تولی خان

تولی خان یا تولوی خان، پسر چهارم چنگیز خان که برادران خود جوجی و جغتای و اوگتای کوچک تر بود و در دلاوری و قلعه گشایی و سپاهیگری بی مانند بود و هیچ یک از پسران و برادران چنگیز مانند وی لشکرکشی و فتوحات نکرده اند. چنگیز در اوایل میل داشت که او را به جانشینی تعین کند اما بعد از آن برگشت و گفت که منصب لشکرکشی و ضبط یورت و حفظ خزانه بر تو مناسبتر است. تولی در بیشتر اوقات ملازم چنگیزخان بود و او همواره با وی مشورت می کرد. چون چنگیز بمرد و شاهزادگان هریک به مقام خود رفتند تولی در یورت اصلی که تختگاه چنگیزخان بود بماند تا آنکه قوریلتای (مجلس بزرگ) دایر شد و اوگتای را به قاآنی برداشتند. پس از آن به دستور اوگتای قاآن جدید تولی به چین لشکر کشید و سپاهیان التان خان را بشکست و از رودخانه ای قراموران که تا آن زمان هیچ کس نگذشته بود بگذشت و به برادرش پیوست. تولی در زمان قاآنی اوگتای بمرد و از جمله فرزندان او منکوقاآن و هولاگوخان یا همان هلاکوی خونریز معروف و قوبیلای قاآن و آریق بوکا بودند. سورقوقتیتی بیکی زن تولی خان را زنی بسیار خردمند گفته اند، این زن خردمند بود که فرزندان خود را با ادب و با فرهنگ تربیت کرد و چنان رفتار کرد که پس از مرگ گیوگ خان سلطنت به پسرش منکوقاآن تعلق گرفت.
حمله مغول به ایران
فرماندهان سپاه مغول در حمله به ایران
تولوی درجنگ های ایران مامور فتح خراسان بود وارشد اولاد چنگیز خان. با وجود این که برادرش اگتای رسماً از جانب پدر به خانی منصوب شده بود، مع هذا به طور غیررسمی تا تعیین اگتای از جانب قوریلتای با کمک سه مشاور پدرش «محمود یلواج» «تاتاکوس» «یه لیوچوتسای» طی دو سال ۶۲۴ تا ۶۲۶ هجری قمری مدت فاصله مرگ چنگیز خان تا جلوس اکتای به مقام قاآنی به طور غیررسمی فرمانروایی کرد و دراین مدت ممالک چنگیز خان به همان روش و شیوه و سبک و سیاق سابق اداره می شد.

تولی خان ( ـ۶۲۷ق)
(یا: تولوی خان) از شاهزادگان مغولی در ایران. چهارمین پسر چنگیزخان مغول و به شجاعت و رأی و تدبیر مشهور و بیشتر اوقات همراه پدر و مشاور او بود و کار لشکرکشی و تجهیز سپاه را به عهده داشت و به همین سبب از جانب چنگیزخان لقب «اُلُغ نُویان» (امیر بزرگ) یافته بود. وی در هنگام فتح چین، همراه پدر بود و در لشکرکشی به ایران ، ولایات خراسان ، ازجمله مَرْو، سَرَخْس ، نیشابور، هَرات و قُهِسْتان را تسخیر کرد. بعد از فوت چنگیز، طبق رسم مغول که تا انتخاب خان جدید کوچک ترین فرزند عهده دار حکومت بود، فرمانروایی به تولی رسید (حک: ۶۲۴ـ۶۲۶ق) و با انتخاب اُوگْتای قاآن، سومین پسر چنگیزخان، تولی به اطاعت او درآمد و ملازم وی بود.