ابوجعفر محمدبن جریر بن یزید بن کثیر بن غالب طبری مشهور به جریر طبری (زادهٔ ۲۲۴ در آمل – درگذشتهٔ ۳۱۰ هجری قمری در بغداد) (۲۱۸–۳۰۱ هجری شمسی) همه چیزدان، مورخ، مفسر و فیلسوف ایرانی، مؤلف کتاب تاریخ طبری مشهور به پدر علم و تاریخ و تفسیر است.
راوی می گوید: او اگر کتابی را فقط یک بار می خواند تمامی کتاب را حفظ می شد.
علی بن حسین مسعودی تاریخ نویس و جغرافی دان و دانشمند و جهان گرد درکتاب مروج الذهب دربارهٔ طبری می نویسد: اما تاریخ ابو جعفر محمد بن جریر از همه تاریخ ها برتر و بر همه کتاب های نوشته شده در تاریخ فزونی دارد.
ملک الشعرا بهار شاعر، ادیب و نویسنده ایرانی می گوید: اگرچه مورخ هایی مانند علی بن حسین مسعودی، ابوریحان بیرونی، یعقوبی و ابو علی مسکویه در زمینه تاریخ زحماتی کشیده اند، لیکن هیچ یک به قدر محمد بن جریر طبری رنج نبرده و به قدر او اطلاع وافر دربارهٔ ساسانیان نداشته است.
جلال خالقی مطلق پژوهشگر و شاهنامه شناس دانشگاه هامبورگ می گوید: در واقع شاهنامه و تاریخ طبری مکمل یکدیگر هستند، بسیاری از نکات تاریخی در تاریخ طبری در شاهنامه نیست و حجم بیشتری از مطالب شاهنامه در تاریخ طبری وجود ندارد.
تئودور نلدکه خاورشناس آلمانی می گوید: تاریخ طبری التقاط مطالب فراوانی است که با کوشش فراوانی فراهم آمده است. مطالب منابعی که با یکدیگر اختلاف داشته اند در آن تهذیب نشده است. اما این وضع ارزش کار او را در نظر ما تا اندازه زیادی بالا برده است، زیرا به این ترتیب اخبار کهن، مطمئن تر از آن به دست ما رسیده است که طبری مورخ برای تعدیل آن رنج و کوشش به کار می برده است.
یوزف شاخت استاد آلمانی-انگلیسی پژوهش های اسلامی دانشگاه کلمبیا در نیویورک می گوید: به طور خلاصه، باید توجه داشت تا آنجا که ما می توانیم کتاب وی را بررسی کنیم، تاریخ طبری با استفاده از منابع خود با دقت فراوان و یکپارچگی نگاشته شده و نسبت به کتاب های گذشته خود منحصر به فرد است.
یحیی بن شرف النووی دربارهٔ طبری گفته است: وی دارای نگاه و اندیشه بزرگ در بین تمامی هم عصران خود بوده اشت.
ابن خلکان: در جهان کوشاترین در عصر خود در علم و پژوهش بود و صاحب طبقه بندی با شکوه در تفسیر در فقه و اجماع و تاریخ بود/
عزالدین بن اثیر: کتاب تاریخ ابو جعفر نزدیک ترین انتقال تاریخ و تفسیر شواهد روزگار است وی با سخت کوش و بدون تقلید از دیگران کار خود را ادامه داد.
ابن تیمیه عالم الهیات، حدیث و فقه، منطق دان و اخترشناس در مورد طبری نقل کرد: وی در همه چیز پیشرو بود و برای انتقال تاریخ به هوس رجوع نکرد و انصاف را رعایت نمود.
جلال الدین سیوطی: امام ابو جعفر، از دیگراز مفسران در همه مباحث سر بود، وی یکی از امامان در مجموعهٔ از علوم بزرگ بود. ابو جعفر قادر به حفظ کتاب خدا، بینا از معنا، یک محقق در مقررات اصول جهان خود بود.
محمد بن جریر طبری در سال ۲۲۴ هجری قمری برابر با ۲۱۸ هجری خورشیدی در آمل چشم به جهان گشود. وی در عین تاریخ نگار بودن مفسری پرتوان نیز بود، وی کتاب تاریخ طبری را نگاشت که در آن وقایع به ترتیب سال تنظیم شده و تا سال ۳۰۲ هجری را در برمی گیرد. تاریخ طبری مرجع عمده تاریخ جهان و ایران تا اول سده چهارم هجری است، همچنین این کتاب در واقع مأخذ عمده تمام کسانی واقع شده است که بعد از طبری به تألیف تاریخ اسلام اهتمام ورزیده اند. وی از سنین پیش از نوجوانی در زادگاهش طبرستان به فراگرفتن فنون و دانش از جمله مبحث علم و عرفان مشغول گردید. پس از فراگرفتن مقدمات علوم در ۱۲ سالگی آمل را ترک گفت و به ری روآورد. طبری پس از مدتی بین النهرین را ترک کرد و برای آشنایی با اصحاب ری عازم مصر شد. او در این سفر از راه شام و بیروت گذشت و در ۲۵۳ قمری هنگام حکومت احمد بن طولون به مصر وارد شد و سه سال در آن دیار ماند و در شهر فسطاط مصر نزد پاره ای از دانشمندان آن دیار شاگردی کرد. طبری طی سفرهای بسیار خود بیش تر سفرنامه هایی را که حاوی تاریخ و جغرافیای پیش از زمان خود بود، مطالعه کرد. هم چنین، طی آن سفرها سیره نویسان گوناگونی را در جهان دیدار کرد و اطلاعات زیادی از آن ها به دست آورد. او پس از زندگی سه ساله در مصر از راه شام به بغداد بازگشت و پس از زمان کوتاهی برای دیدار از وطنش راهی طبرستان شد و در سال ۲۹۰ قمری به آمل آمد. طبری پس از مدتی به بغداد بازگشت و در محلهٔ رحیه یعقوب اقامت نمود و مطالعات خود را ادامه داد. طبری در بغداد ضمن آن که دانش خود را در فقه، تاریخ، حدیث تکمیل می کرد، شاگردانی نیز تربیت نمود و زمانی که در محلهٔ قنطره البردان بغداد زندگی می کرد، نگارش تاریخ خود را با نام تاریخ الرسل و الملوک که با نام تاریخ طبری شناخته می شود، آغاز کرد. او که روزانه چهل برگه از تاریخ خود را گردآوری می کرد و نزدیک به چهل سال به نوشتن تاریخ طبری پرداخت. به این ترتیب که از ۴۸ سالگی شروع به گردآوری نسخه های پراکنده سفرنامه ها نمود و از ۶۵ سالگی به طور مستمر در بغداد یادداشت های پراکنده خود را به مدت ۲۳ سال تنظیم کرد تا آن که پیش از مرگش آن را به پایان رساند. وی در این بین یک بار به هندوستان هم سفر نمود. طبری در کنار تنظیم تاریخ خود، به خواهش المکتفی، خلیفه عباسی، کتابی درزمینهٔ وقف نوشت که در بر گیرندهٔ نظر همهٔ دانشمندان و مسلمانان تا آن زمان بود. طبری طی آن سال ها کتاب جامع البیان عن تاویل را نیز در تفسیر قرآن نوشت که به تفسیر طبری شهرت پیدا کرد.
دوره ای که طبری در آن می زیست مملو از اختلافات مذهبی و آشوب های سیاسی بود، که انگ زدن و متهم کردن افراد به بدعت یا تشیع، سکه رایج آن عصر بود. خصوصاً در میان علمای همطرازی که نظریه های مختلف علمی داشتند. حنابله بغداد در آن عصر طبری را متهم کرد.
عزالدین بن اثیر در تاریخ وی را خوش رو با چشمان قهوه ای رنگ، لاغر، قدکشیده، خوش زبان، زاهد و دنیاگریز وصف کرده است. مقتدر برای حمایت و تحسین وی هدایایی برایش فرستاد و او نپذیرفت. یکی از وزیران عباسی نیز به همراه وصله ای پیشنهاد منصب وزیری را داد ولی وی منصب پیشنهادی قضاوت را رد نمود. در تاریخ آمده است که وی ملکی از پدرش در طبرستان داشته و با درآمد آن، امور خود و خانواده و شاگردانش را می گذرانده و نیازی به کمک های مالی نداشته است.
راوی می گوید: او اگر کتابی را فقط یک بار می خواند تمامی کتاب را حفظ می شد.
علی بن حسین مسعودی تاریخ نویس و جغرافی دان و دانشمند و جهان گرد درکتاب مروج الذهب دربارهٔ طبری می نویسد: اما تاریخ ابو جعفر محمد بن جریر از همه تاریخ ها برتر و بر همه کتاب های نوشته شده در تاریخ فزونی دارد.
ملک الشعرا بهار شاعر، ادیب و نویسنده ایرانی می گوید: اگرچه مورخ هایی مانند علی بن حسین مسعودی، ابوریحان بیرونی، یعقوبی و ابو علی مسکویه در زمینه تاریخ زحماتی کشیده اند، لیکن هیچ یک به قدر محمد بن جریر طبری رنج نبرده و به قدر او اطلاع وافر دربارهٔ ساسانیان نداشته است.
جلال خالقی مطلق پژوهشگر و شاهنامه شناس دانشگاه هامبورگ می گوید: در واقع شاهنامه و تاریخ طبری مکمل یکدیگر هستند، بسیاری از نکات تاریخی در تاریخ طبری در شاهنامه نیست و حجم بیشتری از مطالب شاهنامه در تاریخ طبری وجود ندارد.
تئودور نلدکه خاورشناس آلمانی می گوید: تاریخ طبری التقاط مطالب فراوانی است که با کوشش فراوانی فراهم آمده است. مطالب منابعی که با یکدیگر اختلاف داشته اند در آن تهذیب نشده است. اما این وضع ارزش کار او را در نظر ما تا اندازه زیادی بالا برده است، زیرا به این ترتیب اخبار کهن، مطمئن تر از آن به دست ما رسیده است که طبری مورخ برای تعدیل آن رنج و کوشش به کار می برده است.
یوزف شاخت استاد آلمانی-انگلیسی پژوهش های اسلامی دانشگاه کلمبیا در نیویورک می گوید: به طور خلاصه، باید توجه داشت تا آنجا که ما می توانیم کتاب وی را بررسی کنیم، تاریخ طبری با استفاده از منابع خود با دقت فراوان و یکپارچگی نگاشته شده و نسبت به کتاب های گذشته خود منحصر به فرد است.
یحیی بن شرف النووی دربارهٔ طبری گفته است: وی دارای نگاه و اندیشه بزرگ در بین تمامی هم عصران خود بوده اشت.
ابن خلکان: در جهان کوشاترین در عصر خود در علم و پژوهش بود و صاحب طبقه بندی با شکوه در تفسیر در فقه و اجماع و تاریخ بود/
عزالدین بن اثیر: کتاب تاریخ ابو جعفر نزدیک ترین انتقال تاریخ و تفسیر شواهد روزگار است وی با سخت کوش و بدون تقلید از دیگران کار خود را ادامه داد.
ابن تیمیه عالم الهیات، حدیث و فقه، منطق دان و اخترشناس در مورد طبری نقل کرد: وی در همه چیز پیشرو بود و برای انتقال تاریخ به هوس رجوع نکرد و انصاف را رعایت نمود.
جلال الدین سیوطی: امام ابو جعفر، از دیگراز مفسران در همه مباحث سر بود، وی یکی از امامان در مجموعهٔ از علوم بزرگ بود. ابو جعفر قادر به حفظ کتاب خدا، بینا از معنا، یک محقق در مقررات اصول جهان خود بود.
محمد بن جریر طبری در سال ۲۲۴ هجری قمری برابر با ۲۱۸ هجری خورشیدی در آمل چشم به جهان گشود. وی در عین تاریخ نگار بودن مفسری پرتوان نیز بود، وی کتاب تاریخ طبری را نگاشت که در آن وقایع به ترتیب سال تنظیم شده و تا سال ۳۰۲ هجری را در برمی گیرد. تاریخ طبری مرجع عمده تاریخ جهان و ایران تا اول سده چهارم هجری است، همچنین این کتاب در واقع مأخذ عمده تمام کسانی واقع شده است که بعد از طبری به تألیف تاریخ اسلام اهتمام ورزیده اند. وی از سنین پیش از نوجوانی در زادگاهش طبرستان به فراگرفتن فنون و دانش از جمله مبحث علم و عرفان مشغول گردید. پس از فراگرفتن مقدمات علوم در ۱۲ سالگی آمل را ترک گفت و به ری روآورد. طبری پس از مدتی بین النهرین را ترک کرد و برای آشنایی با اصحاب ری عازم مصر شد. او در این سفر از راه شام و بیروت گذشت و در ۲۵۳ قمری هنگام حکومت احمد بن طولون به مصر وارد شد و سه سال در آن دیار ماند و در شهر فسطاط مصر نزد پاره ای از دانشمندان آن دیار شاگردی کرد. طبری طی سفرهای بسیار خود بیش تر سفرنامه هایی را که حاوی تاریخ و جغرافیای پیش از زمان خود بود، مطالعه کرد. هم چنین، طی آن سفرها سیره نویسان گوناگونی را در جهان دیدار کرد و اطلاعات زیادی از آن ها به دست آورد. او پس از زندگی سه ساله در مصر از راه شام به بغداد بازگشت و پس از زمان کوتاهی برای دیدار از وطنش راهی طبرستان شد و در سال ۲۹۰ قمری به آمل آمد. طبری پس از مدتی به بغداد بازگشت و در محلهٔ رحیه یعقوب اقامت نمود و مطالعات خود را ادامه داد. طبری در بغداد ضمن آن که دانش خود را در فقه، تاریخ، حدیث تکمیل می کرد، شاگردانی نیز تربیت نمود و زمانی که در محلهٔ قنطره البردان بغداد زندگی می کرد، نگارش تاریخ خود را با نام تاریخ الرسل و الملوک که با نام تاریخ طبری شناخته می شود، آغاز کرد. او که روزانه چهل برگه از تاریخ خود را گردآوری می کرد و نزدیک به چهل سال به نوشتن تاریخ طبری پرداخت. به این ترتیب که از ۴۸ سالگی شروع به گردآوری نسخه های پراکنده سفرنامه ها نمود و از ۶۵ سالگی به طور مستمر در بغداد یادداشت های پراکنده خود را به مدت ۲۳ سال تنظیم کرد تا آن که پیش از مرگش آن را به پایان رساند. وی در این بین یک بار به هندوستان هم سفر نمود. طبری در کنار تنظیم تاریخ خود، به خواهش المکتفی، خلیفه عباسی، کتابی درزمینهٔ وقف نوشت که در بر گیرندهٔ نظر همهٔ دانشمندان و مسلمانان تا آن زمان بود. طبری طی آن سال ها کتاب جامع البیان عن تاویل را نیز در تفسیر قرآن نوشت که به تفسیر طبری شهرت پیدا کرد.
دوره ای که طبری در آن می زیست مملو از اختلافات مذهبی و آشوب های سیاسی بود، که انگ زدن و متهم کردن افراد به بدعت یا تشیع، سکه رایج آن عصر بود. خصوصاً در میان علمای همطرازی که نظریه های مختلف علمی داشتند. حنابله بغداد در آن عصر طبری را متهم کرد.
عزالدین بن اثیر در تاریخ وی را خوش رو با چشمان قهوه ای رنگ، لاغر، قدکشیده، خوش زبان، زاهد و دنیاگریز وصف کرده است. مقتدر برای حمایت و تحسین وی هدایایی برایش فرستاد و او نپذیرفت. یکی از وزیران عباسی نیز به همراه وصله ای پیشنهاد منصب وزیری را داد ولی وی منصب پیشنهادی قضاوت را رد نمود. در تاریخ آمده است که وی ملکی از پدرش در طبرستان داشته و با درآمد آن، امور خود و خانواده و شاگردانش را می گذرانده و نیازی به کمک های مالی نداشته است.
wiki: محمد بن جریر طبری