ادبیات شفاهی

اصطلاح ادبیات شفاهی به سنت های شفاهی به جا مانده از گذشته اشاره دارد که مشتمل بر گونه های متفاوتی چون حماسه، شعر و نمایشنامه، داستان های قومی، تصنیف، افسانه، لطیفه و دیگر گونه های قومی و محلی (فولکلور) می شود. این نوع ادبیات در هر جامعه ای وجود دارد و نمی توان آن را محدود به جوامع باسواد یا متمدن دانست. ادبیات شفاهی معمولاً توسط فولکلورشناسان یا دانشمندانی که به مطالعات فرهنگی و ادبیات قومی می پردازند همچون زبانشناسان، انسان شناسان و حتی جامعه شناسان مورد تحقیق و بررسی قرار می گیرد.

ادبیات شفاهی (oral literature)
بخش کلامیِ فرهنگِ اقوام و ملت ها، که در قالب گفتار و به صورت سینه به سینه از نسلی به نسل دیگر منتقل می شود و مردم آن را از حفظ می خوانند. اسطوره ها، افسانه ها، قصه ها، ترانه ها، لالایی ها، مثل ها، متل ها، و چیستان ها اجزایی از ادبیات شفاهی شمرده می شوند. پیشینۀ ادبیات شفاهی به اعصار پیش از تاریخ و قبل از ابداع خط می رسد. با پیدایش خط، اندک اندک ادبیات شفاهی، به ویژه بخش های اسطوره ای و داستان آن به صورت مکتوب درآمد. حماسه هایی چون گیلگمش و اودیسه از این گونه اند. سرخ پوستان قبل از کشف قارۀ امریکا و قبایل مائوری استرالیا و برخی از قبیله های دورافتادۀ افریقایی، پیش از ورود سفیدپوستان، فقط ادبیات شفاهی داشتند. گسترش سوادآموزی و خاصه اختراع چاپ، سبب مکتوب شدن قسمت عمده ای از ادبیات شفاهی شد. قصه های سفیدبرفی و دختر خاکسترنشین (سیندرلا) در ادبیات غرب از این دست اند. به ندرت آثار مکتوب به شکل ادبیات شفاهی درآمده اند. بارزترین نمونه، نقّالی شاهنامه است که در ایران رواج داشت و هنوز بقایای آن دیده می شود. نقّال گرچه متن شاهنامه را اصل قرار می دهد، اما فقط به خواندن شعر فردوسی اکتفا نمی کند و با افزودن کلام غیرمنظوم در لابه لای اشعار و انجام حرکات نمایشی و استنتاج پند و اندرز و عبرت و حکمت از داستان منقول، مخاطبان را مسحور و مفتون می کند. «سُهراب کشی» یکی از جذاب ترین و مؤثرترین روایات نقالانه از شاهنامه، و در نهایت، از حماسه های شفاهی باستانی ایران است. گردآوری ادبیات شفاهی ایران و مکتوب ساختن آن به صورت جدی در دوران ساسانی، و از عهد انوشیروان آغاز شد و همین آثار به تألیف خدای نامه، و پس از اسلام، شاهنامۀ منثور ابومنصوری و شاهنامۀ منظوم فردوسی انجامید. گردآوری ادبیات عامیانه در هفت دهۀ گذشته در ایران مرسوم شد. صادق هدایت از پیش گامان این راه بود، و صبحی مهتدی، انجوی شیرازی و احمد شاملو نیز از کوشندگان جدی و ادامه دهندۀ مساعی پیشینیان اند. رجزخوانی و قصیده خوانی در میدان کارزار، و در بازارهای مکاره و نقل قصه های جن و پری نزد اعراب پیش از اسلام سخت رواج داشت. در سنت کلاسیک عربی، نقل شفاهی حدیث، شعر یا داستان را «روایت» و آنچه را که در مجامع شبانگاهی نقل می شد و عمدتاً راجع به قصه های فوق طبیعی بود، «سَمَر» می خواندند. بخشی از مواد سازندۀ ادبیات شفاهی روایی ظاهراً از قرن اول هجری به صورت مکتوب درآمد. مؤلفان مسلمان عرب بسیاری از ادبیات شفاهی پیش از اسلام را، که اکثراً افسانه های جنوب جزیرةالعرب بودند، به اشخاصی مشهور که ظن بد به ایشان نمی رفت (مثلاً افسانۀ عنقا که به عبدالله بن عباس منسوب است) ربط دادند و مکتوب کردند. نقالان مسلمانِ بربر و عرب در شمال افریقا هنوز برای روستاییان مشتاق داستان سرایی می کنند. ادبیات شفاهی در روزگار ما نیز همچنان موجودیت خود را حفظ کرده است. شایعات گوناگون، لطیفه ها و طنزهای خلق الساعۀ سیاسی و اجتماعی که دهان به دهان نقل می شود، در زمرۀ ادبیات شفاهی معاصر قرار می گیرند.