ارامگاه خیام

آرامگاه خیام. آرامگاه عمر خیام (گشایش: ۲ آوریل ۱۹۶۳م/ ۱۲ فروردین ۱۳۴۲) جای دفنِ عمر خیام، گیراترین جای گردشگری نیشابور و نمونهٔ برجستهٔ معماری نوین ایرانی است که طراحِّ آن هوشنگ سیحون بود و آن را در ۶ شهریور ۱۳۴۱ پایان داد. طرحش برگرفته از زندگی، زمانه و اندیشه های عمر خیام است که بر هر سه «ریاضی دان»، «اخترشناس» و «شاعر» بودنِ خیام استوار است و سازه های پیرامون آرامگاه، به پیشهٔ پدری خیام (خیمه دوزی) رویکرد دارد؛ ۲۲ متر بلندا دارد؛ پیکربندی اش بتنی با هستهٔ فلزی است؛ در باغی در حومهٔ شهر نیشابور جای دارد که آرامگاه و مسجد محمد محروق نیز در آن برپاست که به عنوان یک امام زاده نزد مسلمانان شیعه گرامی داشته می شود.نقاشی از آرامگاه عمر خیام، سیمپسون   «در آرامگاه خیام» اثر Jay Hambidge در سفرنامه از «قسطنطنیه تا نیشابور»   زیر سقف مقبره در شب   مقبره قدیمی عمر خیام   مقبره امام زاده محروق   مقبره قدیمی خیام   سنگ قبر عمر خیام   آرامگاه خیام در شب
پس از درگذشت عمر خیام در ۱۱۲۳م یا ۱۱۳۴م، پیکرش در گورستان مرکزی حیرهٔ نیشابور دفن شد که گوربنای ویژه ای نداشته است. نظامی عروضی نقل کرده که خیام در ۱۱۱۲م در نشستی دوستانه دربلخ گفت «گور من در موضعی باشد که هر بهار، شمال بر من گل افشان می کند.»؛ سپس نظامی نوشت:
مرا این سخن مستحیل نمود و دانستم که چنونی گزاف نگوید. چون در سنهٔ ثلاثین به نیشابور رسیدم، چهار سال بود تا آن بزرگ روی در نقاب خاک کشیده بود. آدینه ای به زیارت او رفتم و یکی را با خود ببردم که خاک او به من نماید. مرا به گورستان حیره بیرون آورد و بر دست چپ گشتم. در پایین دیوار باغی، خاک او نهاده و درختان اَمرود و زردآلو، سر از باغ بیرون کرده و چندان برگ و شکوفه بر خاک او ریخته بود که خاک او در زیر گُل پنهان شده بود و مرا یاد آمد آن حکایت که به شهر بلخ از او شنیده بودم. گریه بر من افتاد که در بسیط عالم و اقطار ربع مسکون او را هیچ جای نظیری نمی دیدم. ایزد تبارک و تعالی جای او در جنان کناد بمنّه و کرمه.»
در دوران نوین، آرامگاه خیام در ضلع شرقی مسجد محمد محروق درون یک اتاقک ایوان مانند جای داشته است. این گوربنای ساده تا ۱۹۴۳م برپا بود تا اینکه فراخواندگان مراسم گشایش آرامگاه فردوسی که به توس می رفتند، در میان راه از این آرامگاه نیز دیدن کردند. سپس پیشنهاد بازسازی این گوربنا، به شکلی بهتر و شایسته تر مطرح شد؛ بنابراین، هم زمان با برپائی جشن هزارهٔ فردوسی، انجمن آثار ملی آرامگاهی برای خیام ساخت.این آرامگاه، به شکل سکویی چهارگوش و ساختمان سنگی روباز ساخته شد که در کنار آرامگاه و مسجد محمد محروق جای گرفت. این آرامگاه عبارت بود از دو ایوان بالا و پائین و دیوار کوتاه سنگی از سنگ خلج که دراطراف محل قبر و روی قبر که سه یا چهار متر از دیوار بقعه فاصله داشت بکار رفته بود؛ و نیز یک ستون سنگی همراه یک رباعی از ملک الشعرای بهار با خط نستعلیق بر آن نقش کردند.در ۱۹۵۹م ساخت آرامگاهی بزرگتر برای خیام از سوی هوشنگ سیحون طرح ریزی شد؛ چرا که مشکل اصلی آرامگاه ستونی، نزدیکی بسیار به آرامگاه محروق بود. آرامگاه کنونی که سومین گوربنای خیام در دوران نوین است، در ۲ آوریل ۱۹۶۳م به دست شاهبانو فرح گشایش یافت و سازهٔ گوربنای پیشین به شهر نیشابور جابه جا شد و هم اکنون در میان میدان خیام برپاست.