ابوعطا

حجاز (مقام موسیقی)
شور (دستگاه موسیقی)
آواز (موسیقی ایرانی)
دشتی (آواز)
افشاری
ابوعطا یکی از آوازهای موسیقی ایرانی است و از ملحقات دستگاه شور دانسته می شود. این آواز بر محوریت دستگاه شور است اما شروع آن از درجهٔ دوم شور است و نت شاهد آن درجهٔ چهارم شور است. گوشهٔ حجاز در آواز ابوعطا نقشی کلیدی دارد و اوج آواز ابوعطا در این گوشه اجرا می شود. اجرای آواز ابوعطا معمولاً با فرود به محور اصلی دستگاه شور خاتمه می یابد.
ریشهٔ نام ابوعطا مشخص نیست؛ این آواز با نام های سارنج و دستان عرب نیز شناخته می شود و ممکن است با یکی از راگاهای همنام هندی مرتبط باشد. استفاده از آواز ابوعطا در موسیقی بومی ایران بسیار رایج است و بخشی از موسیقی مذهبی نیز در این آواز (به ویژه در گوشهٔ حجاز که حس و حال «عربی» دارد) اجرا می شود.
ریشهٔ تاریخی نام «ابوعطا» مشخص نیست. به گوشهٔ ابوعطا و آواز ابوعطا چند نام دیگر هم داده شده است: سارَنج، دستانِ عرب، و سَرَنی. فرصت الدوله شیرازی معتقد است ابوعطا همان سارنج است (که یکی از شعبه های بیست و چهارگانهٔ موسیقی قدیم ایران بود) و آواز ابوعطا را قسمی از فرود شور تلقی می کند. گن ایچی تسوگه نیز احتمال ارتباط بین ابوعطا با یکی از راگاهای هندی به نام سارَنگ را مطرح می کند. با این حال نام سارنج نیز در مآخذ قدیمی موسیقی ایرانی دیده نمی شود. حدس زده می شود که نام ابوعطا از دوران ناصری رواج یافته باشد.

از آوازهای دستگاه شورکه به آن دستان عرب هم می گویند. شاهد آن درجۀ چهارم گام شور است، ایست آن درجۀ دوم و خاتمۀ آن روی شاهد شور است. منظور از گام دوری از نت هاست در فاصله یک اکتاو یا چهارم یا پنجم درست است که روی برخی از درجات آن مقام یا گوشۀ خاصی بنا می شود و با مفهوم اروپایی گام متفاوت است. برخلاف دشتی و افشاری، ابوعطا نت متغیّر ندارد. اوج ابوعطا گوشۀ حجاز است و شاهد حجاز درجۀ پنجم شور است. اگر بخواهیم گامی برای ابوعطا قائل شویم همان گام شور خواهد بود. ابوعطا از لحاظ حالت، آوازی لطیف، شیرین، و احساسی عمیق است و خیلی زود روی شنونده تأثیر می گذارد. گوشه های ابوعطا عبارت اند از رامْکَلی، درآمد، سَیَخی، حِجاز، یقولونهَ، بسته نگار، چهارپاره (چهار باغ)، غم انگیز، خسروشیرین، گبَری (گوری)، یَتیمَک، گیلکی، و مثنوی. برخی از آهنگ های معروف ابوعطا عبارت اند از بهار دلکش اثر درویش خان؛ مشتاق و پریشان اثر وزیری؛ چهار مضراب ابوعطا اثر حسن کسایی؛ پیش درآمد ابوعطا اثر منوچهر سلطانی؛ و پیش درآمد ابوعطا اثر علی اکبر شهنازی.