بخار

بخار. [ ب ُ ] (ع اِ) علم و فضل . (برهان قاطع) (انجمن آرای ناصری ) (آنندراج ). بسیارعلم و بخارا از آن مشتق است ... چون در آن شهر عالم و فاضل بسیار بوده اند. (از فرهنگ جهانگیری ). بلغت زند علم و فضل و دانش . (ناظم الاطباء) :
فخر کند روزگار تو به تو زیرا
کاصل بزرگی توئی و اصل بخاری .

فرخی .

رجوع به بخاری شود. || غنجار بود یعنی گلگونه . (فرهنگ اسدی ) :
باغ را هر سال چون حورا بیاراید به زیب
این بر آن سازد بهارو او برآن مالد بخار.

؟

بخار. [ ب ُ ] (اِ) گازی که از مواد مرطوب در حال تبخیر جدا شود یا بر اثر حرارت از مایعات یا جامدات برخیزد و به هوا رود. آنچه به شکل دود یا رطوبت از آب گرم یا هر جسم جامد یا مایعی بر اثر حرارت از آن برخیزد و به هوا رود. دمه . گاز. گازی که از جوشیدن آب در شرایط معینی به وجود آید. برای بخار کردن آب علاوه بر گرم کردن آب تا نقطه ٔ جوش (در حرارت 100درجه و فشار 76 سانتیمتر جیوه ) مقداری هم حرارت باید داد. (فرهنگ فارسی معین ). دم . دمه . آنچه مانند دود یا رطوبت از آب گرم و غیره برخیزد. (غیاث اللغات ) (آنندراج ). دمه ای که بر اثرتابش خورشید به آب دریا و رود برخیزد، آن دمه که براثر حرارت آب بر روی آتش در دیگ و سماور و امثال آن بلند شود. در عربی اجزای مائی و ارضی و هوائی است که متصاعد می شود. (برهان قاطع). وشم . (منتهی الارب ). آب که به هوا تبدیل شود. وشمی که از جای نمناک و گرم برآید. (منتهی الارب ). دم . نزم . نفس . نژم . (ناظم الاطباء). غباری که از جای نمناک برآید. هرگه حرارتی از تابش خورشید یا از جوهر آتش به آب پیوندد و مدتی با او بماند آن آب مستحیل شود و از جای خود برخیزد و بسوی بالا بر شود، آنرا بخار گویند و چون حرارت به بخار مستولی شود آن بخار خود هوا گردد و فرق میان هوا و بخار آنست که بخار را به حس بصر ادراک توان کرد و هوارا به حس بصر در نتوان یافت . (رساله ٔ کائنات جو ابوحاتم اسفزاری ). || در اصطلاح حکما جسم مرکبی است از اجزای مائی و هوائی . و دخان مرکب از اجزای ارضی و ناری و هوایی است . و غبار مرکب از اجزای ارضی و هوایی است . و گویند هرگاه حرارت تأثیر تامی در میاه یا اراضی مرطوب بخشد آب از آن تحلیل یابد و اجزائی هوائی متصاعد گردد چنانکه با اجزای مائی درآمیخته است بحدی که نمی توان بحس آنها را از یکدیگر بازشناخت بعلت خردی و مرکب آنها را بخار نامند. (از کشاف اصطلاحات الفنون ). و رجوع به همان متن شود :
تو گفتی که برشد ز گیتی بخار
برافروخت زان آتش کارزار.

فردوسی .

هوا گسست ، گسست از چه ، برگسست از ابر
ز چیست ابر؟ ندانی تو؟از بخار و دخان .

فرخی .

تا بخار از زمین شود به هوا
تا فرودآید از هوا باران .

فرخی .

ای بار خدائی که ز دریای کف تو
دریای محیط ارچه بزرگست بخاری است .

فرخی .

بیابان از آن آب دریا شود
که ابر از بخارش به بالا شود.

عنصری .

بخار و دم خون ز گرز و ز تیغ
چو قوس قزح بُد که تابد ز میغ.

اسدی .

ز دل برکشد می تف درد و تاب
چنان چون بخار زمین آفتاب .

اسدی .

مر شاخ خرد را سخن حکمت برگ است
دریای سخن را سخن پند بخار است .

ناصرخسرو.

بنگر بخویشتن و گرت تیره گشته مغز
بزدا ازو بخار بپرهیز و غرغره .

ناصرخسرو.

کز موج غم دل هوای چشمم
تاری است ازیرا بخار دارد.

مسعودسعد.

آن بخارم بهوا برشده از بحر به بحر
بازپس گشته که باران شدنم نگذارند.

خاقانی .

غیاث ملت اقضی القضاة عزالدین
که بحر دستش زرین بخار می سازد.

خاقانی .

جاه فزای سپهر نیست وجودت که نیست
آینه ٔ آسمان نورفزای از بخار.

خاقانی .

- اسب بخار ؛ مقدار نیرویی که برای بلند کردن وزنه ٔ 75 کیلوگرمی به ارتفاع یک گز لازم است .
- بخار آب ؛ آنچه از آب بر اثر حرارت همچون دخان برآید. (از اقرب الموارد).
- بخار معلق ؛ ابر است . (انجمن آرای ناصری ).
- کشتی بخار ؛ جهاز. آن کشتی که به نیروی بخار و گاز حرکت کندخلاف کشتی بادی که نیروی آن از وزش باد به دست آید. و رجوع به کشتی شود.
|| در تداول طب بخار را چنین تعبیر می کنند که هرگاه حرارت در رطب و یابس عمل کند همچون حرارت ابدان انسان آنگاه از اخلاط رطب ویابس آن چیزی برآید و آن یا بخار دخانی است هنگامی که اجزای ارضی بر اجزای مایی غلبه کند و یا بخار غیردخانی است و آن هنگامی است که اجزای مائی بر اجزای ارضی غلبه یابد و از دوم چرک و عرق و مانند آنها تولید شود و از اول موی . چنین است در بحرالجواهر. (از کشاف اصطلاحات الفنون ) :
غره چرا گشته ای به کار زمانه
گرنه دماغت پر از فساد بخار است .

ناصرخسرو.

اندر سرت بخار جهالت قوی است
من درد جهل را به چه درمان کنم .

ناصرخسرو.

جز نام ندانی ازو ازیرا
کت مغز پر است از بخار صهبا.

ناصرخسرو.

دوش از بخار سینه بخوری بساختم
بر خاک فیلسوف معظم بسوختم .

خاقانی .

خروش چنگ رامشگر برآمد
بخارت می ز معده بر سر آمد.

نظامی .

|| دود. (غیاث اللغات ) (آنندراج ) (ناظم الاطباء). دخان . تف . (زمخشری ). || بوی دیگ . (یادداشت مؤلف ). || مجازاً توان و نیرو و قدرت و پشتکار و فعالیت . فلانی بخاری ندارد؛ یعنی همت و نیروی تحرکی ندارد. || مجازاً بمعنی تب . (غیاث اللغات ) (ناظم الاطباء). || گرمی تب . || خشم . || رنج . اندوه . (ناظم الاطباء).

در پهلوی " کوپ " در نسک : فرهنگ برابرهای پارسی واژگان بیگانه از ابوالقاسم پرتو.

این واژه مثل بیشتر واژگان عربی ، آریایی است :
در نقشه بطلمیوسی نام فناسیه مطابق شهر فومن و فناکه نام کهن شهر ساری است ( جواد مفرد کهلان ) . اکنون از لغتنامه سنسکریت آشکار میشود واژگان فناکه=پناکه=فناسیه ساخته شده اند از لغت پنا یا فنا به معنای بخار - مه - دم - ابر फेनता phenatA=vapour که هر سه به معنای سرزمین بخارگرفته مه پوش ابری هستند.



در سنسکریت لغت بو←پو←فو نیز به معنای بخار ( بو خار=dew ) - مه बुस busa=fog vapour است همانطور که در شهر رشت بوسار نام یک محله است. بدینسان روشن میشود که واژه فومن ( فو=بخار - مه من=ماندن - جایگاه ) با واژگان فناکه=پناکه=فناسیه هم معناست.



لغت ساری نیز از لغت سنسکریت शद्रि zadri به معنای ابر cloud ستانده شده که همتای نامهای کهن این شهر یعنی فناکه و زادراکرت - سادراکرت است.

بخار گیاه: دود آمیخته به آب که از گیاه و چوب سوخته بر می خیزد .
زردی شعله در بخار گیاه
گنج زر بود زیر مار سیاه
( هفت پیکر نظامی، تصحیح دکتر ثروتیان، ۱۳۸۷ ، ص 495 )

Haze

Fume

گاز