مهد علیا

مهدِ عُلیا ملقب به ملک جهان خانم و نواب عِلیّه (۱۲۲۰/ ۱۸۰۵ - ۶ ربیع الثانی ۱۲۹۰/۱۸۷۳) امیربانوی ایرانی، همسر محمدشاه و مادر ناصرالدین شاه قاجار بود، او را از چهره های درباری مهم این دوره می دانند. با تحریک او میرزا تقی خان امیرکبیر از مقام صدارت اعظم برکنار و کشته شد.
فریدون آدمیت، امیر کبیر و ایران، برگ ۶۶۷.
فرخ زاد، پوران (۱۳۸۱)، کارنمای زنان کارای ایران (از دیروز تا امروز)، تهران: نشر قطره، شابک ۹۶۴-۳۴۱-۱۱۶-۸
معیری، دوستعلی (۱۳۶۱)، رجال عصر ناصری، تهران: نشر تاریخ ایران
پناهی سمنانی، محمد احمد، امیر کبیر تجلی افتخارات ملی، چاپ اول، پانویس، برگ ۸۳.
صادقی، د. «زنان نامدار در دوران قاجار». وبگاه پیام آشنا. دریافت شده در ۳ مرداد ۱۳۸۷. پیوند خارجی در |ناشر= وجود دارد (کمک)
ملک جهان خانم دختر امیر محمد قاسم خان قاجار قوانلو (ملقب به ظهیرالدوله) و بیگم جان (دختر دوم فتحعلیشاه قاجار) بود. در ۱۶ سالگی او را به عقد پسردایی اش محمدمیرزا که آن زمان ولیعهد بود درآوردند. او پس از آنکه پسرش شاه شد، مهد علیا لقب گرفت.
حاصل ازدواج او با محمدشاه، پنج فرزند به نام های سلطان ملک میرزا، سلطان محمود میرزا، کشور خانم مادر بزرگ محمد، ناصرالدین میرزا و عزت الدوله بود که سه فرزند نخست در کودکی درگذشتند. او در ۲۵ سالگی، پسرش ناصرالدین میرزا و در ۳۰ سالگی، دخترش، عزت ملک (ملک نسا خانم) را به دنیا آورد. محمدشاه با اینکه ناصرالدین میرزا را از ۵ سالگی به عنوان جانشین خود معرفی کرده بود چند بار قصد کرد پسر دیگرش عباس میرزا (پسر خدیجه کردستانی که نسبش به شیخ های نقشبندیه می رسید) را ولیعهد کند. در سال ۱۲۶۴ ق که محمدشاه درگذشت، مهد علیا پسرش را که در تبریز بود به تهران فراخواند و خود نیز به کمک هوادارانش و سفارت انگلیس برای ۴۵ روز امور مملکت را به دست گرفت و آرامش شهر را حفظ کرد. او به عنوان ملکه مادر نایب السلطنه شورای سلطنت را تشکیل داد و حاج میرزا آقاسی وزیر محمدشاه را که هوادار عباس میرزا بود، عزل کرد. عباس میرزا و خدیجه کردستانی نیز که از جانب او احساس خطر جانی می کردند با کمک فرهاد میرزا معتمدالدوله به سفارت انگلیس پناه بردند و در آنجا تحصن کردند.
مهدعلیا بسیار باهوش بود. بر ادبیات فارسی و زبان عربی مسلط بود، با موسیقی و آواز آشنا بود و خط ریز و خط درشت می نوشت. شعر می گفت و در سخنانش از مثل ها و روایات زیادی استفاده می کرد. او قرآن را به صورت دودانگ در آهنگ حجاز می خواند. مهد علیا به ساختن و نوسازی بناها مانند باغ مادر شاه در مرقد شاه عبدالعظیم، مدرسه حکیم باشی (یا مدرسه مهد علیا)، ساختن بارگاه و بقعه زبیده خاتون، تعمیر و اتمام مسجد امیرقاسم خان، پدرش (یا مسجد مادر شاه) توجه داشت. از مهد علیا چند سجع مُهر با عنوان های «ملک النساء العالمین»، «عصمة الدنیا و الدین» و … باقی است.او به مطالعه دیوان شعرا و کتب تاریخ رغبت فراوان داشت و کتابخانه خصوصی او را این دو نوع کتاب تشکیل می داد.

مهدعلیا ممکن است به یکی از اشخاص زیر اشاره داشته باشد:
مهدعلیا یا خیرالنساء بیگم، همسر شاه محمد خدابنده و مادر شاه عباس یکم
مهدعلیا یا ملک جهان خانم، همسر محمد شاه و مادر ناصرالدین شاه قاجار

[ویکی فقه] مهدعلیا، ملکۀ ایران در دورۀ محمدشاه قاجار، مادر ناصرالدین شاه و از زنان مؤثر در حکومت ایران بود.
جهان خانم، مشهور به نواب و ملقب به مهدعلیا، در ۱۲۲۰ به دنیا آمد. پدر او محمدقاسم قاجار قوانلو (ظهیرالدوله) (متوفی ۱۲۶۴) بود و مادرش، بیگم جان خانم، دختر فتحعلی شاه قاجار از همسرش بدر جهان جهان خانم در ۱۲۳۴ با محمدمیرزا، پسر عباس میرزا نایب السلطنه، ازدواج کرد. ظاهراً همسرش توجه وعلاقۀ چندانی به وی نداشت. ازدواج محمدشاه با خدیجه خانم، از کردهای چهریق، که شاه به وی علاقۀ خاصی داشت، خشم مهدعلیا را برانگیخت و از جمله اقدامات او پس از مرگ همسرش، محدود ساختن این زن و پسر او، عباس میرزا ملک آرا، بود
مسئله ولیعهدی
ثمرۀ این ازدواج دو فرزند بود: ناصرالدین میرزا، که در ۶ صفر ۱۲۴۷به دنیا آمد و عزت الدوله، که در ۱۲۵۰ زاده شد. با مرگ محمدشاه در۱۲۶۴ و با توجه به دور بودن ولیعهد و سکونتش در تبریز، مهدعلیا برای بر تخت نشستن پسرش تلاش کرد و مدبرانه بر امور مسلط گردید. وی، با فرستادن چاپار، خبر مرگ شاه را به تبریز رساند وعلیقلی میرزا اعتضادالسلطنه را به وزارت خود تعیین کرد. سپس، به درخواست بزرگان قاجار، مانند میرزا یوسف مستوفی الممالک، عباسقلی جوانشیر و محمدحسن سردار ایروانی و نیز با توجه به پیشینۀ مناسبات نه چندان نیکویش با حاجی میرزا آقاسی (صدراعظم محمدشاه)، فرمان برکناری وی را با دستخط خود صادر نمود مهدعلیا در خلأ قدرت حدوداً دو ماهه در تهران و در غیاب شاه جدید، به خوبی از عهدۀ ادارۀ امور برآمد و با شورشیان مقابله کرد
تضاد مهد علیا با امیر کبیر
با بر تخت نشستن ناصرالدین شاه، بر قدرت و نفوذ مهدعلیا افزوده شد، اما سیاست صدراعظم شاه جوان (امیرکبیر) با منافع برخی، از جمله مهدعلیا، تضاد داشت؛ امیرکبیر برای محدود ساختن نفوذ مهد علیا و شاهزادگان و کارگزاران او کوشید. همچنین به شاه پیشنهاد کرد که مهدعلیا را به قم بفرستد و به قولی، امیرکبیر حتی پیشنهاد قتل او را به شاه داده بود. مهدعلیا با بدخواهان امیرکبیر همواره دسیسه چینی می کرد. او به میرزا آقاخان نوری – که در کاشان در تبعید به سر می برد و از مخالفان امیرکبیر بود – یاری رساند تا به تهران بیاید و در برکناری و قتل امیر با وی مساعدت کند. سرانجام، مهدعلیا موفق شد فرمان برکناری امیرکبیر را در ۱۹ محرم ۱۲۶۸ از شاه بگیرد. اندکی بعد، شاه فرمان قتل امیر را نیز صادر کرد، که مهدعلیا را در صدور آن مؤثرترین فرد دانسته اند
قتل امیر کبیر
...