]
از شاعران بزرگ کلاسیک سرای این گویش می توان به نالی، محوی، حاجی قادر کویی، سالم ( شاعر ) ، ناری ( شاعر ) را نام برد و از شاعران معاصر مهم می توان قانع، هژار، هیمن، شریف، جلال ملکشا ، عبدالله پشیو و شیرکو بی کس اشاره کرد و از خوانندگان بزرگ آن می توان سیدعلی اصغر کردستانی، حسن زیرک، ماملی، علی مردان، طاهر توفیق، ناصر رزازی، نجمه غلامی و مظهر خالقی را نام برد.
رمان ژانی گه ل ( درد ملت ) نوشته ابراهیم احمد از نخستین رمان های قابل توجه در گویش سورانی به شمار می رود. [۶]
قدیمی ترین آن فرهنگ یک زبانه کردی سورانی به نام فرهنگ خال ( تألیف محمّد خال از اهالی سلیمانیه در ۱۹۶۰ ) است و آخرین فرهنگ مهم دوزبانه سورانی هژار ( ۱۹۹۵ ) است. [۷] این فرهنگ ها به طور وضوح نگرش تجویزی و ناسیونالیستی دارند نه توصیفی و از این رو از ذکر واژه های بیگانه یا هر چه رنگ خارجی دارد دوری گزیده اند. [۸]
زبان نوشتاری [ویرایش]
در میان زبان های ایرانی زبان فارسی در مرحله ای بسیار قدیم تر از دیگر زبان های این خانواده به شکل استاندارد و یک دست نوشتاری دست یافت. پس از کنارگذاشته شدن خط و زبان استاندارد پارسی میانه، استانداردسازی فارسی نو با روندی طبیعی آغاز شد و در حدود سده های ۸ و ۹ میلادی یعنی در زمان رودکی و پس از آن شکل نهایی یک دست خود را یافت. استانداردسازی دیگر زبان های ایرانی سده ها بعد و گاه از طرق سیاست گذاری دولتی ( مانند فارسی تاجیکی و پشتو ) انجام گرفت. استانداردسازی نوشتاری گویش های کردی از سدهٔ بیستم آغاز شده و هنوز ادامه دارد. در میان گویش های کردی دو شاخهٔ سورانی و کرمانجی نیمه استاندارد هستند و استانداردهایی جدا از یک دیگر را دنبال کرده اند. [۹]
در مناطق کردنشین ایران از سده های دور تا امروز زبان نوشتاری و اداری همواره فارسی بوده است. زبان ادبی کردستان عراق نیز تا سال ۱۹۲۰ فارسی و زبان اداری حکومتی آن ترکی عثمانی بود. زبان نوشتاری سورانی که با خط فارسی -
عربی و با علاماتی اضافه شده نوشته می شود در سال های ۱۹۱۹ و ۱۹۲۰ با بخشنامه ای توسط حکومت بریتانیا که بر منطقه مستقر شده بود و با قصد ایجاد چنددستگی در کشور عراق و منطقه[۱۰] ایجاد شد. [۱۱] زبان فارسی در مدارس کردستان عراق تا سال ۱۹۲۱ تدریس می شد و پس از آن مقامات بریتانیایی از تدریس فارسی و ترکی جلوگیری کردند. [۱۲]
در روزنامهٔ رسمی امور اداری بریتانیا، شماره اکتبر ۱۹۲۵ در متن نامهٔ رسمی بریتانیا به سازمان ملل مورخهٔ ۲۴ فوریه ۱۹۲۶ دربارهٔ امور اداری منطقهٔ کردنشین تحت ادارهٔ بریتانیا می خوانیم:
« «در مورد استفادهٔ زبان کردی باید دانست که کردی پیش از جنگ به عنوان زبان ارتباطات نوشتاری، چه در حوزهٔ شخصی و چه حوزهٔ رسمی، استفاده نشده بود. شماری از آثار شعری به کردی موجود بود ولی ایجاد یک زبان نوشتاری به عنوان وسیله ارتباطی، به طور کامل با تلاش های مقامات بریتانیایی صورت گرفت. پیش از آن زبان های فارسی، ترکی و عربی استفاده می شد. » »
این نامه ادامه می دهد که حکومت بریتانیا پس از ایجاد زبان نوشتاری برای کردی سورانی، «نهایت سعی خود را برای مجاز اعلام کردن و استفادهٔ فعالانه از زبان کردی را تشویق و ترغیب نمود. »[۱۳]
با این که آثار ادبی تا پیش از اوایل سدهٔ ۱۹ میلادی در گویش سورانی نوشته نشده بود انگلیسی ها از میان گورانی، سورانی و بادینانی، گویش سورانی را دست مایهٔ خود برای ایجاد یک زبان کردی نوشتاری قرار داده آن را به عنوان زبان رسمی کردهای عراق معرفی کردند. این باعث شد که در آغاز گویشوران بادینی نیمهٔ شمالی کردستان عراق که درک سورانی برایشان دشوار بود کودکان خود را ترجیحاً به مدارس عربی زبان بفرستند. [۱۴]
زبان نوشتاری کردی در عراق به مرور دو شکل نیمه استاندارد پیدا کرد که تا امروزه ادامه دارد. یکی گون . . .