مستوفی الممالک

مستوفی الممالک . [ م ُ ت َ فِل ْ م َ ل ِ ] (اِخ ) عبداﷲخان پسر حاج محمدحسین خان صدراعظم اصفهانی ، از رجال دوره ٔ قاجاریه . وی به سال 1193 هَ . ق . متولد شد و در سال 1228 ابتدا ملقب به مستوفی الممالک و بعد ملقب به امین الدوله شد. در سال 1239 بعد از پدرش محمد حسین خان نظام الدوله ، صدراعظم گشت و در سال 1240 توسط فتحعلی شاه از صدارت و نیز از حکومت اصفهان معزول گشت و در سال 1251 با تأمین جانی که از محمدشاه گرفته بود روانه ٔ عتبات شد و به سال 1263 در آنجا درگذشت . رجوع به تاریخ رجال ایران تألیف مهدی بامداد ج 2 ص 279 شود.

مستوفی الممالک . [ م ُ ت َ فِل ْ م َ ل ِ ] (اِخ ) میرزا حسن خان پسر میرزا یوسف مستوفی الممالک آشتیانی ، از رجال اواخر دوره ٔ قاجاریه و اوایل سلسله ٔ پهلوی . تولد وی به سال 1291 هَ . ق . بود ودر یازده سالگی به مقام وزارت مالیه رسید، و چون خردسال بود وزیر دفتر بعنوان معاونت ، سمت مشاوری مستوفی را داشت . او تا بیست و یک سالگی در پست وزارت مالیه باقی ماند و سپس به اروپا رفت و هفت سال در آنجا اقامت کرد و در اوایل مشروطیت به ایران بازگشت و در زمان اتابک ، وزیر جنگ شد سپس وزیر مالیه و بعداً رئیس الوزراء گردید. وی چند بار به وکالت و وزارت و ریاست وزراء رسید، و جنگ بین المللی اول و مهاجرت آزادیخواهان و تشکیل کمیته ٔ ملی در عهد زمامداری او روی داد و حفظ بی طرفی ایران را وی اعلام کرد. در صفر سال 1334هَ . ق . مستعفی گردید. آخرین دوره ٔ ریاست وزرائی وی در سال 1345 هَ . ق . بود سپس به وکالت طهران انتخاب شد و در سال 1311 هَ . ش . به سکته ٔ قلبی درگذشت . و رجوع به تاریخ رجال ایران تألیف مهدی بامداد شود.

مستوفی الممالک . [ م ُ ت َ فِل ْ م َ ل ِ ] (ع ص مرکب ، اِ مرکب ) رئیس مستوفیان در عهد صفویه . شغل مستوفی الممالک را صاحب تذکرةالملوک (ص 16) چنین توصیف کرده است : عالیجاه مستوفی الممالک ... از جمله امراء عظام ، و شغل و عمل مشارالیه عظیم است و تمامت مالیات دیوانی که در کل ممالک محروسه داد و ستد می شود باید از قرار نسخجاتی که مشارالیه از دفتر نویسند و به عمال هر ولایت دهند مستند خود ساخته ، از آن قرار بدون زیاد و کم داد و ستد نمایند. و تمامت تیولات و همه سالجات بیکلربیکیان و خوانین و حکام و سلاطین و رسومات وزراء و مستوفیان و کلانتران و مواجب ارباب قلم و سایر عساکر منصوره و وظایف و سیورغالات و غیر هم ، و کیفیات دفتری که به مهر مشارالیه رسیده باشد، داد و ستد و تنخواه داده می شود. و وزراء دیوان اعلی بدون تصدیق مشارالیه از مالیات دیوانی چیزی داد و ستد نمی نمایند. و در مالیات دیوانی تصدیق و تجویز مشارالیه مناط اعتبار و اعتماد است . و محرران دیوان اعلی بعد از تصدیق ریش سفید هر سرکار و تجویز مشارالیه تعیین می شود. و ناظر و داروغه ٔ دفتر و صاحب توجیه و ضابطه نویس و اوارجه نویسان و غیر هم همگی جزومشارالیه ... و بازخواست تقصیرات محرران دفتر دیوان با عالیجاه مشارالیه است . و مستوفیان جزو ممالک محروسه را به تجویز عالیجاه مشارالیه باید تعیین نمود.

مستوفی الممالک . [ م ُ ت َ فِل ْ م َ ل ِ ] (اِخ ) میرزا یوسف پسر میرزاحسن پسر میرزا کاظم پسرآقا محسن آشتیانی ، معروف به «آقا» یا «جناب آقا». از رجال دوره ٔ قاجاریه که چون ناصرالدین شاه به او آقاخطاب می کرد همه ٔ مردم او را آقا می گفتند. میرزا یوسف پس از فوت پدرش ، میرزا حسن مستوفی الممالک دوم ، در سال 1261 هَ . ق . از طرف محمدشاه ملقب به مستوفی الممالک گردید و در سال 1268 حکومت عراق (اراک ) نیز ضمیمه ٔ سایر مشاغلش گشت . او مورد توجه میرزا تقی خان امیرکبیر نیز بود. در سال 1283 از طرف ناصرالدین شاه علاوه بر سمت وزارت دارائی این مشاغل نیز بعهده ٔ وی واگذار گردید: اداره ٔ امور آذربایجان ، کردستان ، قم ، ساوه ،زرند، اداره ٔ رختدارخانه و صندوقخانه ٔ شاه ، اصطبل خاصه ، عمارات دولتی ، ایلخی ها و غیره . در سال 1284 ناصرالدین شاه عنوان او را رئیس الوزراء کرد و در واقع وی شخص اول مملکت شد. در سال 1288 که حاج میرزا حسینخان مشیرالدوله به صدارت رسید مستوفی الممالک بکلی از کارها اعراض کرد و در دربار حاضر نشد و به آشتیان رفت . در سال 1290 دیگر بار مورد توجه ناصرالدین شاه قرارگرفت . در سال 1298 هَ . ق . بعد از فوت میرزا حسین خان سپهسالار، وی صدراعظم مطلق ایران شد و در سال 1303هَ . ق . درگذشت و در قم در مقبره ٔ پدرش مدفون گردید. رجوع به تاریخ رجال ایران تألیف مهدی بامداد شود.