سه تار

سه تار از سازهای زهی و مضرابی موسیقی ایرانی است که با ناخن انگشت اشارهٔ دست راست نواخته می شود. این ساز، دارای ۴ سیم از جنس فولاد و برنز است که به موازات دسته، از کاسه تا پنجه کشیده شده اند. سه تار دارای ۲۸ پردهٔ قابل حرکت از جنس روده ی حیوانات یا ابریشم است. صدای آن ظریف و تو دماغی و تا حدودی غمگین است و گستره صوتی آن از هنگامِ بمِ دو زیر خط حامل تا لا بمل بالای خط حامل و در نتیجه نزدیک به ۳ اکتاو است.
سازهای زهی
سازهای زخمه ای
سه تار پیشتر هم خانواده با سازهایی چون دوتار و تنبور بوده است و امروزه به تار بسیار نزدیک تر است. در موسیقی دستگاهی ایران استفاده از سه تار بسیار رواج دارد؛ گرچه بیشتر برای تک نوازی مورد استفاده قرار می گیرد. این ساز برای هر دستگاه کوک ویژه ای دارد ولی فاصلهٔ چهارم یا پنجم پایین رونده معمولاً بین سیم های اول و دوم ثابت است.
نوازندگان سه تار برای اجرای آن، در حالت نشسته روی زمین یا صندلی، کاسهٔ ساز را به صورت مورب و با زاویهٔ ۴۵ درجه روی ران راست قرار داده و با سر انگشتان دست چپ روی پرده ها (دستان ها) ی روی دستهٔ سه تار حرکت می کنند و با انگشت اشارهٔ دست راست خود به سیم ها ضربه می زنند. معمولاً برای نوازندگی فقط انگشتان اشاره، میانی، حلقه و در بعضی موارد انگشت کوچک دست چپ استفاده می شوند اما در آثار استادان، استفاده از انگشت شست برای پرده گیری روی سیم بم نیز کاربرد دارد. در حین نوازندگی سه تار، می توان با زخمه زدن نزدیک به خرک، صدا را کمی زبر و خشن کرد؛ و با انجام این کار نزدیک به گلوی ساز، صدایی نرم و ملایم و اصطلاحاً پخته تر تولید می شود.
در ساخت ساز سه تار از چوب (معمولاً گردو و توت و افرا) برای بدنه، و (توت) برای صفحه و (گردو) برای دسته و از فلز (برنز و فولاد) برای سیم ها و از استخوان برای تزئینات دسته، شیطانک و گاهی اوقات سیم گیر استفاده می شود.

سازی از خانوادۀ سازهای زهی زخمه ای. آن را با ناخن انگشت سبابۀ دست راست می نوازند و ازجمله سازهای متداول در اجرای رپرتوار موسیقی کلاسیک (موسیقی دستگاهی) ایران است. این ساز از نظر دستان بندی مشابه تار است اما از نظر ساختمان، تعداد وتر، کوک و تکنیک های اجرایی، سازی متفاوت و مستقل است. گرچه بررسی پیشینۀ سه تار در مقایسه با تار آسان تر است، به نظر می رسد این ساز نیز مانند تار از اواسط دوران قاجار رواج بیشتری یافت؛ ضمن این که نشانه هایی از وجود آن در چند قرن قبل نیز در دست است. سه تار نیز احتمالاً مانند تار حاصل تغییر و تکامل یک یا چند ساز زهی زخمه ای است. سه تار دارای کاسۀ طنینیِ نیمه گلابی کوچکی است که بر روی دهانۀ کاسه، صفحه ای چوبی قرار می گیرد. بر روی دستۀ باریک و بلند سه تار معمولاً ۲۵ دستان بسته می شود. سه تار، همان طور که از نام آن برمی آید، در قدیم سه وتر داشته است و پس از آن دارای چهار وتر فلزی شده است. اضافه کردن وتر چهارم (سومین وتر) در سه تار منسوب به مشتاق علی شاه (۱۲۰۶ق) است. صدای سه تار صمیمی و کم حجم است؛ کمتر در گروه نوازی شرکت دارد و بیشتر به تنهایی یا در همراهی با آواز نواخته می شود.