شایست نشایست

شایِست نِشایِست نام کتابی به پارسی میانه یا پهلوی است که در آن توضیحاتی کلی دربارهٔ مراسم دینی و آیین ها و برخی مسائل دینی زرتشتی آمده است.
شایست ناشایست (آنچه شایسته و آنچه ناشایسته است)، نام کتابی دین شناسانه در دین زرتشتی است. این نسک به زبان پهلوی و دربردانده ی ۱۳۷۰۰۰ واژه است. این ماتیکان فرنامی نداشته و گویا زرتشتیان پیشین به آن «روایت» می گفته اند. از آن جا که ماتیکان پیرامون شایست ها و ناشایست ها است، زرتشتیان سده های گذشته این نسک را شایست ناشایست نامیده اند. هم چنین، برخی پژوهش گران اروپایی نام «روایت پهلوی» را برای آن برگزیده اند. نویسنده یا نویسندگان این نسک شناخته شده نیستند. چنان که گفته شده است پُرسمان این نسک از زند سرچشمه گرفته و برگرفته از نسک های دادیکی اوستا است. برخی این ماتیکان را بازگوکننده اندیشه های گستره دین شناسی مدیوماهی (یکی از مکتبهای زرتشتی) دانسته اند.
زمان نگارش نسک به درستی آشکار نیست و از آن جا که در این نسک (فرَگَرد ۶ بند۷) از پیروان دیگر دین ها مانند مانویان، یهودیان و ترسایان نام برده با این همه از دین اسلام یادی به میان نیامده است. در این نوشته به وارون کتاب های نوشته شده در سده سوم و چهارم هجری همانند نسک روایات امید اشوهیشتان، آهنگ نسک در گاهی - مانند فرَگَرد هشتم - بیانگر آن است که نگارش نسک در زمانه بالندگی دین زرتشتی و زمانی که دین زرتشتی یک دین دولتی بوده است، بر می گردد. از سوی دیگر شیوایی و درستی زبان، خود شَوَندی دیگری بر پیشینه بخش های مَهادین نسک است. از همین روی پژوهشگران باورمندند که بیشتر بخش های آغازین نسک درپیوسته با روزگار پیش از اسلام است یا دست کم در پایان زمانه ساسانی گردآوری گردیده است.
دسته ای هم گفته اند که نسک پیش از پادشاهی خسرو انوشیروان نگارش شده است. برخی گمان دارند که مُغمَردانی که در فراهم آوری فرجامین زندوندیداد و نیرگستان هنبازی داشته اند این نسک را نگاشته اند.

شایِسْت نَشایِسْت
(به معنی «آنچه شایسته و آنچه ناشایست است») از مؤلفی ناشناس، در عقاید زردشتی. کتابی به فارسی میانه. موضوع کتاب دربارۀ درجات هشت گانۀ گناهان و میزان تاوان آن ها، آیین ها و مناسک دینی، قوانین تطهیر و نظایر این هاست. مطالب کتاب از تفسیرهای نسک های اوستا به پهلوی (← زند)، به ویژه از گروه حقوقی و قضایی اخذ و در دَه بخش و یک ضمیمه تنظیم شده است. مؤلف گاه نام مأخذ مورد استفادۀ خود یا سلسلۀ راویان را به دست می دهد و نظریات مکتب های گوناگون فقهی را، گاه با تصریح نام صاحبان آرا و گاه با عنوان مبهم «مقامات دینی (دستوران)» یا «صاحبان آرا»، نقل می کند. با درنظرگرفتن نثر صحیح کتاب و این مطلب که در آن، به خلاف برخی کتاب های پهلوی نوشته شده در قرون ۳ و ۴ ق، هیچ اشاره ای به دورۀ اسلامی نشده یا از مشکلات زردشتیان در جامعۀ اسلامی نامی برده نشده است، می توان حدس زد که این کتاب در اواخر دورۀ ساسانی تألیف شده است. به دنبال شایست نشایست مطالبی آمده است که آن ها را متمم شایست نشایست نامیده اند و زمان گردآوری و نام گردآورنده یا گردآورندگان آن معلوم نیست. کتایون مزداپور متن کتاب را به فارسی ترجمه کرده (تهران، ۱۳۶۹) و محمود طاووسی واژه نامه ای برای آن فراهم آورده است (شیراز، ۱۳۶۵).