مترادف اصل : اساس، بن، بنیاد، بیخ، پایه، جوهر، ذات، ریشه، سرشت، شالوده، طبیعت، عین، فطرت، کنه، گوهر، لب، مایه، مبدا، منبع، منشا، نژاد، نسب
برابر پارسی : بنیاد، بن، ریشه، پایه، نهاد، آغازه، بیخ
اصل
مترادف اصل : اساس، بن، بنیاد، بیخ، پایه، جوهر، ذات، ریشه، سرشت، شالوده، طبیعت، عین، فطرت، کنه، گوهر، لب، مایه، مبدا، منبع، منشا، نژاد، نسب
برابر پارسی : بنیاد، بن، ریشه، پایه، نهاد، آغازه، بیخ
فارسی به انگلیسی
origin, element
authentic, base, basis, birth, canon, core, crux, derivation, font, genesis, germ, parent, heart, radical, true, matrix, meat, origin, original, postulate, principle, proposition, provenance, real, soul, spring, substance, thesis
فارسی به عربی
اجهاد , استهلال , اصیل , ام , بدیهیة , تالیف , جرثومة , جزر , جزع , حقیقی , رادیکالی , عنصر , مبدا , نقطة
عربی به فارسی
خاستگاه , اصل بنياد , منشا , مبدا , سرچشمه , علت
مترادف و متضاد
پست، ماده، معنی، نقطه، سر، قله، هدف، جهت، درجه، نوک، فقره، ممیز، اصل، لبه، پایان، مرحله، موضوع، نکته، امتیاز بازی، نمره درس
جوهر، اصل، پنجمین و بالاترین عنصر وجود، عنصر پنجم یعنی 'اثیر' یا 'اتر'
سر، اکتساب، اغاز، شروع، اصل، دریافت، درجه گیری، بستن نطفه
حقیقت، اصل، قاعده کلی، منشاء، مبدا، طریقت، سر چشمه، قاعده، مبادی و اصول، قانون یا اصلی علمی یا اخلاقی
اصل، ریل
مثل، پند، اصل، قاعده کلی، گفته اخلاقی
اندرز، پند، اصل، اصل موضوعه، بدیهیات، قاعده کلی، حقیقت اشکار، قضیه حقیقی، حقیقت متعارفه، اصل عمومی
جنین، ریشه، اصل، میکرب
سر، ماخذ، سنخیت، اصل، عنصر، خاستگاه، منشاء، مبدا، سرمایه، سر چشمه، نسب، مصدر، اصل بنیاد
ریشه، اصل، زمینه، پایه، اساس، بنیاد، عنصر، بن، بنیان، فرزند، اصول، سر چشمه، بنه
ریشه، دودمان، دنباله، میله، دسته، اصل، تنه، گردنه، ساقه
ریشه، اصل، بنیان، رادیکال، طرفدار اصلاحات اساسی، ریشگی، سیاست مدار افراطی، بن رست، علامت رادیکال، قسمت اصلی
جوهر فرد، اصل، اساس، عنصر، جسم بسیط، محیط طبیعی، اخشیج
خوی، تقلا، کوشش، کشش، اصل، خیل، نژاد، اسیب، زور، درد سخت، کشیدگی عضله، صفت موروثی، خصوصیت نژادی، در رفتگی یا ضرب عضو یا استخوان
اغاز، نویسندگی، تالیف و تصنیف، ابداع، ابتکار، احدای، ایجاد، اصل
حد، اصل، منشاء، زادگاه، منبع، منطقه قدرت یا درک
پدری، اصل، اصلیت
اصل، اصلیت، صفات پدری، رفتار پدرانه
اصل، سر چشمه، مام، مادر، ننه، والده
اصل، موضوع، موتیف، مایه اصلی، شکل عمده
اصل، پایه، اصل عمده و اساسی، اس اساس
اصل، ساقه زیر زمینی
اصلی، اصل، اصیل، بدیع، مبتکر، ابتکاری، بکر
اصلی، خالص، درست، واقعی، حقیقی، اصل، عینی
اساس، بن، بنیاد، بیخ، پایه، جوهر، ذات، ریشه، سرشت، شالوده، طبیعت، عین، فطرت، کنه، گوهر، لب، مایه، مبدا، منبع، منشا، نژاد، نسب
فرهنگ فارسی
ریشه و بنیاد، بیخ، بن، بن هرچیز، ریشه، پی، بنیاد، نژاد، اصول جمع ، اصلا: ازبن، ازبنه، ازبیخ، ابدا، هرگز
( اسم ) ۱ - ریشه بیخ بن بنیاد . ۲ - تبار نژاد گوهر. جمع : اصول .
جمع اصیل چهار اصل چهار عنصر
( اسم ) ۱ - ریشه بیخ بن بنیاد . ۲ - تبار نژاد گوهر. جمع : اصول .
جمع اصیل چهار اصل چهار عنصر
فرهنگ معین
( اَ ) [ ع . ] (اِ. )۱ - ریشه ، بنیاد. ۲ - نژاد، گوهر.
لغت نامه دهخدا
اصل . [ اَ ص َ ] (ع مص ) تیره و متغیر شدن آب از گل سیاه .(منتهی الارب ). بگردیدن رنگ آب . || تغییر یافتن گوشت . (از قطر المحیط) (ناظم الاطباء). متغیر شدن و بگردیدن طعم و رائحه ٔ گوشت . (از منتهی الارب ).
اصل . [ اَ ] (ع مص ) کُشتن از روی علم و عمد. (از قطر المحیط) (ناظم الاطباء). کُشتن . (منتهی الارب ). || برجستن بر کسی یا چیزی . (از قطر المحیط) (ناظم الاطباء). برجستن بر: اصلته الاصلة؛ برجست بر وی مار خرد یا کلان کشنده به دم یا نفس . (از منتهی الارب ). || در آخر روز درآمدن . (ناظم الاطباء).
اصل . [ اَ ص َ ] (ع اِ) ج ِ اَصَلة.(از قطر المحیط) (منتهی الارب ). رجوع به اصلة شود.
اصل . [ اَ ص ِ ] (ع ص ) مستأصِل . (قطر المحیط). از بیخ برکنده شده . (از منتهی الارب ) (ناظم الاطباء) (آنندراج ).
اصل . [ اُ ص ُ ] (ع اِ) ج ِ اصیل . (اقرب الموارد). || ودر این شعر اُصُل بمعنی مفرد آمده است :
یوماً بأطیب منها نشر رائحة
و لا بأحسن منها اذ دنا الاُصُل .
و رجوع به اصیل شود.
یوماً بأطیب منها نشر رائحة
و لا بأحسن منها اذ دنا الاُصُل .
اعشی (از تاج العروس ).
و رجوع به اصیل شود.
( آصل ) آصل. [ ص ُ ] ( ع اِ ) ج ِ اَصْل.
اصل. [ اَ ] ( ع مص ) کُشتن از روی علم و عمد. ( از قطر المحیط ) ( ناظم الاطباء ). کُشتن. ( منتهی الارب ). || برجستن بر کسی یا چیزی. ( از قطر المحیط ) ( ناظم الاطباء ). برجستن بر: اصلته الاصلة؛ برجست بر وی مار خرد یا کلان کشنده به دم یا نفس. ( از منتهی الارب ). || در آخر روز درآمدن. ( ناظم الاطباء ).
اصل. [ اَ ] ( ع اِ )والد: فلان لا اصل له و لا لسان. ج ، اصول. کسایی گوید:اینکه گویند لا اصل له و لا فصل ، اصل بمعنی والد و فصل بمعنی ولد است ، یا اصل حسب است و فصل لسان. ( از اقرب الموارد ) ( از قطر المحیط ) ( ناظم الاطباء ). پدر. ( لغت خطی ). ج ، آصُل. ( قطر المحیط ). || اصل هر چیزی و هر آنچه وجود آن چیز بسته به وی باشد مانندپدر نسبت به فرزند و نهر نسبت به جدول و اصل و فرع ریشه و شاخه و مؤثر و اثر. ( ناظم الاطباء ). || اسفل چیزی. ( از اقرب الموارد ). پایین چیزی مانند پایین کوه. ( از قطر المحیط ). فیومی گوید: گویند دراصل ( پایین ) کوه و اصل دیوار نشست ، و اصل ( بیخ ) درخت را کند، آنگاه استعمال آن بمرور زمان فزونی یافت تا آنکه گفتند اصل هر چیز آنست که وجود آن چیز بدان متکی است چنانکه پدر اصل فرزند و نهر اصل جدول است. وراغب گوید: اصل هر چیز پایه و قاعده آنست چنانکه اگر گمان برند چیزی ارتفاع یافته است بر اثر ارتفاع یافتن آن دیگر اجزای آن هم ارتفاع یابد. و برخی گفته اند اصل چیزیست که اشیاء دیگری بر آن بنا شود. ( از تاج العروس ). یاصول. ( تاج العروس ). در محکم آمده است که جمع مکسر آن تنها اصول است ولی ابوحنیفه گفته است جمع مکسر دیگر آن آصُل باشد، لبید گوید :
تجتاف آصل قالص متنبذ
بعجوب انقاء یمیل هیامها.
اصل. [ اَ ] ( ع مص ) کُشتن از روی علم و عمد. ( از قطر المحیط ) ( ناظم الاطباء ). کُشتن. ( منتهی الارب ). || برجستن بر کسی یا چیزی. ( از قطر المحیط ) ( ناظم الاطباء ). برجستن بر: اصلته الاصلة؛ برجست بر وی مار خرد یا کلان کشنده به دم یا نفس. ( از منتهی الارب ). || در آخر روز درآمدن. ( ناظم الاطباء ).
اصل. [ اَ ] ( ع اِ )والد: فلان لا اصل له و لا لسان. ج ، اصول. کسایی گوید:اینکه گویند لا اصل له و لا فصل ، اصل بمعنی والد و فصل بمعنی ولد است ، یا اصل حسب است و فصل لسان. ( از اقرب الموارد ) ( از قطر المحیط ) ( ناظم الاطباء ). پدر. ( لغت خطی ). ج ، آصُل. ( قطر المحیط ). || اصل هر چیزی و هر آنچه وجود آن چیز بسته به وی باشد مانندپدر نسبت به فرزند و نهر نسبت به جدول و اصل و فرع ریشه و شاخه و مؤثر و اثر. ( ناظم الاطباء ). || اسفل چیزی. ( از اقرب الموارد ). پایین چیزی مانند پایین کوه. ( از قطر المحیط ). فیومی گوید: گویند دراصل ( پایین ) کوه و اصل دیوار نشست ، و اصل ( بیخ ) درخت را کند، آنگاه استعمال آن بمرور زمان فزونی یافت تا آنکه گفتند اصل هر چیز آنست که وجود آن چیز بدان متکی است چنانکه پدر اصل فرزند و نهر اصل جدول است. وراغب گوید: اصل هر چیز پایه و قاعده آنست چنانکه اگر گمان برند چیزی ارتفاع یافته است بر اثر ارتفاع یافتن آن دیگر اجزای آن هم ارتفاع یابد. و برخی گفته اند اصل چیزیست که اشیاء دیگری بر آن بنا شود. ( از تاج العروس ). یاصول. ( تاج العروس ). در محکم آمده است که جمع مکسر آن تنها اصول است ولی ابوحنیفه گفته است جمع مکسر دیگر آن آصُل باشد، لبید گوید :
تجتاف آصل قالص متنبذ
بعجوب انقاء یمیل هیامها.
( از تاج العروس ).
کِرْس. نَجْم. اُقنوم. مِرْز. عِدْف. عِتْر. ( منتهی الارب ). نِجار. نُجار. ( منتهی الارب ) ( دهار ). توز. توس. ( منتهی الارب ). تُرّ. تِقْن. سَبْر. قِنْع. قِبْس. قِدْو. قِبْص. جِرْس. عَرار. عرارة. جِنْث. راموز. مَنْصِب. حِذْل. حُذْل. حُذَل. ( منتهی الارب ). || گاهی هم اصل بمعنی سواد، صورت ، سرمشق ، رونوشت یا نسخه استنساخ شده بکار رود: فکلمته فی قراءة جامع البخاری علیه و اتیته بأصل منه اشتریته فاستغرب حالی فی ذلک و قال لی ان اردت ان تقراء فی اصلی و یتوفر علیک هذا الکتاب ماتشتری به فافعل ، فقلت ارید ان اقراء هذا الکتاب فی اصل یکون لی ارجع الیه. ( از دزی ج 1 ص 27 ). || اصل کتاب ؛ متن ، در برابر ترجمه. ابن البیطار در ضمن انتقاد از یک عبارت ابن الجزلی گوید: هذه ترجمة کان الاولی ان تسقط من اصل الکتاب. ( از دزی ج 1 ص 25 ): و از آن اصل که هندوان کرده اند ده بابست. ( کلیله و دمنه ). || خط و نامه و یا کتابی که از روی آن استنساخ میکنند. ( ناظم الاطباء ). مقابل سواد و رونوشت و پاکنویس و مسوده . ( ازدزی ج 1 ص 25 ). || اصل عطائه ؛ مزدوری مرسوم. اجیری متعارف و معمولی. || لسان اصل ؛ زبان مادری. || اصل الماء؛ هیدرژن ( گاز ). ( ازدزی ج 1 ص 27 ). || چیزی را که کمابیش از راه نامشروع و حرام بدست آمده باشد ( شی فیه شبهة ) فاسدالاصل خوانند. ( دزی ج 1 ص 25 ). || برعکس تعبیر بالا چیزی را که از راه درست و مشروع حاصل آمده باشد بدینسان تعبیر کنند: شی له اصل ، فقلت له هذا زیت له اصل. ( از دزی ج 1 ص 25 ). || بیخ درخت و غیر آن. ( غیاث ). ریشه درخت. در طب بمعنی بیخ است اعم از آنکه از شجر باشد یا از گیاه. ( تحفه ). مقابل وصف و فرع ، مانند اصل گیاه. ( قطر المحیط ) : اصل . [ اَ ] (ع اِ)والد: فلان لا اصل له و لا لسان . ج ، اصول . کسایی گوید:اینکه گویند لا اصل له و لا فصل ، اصل بمعنی والد و فصل بمعنی ولد است ، یا اصل حسب است و فصل لسان . (از اقرب الموارد) (از قطر المحیط) (ناظم الاطباء). پدر. (لغت خطی ). ج ، آصُل . (قطر المحیط). || اصل هر چیزی و هر آنچه وجود آن چیز بسته به وی باشد مانندپدر نسبت به فرزند و نهر نسبت به جدول و اصل و فرع ریشه و شاخه و مؤثر و اثر. (ناظم الاطباء). || اسفل چیزی . (از اقرب الموارد). پایین چیزی مانند پایین کوه . (از قطر المحیط). فیومی گوید: گویند دراصل (پایین ) کوه و اصل دیوار نشست ، و اصل (بیخ ) درخت را کند، آنگاه استعمال آن بمرور زمان فزونی یافت تا آنکه گفتند اصل هر چیز آنست که وجود آن چیز بدان متکی است چنانکه پدر اصل فرزند و نهر اصل جدول است . وراغب گوید: اصل هر چیز پایه و قاعده ٔ آنست چنانکه اگر گمان برند چیزی ارتفاع یافته است بر اثر ارتفاع یافتن آن دیگر اجزای آن هم ارتفاع یابد. و برخی گفته اند اصل چیزیست که اشیاء دیگری بر آن بنا شود. (از تاج العروس ). یاصول . (تاج العروس ). در محکم آمده است که جمع مکسر آن تنها اصول است ولی ابوحنیفه گفته است جمع مکسر دیگر آن آصُل باشد، لبید گوید :
تجتاف آصل قالص متنبذ
بعجوب انقاء یمیل هیامها.
کِرْس . نَجْم . اُقنوم . مِرْز. عِدْف . عِتْر. (منتهی الارب ). نِجار. نُجار. (منتهی الارب ) (دهار). توز. توس . (منتهی الارب ). تُرّ. تِقْن . سَبْر. قِنْع. قِبْس . قِدْو. قِبْص . جِرْس . عَرار. عرارة. جِنْث . راموز. مَنْصِب . حِذْل . حُذْل . حُذَل . (منتهی الارب ). || گاهی هم اصل بمعنی سواد، صورت ، سرمشق ، رونوشت یا نسخه ٔ استنساخ شده بکار رود: فکلمته فی قراءة جامع البخاری علیه و اتیته بأصل منه اشتریته فاستغرب حالی فی ذلک و قال لی ان اردت ان تقراء فی اصلی و یتوفر علیک هذا الکتاب ماتشتری به فافعل ، فقلت ارید ان اقراء هذا الکتاب فی اصل یکون لی ارجع الیه . (از دزی ج 1 ص 27). || اصل کتاب ؛ متن ، در برابر ترجمه . ابن البیطار در ضمن انتقاد از یک عبارت ابن الجزلی گوید: هذه ترجمة کان الاولی ان تسقط من اصل الکتاب . (از دزی ج 1 ص 25): و از آن اصل که هندوان کرده اند ده بابست . (کلیله و دمنه ). || خط و نامه و یا کتابی که از روی آن استنساخ میکنند. (ناظم الاطباء). مقابل سواد و رونوشت و پاکنویس و مسوده . (ازدزی ج 1 ص 25). || اصل عطائه ؛ مزدوری مرسوم . اجیری متعارف و معمولی . || لسان اصل ؛ زبان مادری . || اصل الماء؛ هیدرژن (گاز). (ازدزی ج 1 ص 27). || چیزی را که کمابیش از راه نامشروع و حرام بدست آمده باشد (شی ٔ فیه شبهة) فاسدالاصل خوانند. (دزی ج 1 ص 25). || برعکس تعبیر بالا چیزی را که از راه درست و مشروع حاصل آمده باشد بدینسان تعبیر کنند: شی ٔ له اصل ، فقلت له هذا زیت له اصل . (از دزی ج 1 ص 25). || بیخ درخت و غیر آن . (غیاث ). ریشه ٔ درخت . در طب بمعنی بیخ است اعم از آنکه از شجر باشد یا از گیاه . (تحفه ). مقابل وصف و فرع ، مانند اصل گیاه . (قطر المحیط) :
بسی فایده خلق را هست ازوی
که هست آن گیاه اصلش از خون اوی .
آن آتشی که گویی نخلی ببار باشد
اصلش ز نور باشد فرعش ز نار باشد.
ایزد... سبکتکین را... برکشید تا از اصل درخت مبارک شاخها پیدا آمد به بسیار درجه از اصل قوی تر. (تاریخ بیهقی ).
|| بنیان بنا یا خیمه . شالده . پای . پایه : چون نگاه کرده آیداصل ستون است و خیمه بدان بپاست . (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 386).
نخست اندیشه کن آنگاه گفتار
که نامحکم بود بی اصل دیوار.
|| بیخ و بنیاد. (ترجمان علامه ٔ جرجانی ص 13). بن هر چیزی . ج ، اصول . (مهذب الاسماء). ج ، اصول ، آصُل . (قطر المحیط) (اقرب الموارد). بیخ و بنیاد هر چیزی . (مؤید الفضلاء). بن هر چیز و بیخ آن . ج ، اصول . (آنندراج ): جذی ؛ اصل و بن هر چیزی . (منتهی الارب ). ریشه و بن . (ناظم الاطباء). ریشه . (دزی ج 1 ص 27). لاد. (ناظم الاطباء). در مقابل فرع ، مجازاً، اساس و پایه ٔ کار. مقابل فرع . (از اقرب الموارد) (قطر المحیط) :
این کار را از اصل نکو بود عاقبت
آخر هزار بار نکوتر شود از آن .
اگر آنچه مثال دادیم بزودی آنرا امضاء نباشد... آنچه گرفته آمده است مهمل ماند و روی بکار ملک نهیم که اصل آنست و این دیگر فرع . (تاریخ بیهقی ). اما بر شهامت و تمامی حصافت وی اعتماد هست که به اصل نگرد و به فرع دل مشغول ندارد. (تاریخ بیهقی ).
هوسبازی مکن گر وصل خواهی
بترک فرع گو گر اصل خواهی .
شادی مطلب که حاصل عمر دمی است
هر ذره ز خاک کیقبادی ّ و جمی است
احوال جهان و اصل این عمر که هست
خوابی و خیالی و فسونی و دمی است .
هیچ فرع بی اصل نتواند بود. (از رساله ٔ سیر و سلوک خواجه نصیرالدین ).
ظاهر آن شاخ اصل میوه است
باطناً بهر ثمر شد شاخ هست .
تو اصل وجود آمدی از نخست
دگر هرچه موجود شد فرع تست .
|| در درخت ، تنه ، مقابل فرع و شاخه . (یادداشت مؤلف ): له [لاذخر] اصل مندفن و قضبان دقاق . و له [لانوسما] اصل دقیق ضعیف . (ابن البیطار). || مایه . کان . منشاء. (ناظم الاطباء). علت . عنصر. معدن . (منتهی الارب ). مبداء. سرچشمه . منبع. مصدر. (ناظم الاطباء) :
مرا تو گویی می خوردن است اصل فساد
بجان تو که همی آیدم ز تو ضحکه .
در شب کس فرستاده بود نزد کدخدای علی تکین محمودبیک و پیغام داده و نموده و گفته که اصل تهور و تعدی از شما بود. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 354).
کردار ترا هیچ نه اصلست و نه مایه
گفتار ترا هیچ نه پود است و نه تار است .
اصل بسیار اگر یکی است بعقل
پس چرا خودیکی نه بسیار است ؟
امیرانت اصل فسادند و غارت
فقیهانت اهل می و ساتگینی .
صحبت دنیا مرا نشاید ازیراک
صحبت او اصل ننگ و مایه ٔ عار است .
تا همی جاه گیتی افروزت
همچو مهر اصل هر ضیا باشد.
...که در کتب طب چنین یافت میشود که آبی که اصل آفرینش فرزند آدم است چون برحم پیوندد... تیره و غلیظ شود. (کلیله و دمنه ).
بی وصل تو کاصل شادمانیست
تن را دل شادمان مبینام .
آنکه او را قطره ٔ آبست اصل
کی تواند یافت از سیمرغ وصل ؟
همچون زمین زمین ثنای [یا: مراد] تو اصل بر
چون آب آب دولت تو مایه ٔ صفا.
- امثال :
اصل کار بر روست ، کچلی زیر موست .
|| سرمایه . (ناظم الاطباء). در برابر ربح و سود. در برابر فرع ، پول . ج ، اصول :
نیم آگه از اصل و فرع خراج
همی غلطم اندر میان دواج .
فرع زیاده بر اصل .
سخاوت زمین است و سرمایه زرع
بده کاصل خالی نماند ز فرع .
|| مقابل بدل و جَلَب و غش دار. سره ، در برابر ناسره . || گوهر. گهر. (حاشیه ٔ فرهنگ اسدی نخجوانی ). نسب . (غیاث ) (ناظم الاطباء). حسب . نژاد. (تفلیسی ) (آنندراج ). نسل و نژاد. (ناظم الاطباء). جوهر. (منتهی الارب ). گوهر مرد. گوهر مردم . (زمخشری ). گهر. ج ، اصول . و اصل الرجل حسبه الثابت و یقال : فلان لا اصل له ؛ ای لا فصل له . (مؤید الفضلا).خاندان . (ناظم الاطباء) :
چه نامی ّ و اصل و نژاد تو چیست
بتوران ترا خویش و پیوند کیست ؟
گر اصل و گهر باید با گنج گهر همبر
هم گنج و گهر داری هم اصل و گهر داری .
بخاصه آنکه به اصل و هنر چو خواجه بود
نگاه کن که نیابی شهیش از اشباه .
تا اصل مردم علوی باشد از علی
تا تخم احمد قرشی باشد از قُصی .
اصطفاه من افضل قریش حسباً و اکرمها نسباً و اشرفها اصلاً. (از تاریخ بیهقی چ ادیب ص 298). گردانید او را بپاکی فاضلتر قریش از روی حسب ... و شریفتر قریش از روی اصل .(تاریخ بیهقی چ ادیب ص 308). هر کسی آن کند که از اصل و گوهر وی سزد. (تاریخ بیهقی ). دریغا چنین مردی بدین فضل کاشکی وی را اصلی بودی . (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 415). سخی بخندید و گفت هو بنفسه اصل ٌ قوی . (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 415). اگر طاعنی گوید که اصل بزرگان این خاندان ... از کودکی آمده است خامل ذکر جواب وی این است که ... (تاریخ بیهقی ).
به اصل تنها کس را مفاخرت نرسد
که نسبت همه از آدم است واز حواست .
وین آدم و حوا سبب اصل تو بودند
ای اصل تو فخر و شرف آدم و حوا.
زیرا که هست جمله ز درویش و پادشا
چون نیک بنگری ز یکی اصل و گوهرند.
کسی را کو به اصل اندر خلل هست
نیاید زو بجز کژّی ّ و زشتی .
جهان را فخر باشد خدمت من عار نی ایرا
که من از گوهر و اصل و نژاد و فخر بی عارم .
بدگهر با کسی وفا نکند
اصل بد در خطا خطا نکند.
سگ هم از کوچکی پلید بود
اصل ناپاک ازو پدید بود.
اصل بد نیکو نگردد زآنکه بنیادش بد است .
ببخشید آن قول را از عطا
که هرگز نکرد اصل گوهر خطا.
من رضی من نفسه بالاساءة شهد علی اصله بالدنائة؛ هرکه به بد کردن رضا دهد بر بدگوهری خود گواه بود.
چرا چون ز یک اصل بود آدمی
یکی عالم آمد یکی مسخره
ز آهن همی زاید این هر دو چیز
یکی تیغهندی دگر استره
از این وجه نزد خرد شد درست
که نفس سره به که اصل سره .
- بااصل ؛ باحسب و شریف وباخاندان .
- بداصل ؛ بدگوهر.نانجیب . بدذات .
- بی اصل ونسب ؛ بی خاندان و گمنام :
سروری را اصل و گوهر برترین سرمایه است
مردم بی اصل و بی گوهر نیابد سروری .
- خوش اصل ؛ انسان یا جانور یا چیزی که از نژاد و دودمان و مایه ٔ اصیلی باشد.
- وزیراصل ؛ وزیرنژاد. آنکه در خاندان وی افرادی پشت بر پشت وزیر باشند :
وزیراصلی که از اصل وزارت
جهان مملکت را یادگار است .
- امثال :
از اسب افتاده ایم اما از اصل نیفتاده ایم .
|| باعث . موجب . سبب . || نجابت . شرافت . آبرو. || سرشت . ذات . (ناظم الاطباء). جبلّة. جرثمه . جرثومه . (منتهی الارب ) :
جز کز اصل نیک ناید فصل نیک
بار بد باشد چو بد باشد نهال .
از اصل نیک هیچ عجب نیست فرع نیک
باشد پسر چنین چو پدر باشد آنچنان .
اصل گوهر چیست سنگی رنگ رنگ
تو چنین آهن دل از سودای سنگ .
|| بمجاز، آفریننده . مصدر اول . اصل نخست :
کعبه بزاهدان رسد دیر بما سبوکشان
بخشش اصل دان همه ما و تو از میان بری .
|| ته چک . || وطن نخستین . زادگاه . وطن اولین : سیستان تمیم بن عمر التیمی را داد... و او عامل هرات بود و اصل او ازسرخس بود. (تاریخ سیستان ).
هر کسی کو دور ماند از اصل خویش
بازجوید روزگار وصل خویش .
هرچه بینی سوی اصل خود رود
جزو سوی کل خود راجع شود.
- امثال :
کل شی ٔ یرجع الی اصله .
|| در تداول حساب مالیات قدیم ، در برابر اضافات بکار میرفته و هر ناحیه ای اصل و اضافتی داشته است و جمع آنها را جمله مینامیدند: رستاق فراهان : اصل : هشت هزار و پنجاه و سه درهم ، اضافت : سه هزار و صد و چهار درهم و دانگی و نیم درهمی ، جمله : یازده هزار و صد و پنجاه و هفت درهم ... (تاریخ قم ص 123). در این سال نود هزار و نهصد و هفتاد و یک درهم و نیم دانگ درهم با کرج نقل کرده اند بدین موجب از رستاق تیمره : اصل : پنجاه هزار و هفت هزار و ششصد و دو درهم دو دانگی نیم درهمی ، اضافت : بیست و دو هزار و دویست و پنج درهم و پنج دانگ و نیم درهمی ، جمله : 79608 درهم و دانگ درهمی . (تاریخ قم ص 122). || در قدیم از مقیاسات مساحت بشمار میرفت . صاحب تاریخ قم آرد: چون درخت جوز بیخ آن در زمین کشیده شود بحیثیتی که باب مساحت بر آن دایر گردد و مقدار طول آن یک باب بود آن درخت را اصل گیرند. و ابوبکربن عبدالرحیم گفته است که چون بیخ درخت جوز یک قامت مرد کشیده بود آن درخت را اصل و خیار گویند و دو درهم مال آن بود. (تاریخ قم ص 110). || در اصطلاح کیمیاگران ، سیماب . جیوه . زیبق . رجوع به سیماب شود. || قانون . (مهذب الاسماء): قانون ؛ اصل هر چیزی و مقیاس آن . (منتهی الارب ). قاعده . ترتیب . ج ، اصول : برسولی فرستاده است [ حصیری ]تا سلام و تحیّت ما را... بخان رساند [ قدرخان ] و اندر آنچه او را مثال داده آمده است شروع کند تا چون تمام کرده آمد و پخته ، با اصلی درست و قاعده ای راست بازگردد. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 209).
ز تصنیفات من زادالمسافر
که معقولات را اصل است و قانون .
الا تا حد شعر نزدیک شاعر
مقفا و موزون بود زاصل و قانون .
|| در تداول فقه و اصول نیزبر چند معنی اطلاق شود که دومین آنها قاعده ٔ کلی است . صاحب کشاف آرد: و آن در اصطلاح اطلاق شود بر آنچه بصورت قضیه ٔ کلی بیاید از این حیث که بقوه بر جزئیات موضوع آن مشتمل باشد و احکام مزبور را فروع و استخراج آنها را از قضیه تفریع نامند. (از کشاف اصطلاحات الفنون ص 95). اصل و قانون دو لفظ مترادفند و آن عبارت از کلیی است که بر همه ٔ اجزایش منطبق شود. (از تعریفات جرجانی ). || پرنسیپ یا قضیه ٔ اصلی . مبادی . کلیات . عقیده . رای . آیین . سنت . ج ، اصول : بیان مختلطات این شکل مبنی بر تمهید چند اصل است ، و آن اصل ها این است : اصل اول : هرگاه صغری موجبه بود بیکی از جهات فعلی ، و حکم در کبری بحسب ذات موضوع بود، نتیجه در جهت تابع کبری بود... تا 5 اصل ... معرفت مختلطات این شکل نیز مبنی بر تمهیدچند اصل است و آن این است : اصل اول ... تا 6 اصل . (از اساس الاقتباس صص 217 - 243). || یکی از معانی اصل در نزد فقیهان و اصولیان دلیل است ، چنانکه گویند: اصل در این مسئله کتاب و سنت است . (از کشاف اصطلاحات الفنون ص 95). || در فقه و اصول سومین معنی مصطلح آن سزاوارتر و اولی است . صاحب کشاف آرد: معنی سوم ، راجح است یعنی اولی و اخری ، چنانکه گویند: اصل حقیقت است . (از کشاف اصطلاحات الفنون ص 95).
- امثال :
اصل اباحه است .
اصل اطلاق است .
اصل برائت است .
اصل جواز است .
اصل حمل فعل مسلم بر صحت است .
اصل سلامت در اشیاء است .
اصل طهارت است .
اصل عدم است .
اصل عدم تخصیص است .
اصل عدم قرینه است .
اصل عدم نقل است .
اصل عموم است .
اصل لزوم است .
|| چهارمین معنی اصل در تداول فقه و اصول مستصحب است ، چنانکه صاحب کشاف اصطلاحات الفنون آرد: معنی چهارم اصل مستصحب است ، چنانکه گویند: اصل وظاهر تعارض یافت . (از کشاف اصطلاحات الفنون ص 95). آنگاه مؤلف مذکور پس از آوردن چهار معنی مزبور گوید:اینهاست چهار معنی اصطلاحی که با معنی لغوی متناسب باشند زیرا مدلول را نوعی ابتناء بر دلیل باشد و فروع قاعده مبتنی بر قاعده باشند و همچنین مرجوح مانند مجاز مثلاً که آنرا نوعی ابتناء بر راجح باشد و نیز طاری را از لحاظ قیاس به مستصحب نوعی ابتنا است ، چنین است در عضدی و حواشی آن از سید سند و سعد تفتازانی . و بنابر آنچه در حاشیه ٔ فوایدالضیائیه تألیف مولوی عبدالحکیم آمده است معنی چهارم را بدینسان تعبیر کرده اند: آنچه برای شی ٔ از نظر به ذات آن ثابت شود. و گاه آنرا به حالتی تفسیر کرده اند که پیش از عارض شدن عوارض بر آن در شی ٔ وجود دارد چنانکه گویند: اصل در آب طهارت و اصل در اشیاء اباحه است ، چنین است در حواشی المسلم . (از کشاف اصطلاحات الفنون ص 94). || در چلبی بیضاوی اصل بمعنی کثیر آمده است و شاید مرجع آن معنی راجح باشد که سومین معنی کلمه در تداول فقیهان و اصولیان است . (از کشاف اصطلاحات الفنون ص 95). || یکی از معانی اصل از نظر فقیهان و اصولیان در مقابل وصف است و آنرا پنجمین معنی کلمه درتداول دانش فقه و اصول شمرده اند. (از کشاف اصطلاحات الفنون ص 95). و رجوع به وصف (اصطلاح فقه ) شود. || اصل و فرع در تداول اصول فقه ، صاحب کشاف اصطلاحات الفنون از التلویح و حواشی آن درباره ٔ تعریف اصول فقه و نیز در بحث قیاس آرد: اصل در لغت چیزیست که جز خود آن بر آن مبتنی گردد، از این حیث که جز خود آن بر آن مبتنی باشد، و بقید «حیثیت » ادله ٔ فقه مثلاً از تعریف خارج شد از این حیث که آنها بر علم توحید مبتنی باشند و بنابراین آنها بدین اعتبار فروعند نه اصول ، زیرا فرع چیزیست که بر جز خود مبتنی باشد از این حیث که بر جز خود مبتنی است و چه بسا که قید «حیثیت » را از تعریف اصول و فروع حذف میکنند لیکن بدان اراده و قصد دارند زیرا در تعریف اضافیات از قید «حیثیت » ناگزیر باشند. آنگاه باید دانست که «ابتناء» اعم است از حسی و عقلی ، حسی آنست که دو چیز محسوس باشند و آنگاه چیزهایی نظیر: ابتنای سقف بر دیوار، و ابتنای مشتق بر مشتق منه ، چون ابتنای فعل بر مصدر، در آن داخل شوند. و عقلی بخلاف آنست . و برخی گفته اند حسی مانند ابتنای سقف بر دیوار بدین معنی باشد که بر دیوار مبتنی است و بر بالای آن نهاده است . بدینسان مثال مذکور از چیزهایی است که به حس ادراک شود و آنگاه مثال ابتنای افعال بر مصادر از ابتنای حسی خارج گردد زیراابتنای افعال بر مصادر و مجاز بر حقیقت و احکام جزئی بر قواعد کلی و معلولها بر علت ها و دیگر موارد مشابه آنها، ابتنای عقلی باشند. و گروهی گفته اند: اصل محتاج الیه و فرع محتاج باشد، و درباره ٔ این تعریف گویند که : اصل در لغت جز بر ماده از علل چهارگانه اطلاق نشود چنانکه گویند اصل این تخت چوب است ، همچنین بر شروط اطلاق نگردد با بودن اشیاء مذکور محتاج الیه . و بنابراین تعریف مزبور را نمیتوان مطرد مانع شمرد. (از کشاف اصطلاحات الفنون ص 95). || اصل قیاس درنزد بیشتر عالمان فقه و اصول عبارتست از محل حکم منصوص علیه ، چنانکه هرگاه برنج بر گندم قیاس شود در تحریم فروختن آن بجنس برنج و بطور تفاضل ، اصل در نزد آنان گندم خواهد بود زیرا اصل چیزیست که حکم فرع بر آن قیاس شود و بدان بازگردد و در این مثال گندم این مصداق را دارد. و در نزد متکلمان عبارت از دلیل دلالت کننده بر حکم منصوص علیه است ، خواه نص باشد و خواه اجماع ، مانند گفتار شارع (ع ): گندم به گندم مثل به مثل است ، زیرا اصل چیزیست که جز خود آن متفرع بر آن باشد.و حکم منصوص علیه متفرع است بر نص ، و بنابراین نص عبارت از اصل باشد و گروهی برآنند که اصل عبارت از حکم در محل منصوص علیه است زیرا اصل چیزیست که جز خود آن مبتنی بر آن باشد چنانکه علم بدان رهبری کننده ٔ به علم یا ظن بغیر آن باشد و این خاصیت در حکم موجود است نه در محل ، زیرا حکم فرع نه در محل متفرع شود و نه در نص و اجماع ، چه اگر علم بحکم در محل بجز غیر آن بدلیلی عقلی یا ضرورتی قیاس را ممکن سازد آنگاه نص نیز اصلی برای قیاس نخواهد بود و این نزاع لفظی است زیرا ممکن است اصل را بر هر یک از آنها اطلاق کرد، چه حکم فرع بر حکم در محل منصوص علیه و بر محل و بر نص مبتنی باشد، از اینرو که هریک اصل آنست و اصل اصل خود اصل است لیکن اشبه آنست که اصل محل باشد چنانکه مذهب جمهور عالمان هم همین است ، زیرا اصل بر آنچه غیر آن مبتنی بر آن باشد، و بر آنچه غیر آن احتیاج بدان داشته باشد، اطلاق گردد و اطلاق اصل بر محل بدو معنی راست آید. اما معنی نخست را یاد کردیم و معنی دوم مربوطبه نیاز حکم و راهنمایی آن بمحل است ضرورةً بی آنکه عکس این معنی بتصور آید زیرا محل نه به حکم و نه به راهنمایی آن نیازمند است و از اینرو که مطلوب در باب قیاس بیان اصلی است که مقابل فرع است در ترکیب قیاس و شکی نیست که این مطلوب به این اعتبار محل است . (از کشاف اصطلاحات الفنون صص 95 - 96). || درتداول منطق ، بر شبیه اصغر اطلاق شود و اصل را جزئی دانند که به استناد حکم آن جزئی دیگر اثبات شود. خواجه نصیر آرد: و تمثیل چنانکه گفتیم حکم است بر چیزی مانند آنکه بر شبیهش کرده باشند بسبب مشابهت ، و آنرا قیاس فقهی خوانند، چه اکثر فقها بکار دارند چنانکه گویند: سرکه مزیل حدث است همچون آب زیرا که مانند آب سیال است . و حدود این تألیف چهار بود: یکی سرکه که محکوم علیه است در مطلوب ، و بجای حد اصغر است در قیاس . دوم آب که شبیه اوست و سیم سیال که سرکه و آب در آن مشارکت دارند و بجای حد اوسط است . و چهارم مزیل حدث که محکوم به است در مطلوب ، و بجای حد اکبر است . و شبیه اصغر را اصل خوانند و اصغر را فرع و اکبر را حکم و اوسط را که وجه مشابهت بود معنی ، و وجه جامع و علت حکم و امر مشترک . و این تألیف را قیاس خوانند، پس گویند قیاس الحاق فرعی بود به اصلی در حکمی از جهت وجهی جامع هر دو و حکم در اصل معلوم باشد بنص شارع پس در فرع به او الحاق کنند از جهت مشابهت . || در تداول جدلیان متکلمان ، اصل را شاهد و فرع راغایب گویند، چنانکه خواجه نصیر در ذیل همین مبحث آرد: و قومی جدلیان متکلمان را پیش از این در احتجاجات عقلی اعتماد بر این تألیف بوده است و ایشان اصل راشاهد گویند، و فرع را غایب ، و بشاهد آن خواهند که حکم در او موجود و معلوم باشد خواه هر دو حاضر باشند و خواه هر دو غایب و خواه یکی حاضر و دیگر غایب ، مثلاً گویند: آسمان محدث است مانند خانه ، زیرا که همچون خانه مشکَّل است . (از اساس الاقتباس ص 333). و رجوع به ص 334 شود. || ذکر اصل در قرابادنات بسیار کنند. دمشقی گوید اصل در ادویه خمر صافی را گویند. (ترجمه ٔ صیدنه ٔ ابوریحان نسخه ٔ خطی کتابخانه ٔ مؤلف ).
- چهاراصل ؛ چهارعنصر. رجوع به دیوان خاقانی چ سجادی شود :
او بود نقطه حرف الف دال و میم را
کآمد چهل صباح و چهاراصل و یک قیام .
به یک قیام و چهاراصل و چل صباح که هست
از این سه معنی الف دال و میم بی اعراب .
خانه را هم چهار حد باید
کآن چهاراصل کار بنیانست .
- چهارصداصل ؛ اصول اربعمائه که در قرن سوم نوشته شده است . (الذریعه ج 2 ص 125).
تجتاف آصل قالص متنبذ
بعجوب انقاء یمیل هیامها.
(از تاج العروس ).
کِرْس . نَجْم . اُقنوم . مِرْز. عِدْف . عِتْر. (منتهی الارب ). نِجار. نُجار. (منتهی الارب ) (دهار). توز. توس . (منتهی الارب ). تُرّ. تِقْن . سَبْر. قِنْع. قِبْس . قِدْو. قِبْص . جِرْس . عَرار. عرارة. جِنْث . راموز. مَنْصِب . حِذْل . حُذْل . حُذَل . (منتهی الارب ). || گاهی هم اصل بمعنی سواد، صورت ، سرمشق ، رونوشت یا نسخه ٔ استنساخ شده بکار رود: فکلمته فی قراءة جامع البخاری علیه و اتیته بأصل منه اشتریته فاستغرب حالی فی ذلک و قال لی ان اردت ان تقراء فی اصلی و یتوفر علیک هذا الکتاب ماتشتری به فافعل ، فقلت ارید ان اقراء هذا الکتاب فی اصل یکون لی ارجع الیه . (از دزی ج 1 ص 27). || اصل کتاب ؛ متن ، در برابر ترجمه . ابن البیطار در ضمن انتقاد از یک عبارت ابن الجزلی گوید: هذه ترجمة کان الاولی ان تسقط من اصل الکتاب . (از دزی ج 1 ص 25): و از آن اصل که هندوان کرده اند ده بابست . (کلیله و دمنه ). || خط و نامه و یا کتابی که از روی آن استنساخ میکنند. (ناظم الاطباء). مقابل سواد و رونوشت و پاکنویس و مسوده . (ازدزی ج 1 ص 25). || اصل عطائه ؛ مزدوری مرسوم . اجیری متعارف و معمولی . || لسان اصل ؛ زبان مادری . || اصل الماء؛ هیدرژن (گاز). (ازدزی ج 1 ص 27). || چیزی را که کمابیش از راه نامشروع و حرام بدست آمده باشد (شی ٔ فیه شبهة) فاسدالاصل خوانند. (دزی ج 1 ص 25). || برعکس تعبیر بالا چیزی را که از راه درست و مشروع حاصل آمده باشد بدینسان تعبیر کنند: شی ٔ له اصل ، فقلت له هذا زیت له اصل . (از دزی ج 1 ص 25). || بیخ درخت و غیر آن . (غیاث ). ریشه ٔ درخت . در طب بمعنی بیخ است اعم از آنکه از شجر باشد یا از گیاه . (تحفه ). مقابل وصف و فرع ، مانند اصل گیاه . (قطر المحیط) :
بسی فایده خلق را هست ازوی
که هست آن گیاه اصلش از خون اوی .
فردوسی .
آن آتشی که گویی نخلی ببار باشد
اصلش ز نور باشد فرعش ز نار باشد.
منوچهری .
ایزد... سبکتکین را... برکشید تا از اصل درخت مبارک شاخها پیدا آمد به بسیار درجه از اصل قوی تر. (تاریخ بیهقی ).
|| بنیان بنا یا خیمه . شالده . پای . پایه : چون نگاه کرده آیداصل ستون است و خیمه بدان بپاست . (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 386).
نخست اندیشه کن آنگاه گفتار
که نامحکم بود بی اصل دیوار.
سعدی .
|| بیخ و بنیاد. (ترجمان علامه ٔ جرجانی ص 13). بن هر چیزی . ج ، اصول . (مهذب الاسماء). ج ، اصول ، آصُل . (قطر المحیط) (اقرب الموارد). بیخ و بنیاد هر چیزی . (مؤید الفضلاء). بن هر چیز و بیخ آن . ج ، اصول . (آنندراج ): جذی ؛ اصل و بن هر چیزی . (منتهی الارب ). ریشه و بن . (ناظم الاطباء). ریشه . (دزی ج 1 ص 27). لاد. (ناظم الاطباء). در مقابل فرع ، مجازاً، اساس و پایه ٔ کار. مقابل فرع . (از اقرب الموارد) (قطر المحیط) :
این کار را از اصل نکو بود عاقبت
آخر هزار بار نکوتر شود از آن .
منوچهری .
اگر آنچه مثال دادیم بزودی آنرا امضاء نباشد... آنچه گرفته آمده است مهمل ماند و روی بکار ملک نهیم که اصل آنست و این دیگر فرع . (تاریخ بیهقی ). اما بر شهامت و تمامی حصافت وی اعتماد هست که به اصل نگرد و به فرع دل مشغول ندارد. (تاریخ بیهقی ).
هوسبازی مکن گر وصل خواهی
بترک فرع گو گر اصل خواهی .
ناصرخسرو.
شادی مطلب که حاصل عمر دمی است
هر ذره ز خاک کیقبادی ّ و جمی است
احوال جهان و اصل این عمر که هست
خوابی و خیالی و فسونی و دمی است .
خیام .
هیچ فرع بی اصل نتواند بود. (از رساله ٔ سیر و سلوک خواجه نصیرالدین ).
ظاهر آن شاخ اصل میوه است
باطناً بهر ثمر شد شاخ هست .
مولوی .
تو اصل وجود آمدی از نخست
دگر هرچه موجود شد فرع تست .
سعدی .
|| در درخت ، تنه ، مقابل فرع و شاخه . (یادداشت مؤلف ): له [لاذخر] اصل مندفن و قضبان دقاق . و له [لانوسما] اصل دقیق ضعیف . (ابن البیطار). || مایه . کان . منشاء. (ناظم الاطباء). علت . عنصر. معدن . (منتهی الارب ). مبداء. سرچشمه . منبع. مصدر. (ناظم الاطباء) :
مرا تو گویی می خوردن است اصل فساد
بجان تو که همی آیدم ز تو ضحکه .
منوچهری .
در شب کس فرستاده بود نزد کدخدای علی تکین محمودبیک و پیغام داده و نموده و گفته که اصل تهور و تعدی از شما بود. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 354).
کردار ترا هیچ نه اصلست و نه مایه
گفتار ترا هیچ نه پود است و نه تار است .
ناصرخسرو.
اصل بسیار اگر یکی است بعقل
پس چرا خودیکی نه بسیار است ؟
ناصرخسرو.
امیرانت اصل فسادند و غارت
فقیهانت اهل می و ساتگینی .
ناصرخسرو.
صحبت دنیا مرا نشاید ازیراک
صحبت او اصل ننگ و مایه ٔ عار است .
ناصرخسرو.
تا همی جاه گیتی افروزت
همچو مهر اصل هر ضیا باشد.
مسعودسعد.
...که در کتب طب چنین یافت میشود که آبی که اصل آفرینش فرزند آدم است چون برحم پیوندد... تیره و غلیظ شود. (کلیله و دمنه ).
بی وصل تو کاصل شادمانیست
تن را دل شادمان مبینام .
خاقانی .
آنکه او را قطره ٔ آبست اصل
کی تواند یافت از سیمرغ وصل ؟
عطار (منطق الطیر).
همچون زمین زمین ثنای [یا: مراد] تو اصل بر
چون آب آب دولت تو مایه ٔ صفا.
؟
- امثال :
اصل کار بر روست ، کچلی زیر موست .
|| سرمایه . (ناظم الاطباء). در برابر ربح و سود. در برابر فرع ، پول . ج ، اصول :
نیم آگه از اصل و فرع خراج
همی غلطم اندر میان دواج .
فردوسی .
فرع زیاده بر اصل .
سخاوت زمین است و سرمایه زرع
بده کاصل خالی نماند ز فرع .
(بوستان ).
|| مقابل بدل و جَلَب و غش دار. سره ، در برابر ناسره . || گوهر. گهر. (حاشیه ٔ فرهنگ اسدی نخجوانی ). نسب . (غیاث ) (ناظم الاطباء). حسب . نژاد. (تفلیسی ) (آنندراج ). نسل و نژاد. (ناظم الاطباء). جوهر. (منتهی الارب ). گوهر مرد. گوهر مردم . (زمخشری ). گهر. ج ، اصول . و اصل الرجل حسبه الثابت و یقال : فلان لا اصل له ؛ ای لا فصل له . (مؤید الفضلا).خاندان . (ناظم الاطباء) :
چه نامی ّ و اصل و نژاد تو چیست
بتوران ترا خویش و پیوند کیست ؟
فردوسی .
گر اصل و گهر باید با گنج گهر همبر
هم گنج و گهر داری هم اصل و گهر داری .
فرخی .
بخاصه آنکه به اصل و هنر چو خواجه بود
نگاه کن که نیابی شهیش از اشباه .
فرخی .
تا اصل مردم علوی باشد از علی
تا تخم احمد قرشی باشد از قُصی .
منوچهری .
اصطفاه من افضل قریش حسباً و اکرمها نسباً و اشرفها اصلاً. (از تاریخ بیهقی چ ادیب ص 298). گردانید او را بپاکی فاضلتر قریش از روی حسب ... و شریفتر قریش از روی اصل .(تاریخ بیهقی چ ادیب ص 308). هر کسی آن کند که از اصل و گوهر وی سزد. (تاریخ بیهقی ). دریغا چنین مردی بدین فضل کاشکی وی را اصلی بودی . (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 415). سخی بخندید و گفت هو بنفسه اصل ٌ قوی . (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 415). اگر طاعنی گوید که اصل بزرگان این خاندان ... از کودکی آمده است خامل ذکر جواب وی این است که ... (تاریخ بیهقی ).
به اصل تنها کس را مفاخرت نرسد
که نسبت همه از آدم است واز حواست .
ناصرخسرو.
وین آدم و حوا سبب اصل تو بودند
ای اصل تو فخر و شرف آدم و حوا.
ناصرخسرو.
زیرا که هست جمله ز درویش و پادشا
چون نیک بنگری ز یکی اصل و گوهرند.
خواجه عبداﷲ انصاری .
کسی را کو به اصل اندر خلل هست
نیاید زو بجز کژّی ّ و زشتی .
سنایی .
جهان را فخر باشد خدمت من عار نی ایرا
که من از گوهر و اصل و نژاد و فخر بی عارم .
سوزنی .
بدگهر با کسی وفا نکند
اصل بد در خطا خطا نکند.
نظامی .
سگ هم از کوچکی پلید بود
اصل ناپاک ازو پدید بود.
سعدی .
اصل بد نیکو نگردد زآنکه بنیادش بد است .
سعدی .
ببخشید آن قول را از عطا
که هرگز نکرد اصل گوهر خطا.
سعدی .
من رضی من نفسه بالاساءة شهد علی اصله بالدنائة؛ هرکه به بد کردن رضا دهد بر بدگوهری خود گواه بود.
چرا چون ز یک اصل بود آدمی
یکی عالم آمد یکی مسخره
ز آهن همی زاید این هر دو چیز
یکی تیغهندی دگر استره
از این وجه نزد خرد شد درست
که نفس سره به که اصل سره .
(از قرةالعیون ).
- بااصل ؛ باحسب و شریف وباخاندان .
- بداصل ؛ بدگوهر.نانجیب . بدذات .
- بی اصل ونسب ؛ بی خاندان و گمنام :
سروری را اصل و گوهر برترین سرمایه است
مردم بی اصل و بی گوهر نیابد سروری .
سوزنی .
- خوش اصل ؛ انسان یا جانور یا چیزی که از نژاد و دودمان و مایه ٔ اصیلی باشد.
- وزیراصل ؛ وزیرنژاد. آنکه در خاندان وی افرادی پشت بر پشت وزیر باشند :
وزیراصلی که از اصل وزارت
جهان مملکت را یادگار است .
مسعودسعد.
- امثال :
از اسب افتاده ایم اما از اصل نیفتاده ایم .
|| باعث . موجب . سبب . || نجابت . شرافت . آبرو. || سرشت . ذات . (ناظم الاطباء). جبلّة. جرثمه . جرثومه . (منتهی الارب ) :
جز کز اصل نیک ناید فصل نیک
بار بد باشد چو بد باشد نهال .
ناصرخسرو.
از اصل نیک هیچ عجب نیست فرع نیک
باشد پسر چنین چو پدر باشد آنچنان .
سوزنی .
اصل گوهر چیست سنگی رنگ رنگ
تو چنین آهن دل از سودای سنگ .
عطار.
|| بمجاز، آفریننده . مصدر اول . اصل نخست :
کعبه بزاهدان رسد دیر بما سبوکشان
بخشش اصل دان همه ما و تو از میان بری .
خاقانی .
|| ته چک . || وطن نخستین . زادگاه . وطن اولین : سیستان تمیم بن عمر التیمی را داد... و او عامل هرات بود و اصل او ازسرخس بود. (تاریخ سیستان ).
هر کسی کو دور ماند از اصل خویش
بازجوید روزگار وصل خویش .
مولوی .
هرچه بینی سوی اصل خود رود
جزو سوی کل خود راجع شود.
مولوی .
- امثال :
کل شی ٔ یرجع الی اصله .
|| در تداول حساب مالیات قدیم ، در برابر اضافات بکار میرفته و هر ناحیه ای اصل و اضافتی داشته است و جمع آنها را جمله مینامیدند: رستاق فراهان : اصل : هشت هزار و پنجاه و سه درهم ، اضافت : سه هزار و صد و چهار درهم و دانگی و نیم درهمی ، جمله : یازده هزار و صد و پنجاه و هفت درهم ... (تاریخ قم ص 123). در این سال نود هزار و نهصد و هفتاد و یک درهم و نیم دانگ درهم با کرج نقل کرده اند بدین موجب از رستاق تیمره : اصل : پنجاه هزار و هفت هزار و ششصد و دو درهم دو دانگی نیم درهمی ، اضافت : بیست و دو هزار و دویست و پنج درهم و پنج دانگ و نیم درهمی ، جمله : 79608 درهم و دانگ درهمی . (تاریخ قم ص 122). || در قدیم از مقیاسات مساحت بشمار میرفت . صاحب تاریخ قم آرد: چون درخت جوز بیخ آن در زمین کشیده شود بحیثیتی که باب مساحت بر آن دایر گردد و مقدار طول آن یک باب بود آن درخت را اصل گیرند. و ابوبکربن عبدالرحیم گفته است که چون بیخ درخت جوز یک قامت مرد کشیده بود آن درخت را اصل و خیار گویند و دو درهم مال آن بود. (تاریخ قم ص 110). || در اصطلاح کیمیاگران ، سیماب . جیوه . زیبق . رجوع به سیماب شود. || قانون . (مهذب الاسماء): قانون ؛ اصل هر چیزی و مقیاس آن . (منتهی الارب ). قاعده . ترتیب . ج ، اصول : برسولی فرستاده است [ حصیری ]تا سلام و تحیّت ما را... بخان رساند [ قدرخان ] و اندر آنچه او را مثال داده آمده است شروع کند تا چون تمام کرده آمد و پخته ، با اصلی درست و قاعده ای راست بازگردد. (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 209).
ز تصنیفات من زادالمسافر
که معقولات را اصل است و قانون .
ناصرخسرو.
الا تا حد شعر نزدیک شاعر
مقفا و موزون بود زاصل و قانون .
سوزنی .
|| در تداول فقه و اصول نیزبر چند معنی اطلاق شود که دومین آنها قاعده ٔ کلی است . صاحب کشاف آرد: و آن در اصطلاح اطلاق شود بر آنچه بصورت قضیه ٔ کلی بیاید از این حیث که بقوه بر جزئیات موضوع آن مشتمل باشد و احکام مزبور را فروع و استخراج آنها را از قضیه تفریع نامند. (از کشاف اصطلاحات الفنون ص 95). اصل و قانون دو لفظ مترادفند و آن عبارت از کلیی است که بر همه ٔ اجزایش منطبق شود. (از تعریفات جرجانی ). || پرنسیپ یا قضیه ٔ اصلی . مبادی . کلیات . عقیده . رای . آیین . سنت . ج ، اصول : بیان مختلطات این شکل مبنی بر تمهید چند اصل است ، و آن اصل ها این است : اصل اول : هرگاه صغری موجبه بود بیکی از جهات فعلی ، و حکم در کبری بحسب ذات موضوع بود، نتیجه در جهت تابع کبری بود... تا 5 اصل ... معرفت مختلطات این شکل نیز مبنی بر تمهیدچند اصل است و آن این است : اصل اول ... تا 6 اصل . (از اساس الاقتباس صص 217 - 243). || یکی از معانی اصل در نزد فقیهان و اصولیان دلیل است ، چنانکه گویند: اصل در این مسئله کتاب و سنت است . (از کشاف اصطلاحات الفنون ص 95). || در فقه و اصول سومین معنی مصطلح آن سزاوارتر و اولی است . صاحب کشاف آرد: معنی سوم ، راجح است یعنی اولی و اخری ، چنانکه گویند: اصل حقیقت است . (از کشاف اصطلاحات الفنون ص 95).
- امثال :
اصل اباحه است .
اصل اطلاق است .
اصل برائت است .
اصل جواز است .
اصل حمل فعل مسلم بر صحت است .
اصل سلامت در اشیاء است .
اصل طهارت است .
اصل عدم است .
اصل عدم تخصیص است .
اصل عدم قرینه است .
اصل عدم نقل است .
اصل عموم است .
اصل لزوم است .
(از امثال و حکم ).
|| چهارمین معنی اصل در تداول فقه و اصول مستصحب است ، چنانکه صاحب کشاف اصطلاحات الفنون آرد: معنی چهارم اصل مستصحب است ، چنانکه گویند: اصل وظاهر تعارض یافت . (از کشاف اصطلاحات الفنون ص 95). آنگاه مؤلف مذکور پس از آوردن چهار معنی مزبور گوید:اینهاست چهار معنی اصطلاحی که با معنی لغوی متناسب باشند زیرا مدلول را نوعی ابتناء بر دلیل باشد و فروع قاعده مبتنی بر قاعده باشند و همچنین مرجوح مانند مجاز مثلاً که آنرا نوعی ابتناء بر راجح باشد و نیز طاری را از لحاظ قیاس به مستصحب نوعی ابتنا است ، چنین است در عضدی و حواشی آن از سید سند و سعد تفتازانی . و بنابر آنچه در حاشیه ٔ فوایدالضیائیه تألیف مولوی عبدالحکیم آمده است معنی چهارم را بدینسان تعبیر کرده اند: آنچه برای شی ٔ از نظر به ذات آن ثابت شود. و گاه آنرا به حالتی تفسیر کرده اند که پیش از عارض شدن عوارض بر آن در شی ٔ وجود دارد چنانکه گویند: اصل در آب طهارت و اصل در اشیاء اباحه است ، چنین است در حواشی المسلم . (از کشاف اصطلاحات الفنون ص 94). || در چلبی بیضاوی اصل بمعنی کثیر آمده است و شاید مرجع آن معنی راجح باشد که سومین معنی کلمه در تداول فقیهان و اصولیان است . (از کشاف اصطلاحات الفنون ص 95). || یکی از معانی اصل از نظر فقیهان و اصولیان در مقابل وصف است و آنرا پنجمین معنی کلمه درتداول دانش فقه و اصول شمرده اند. (از کشاف اصطلاحات الفنون ص 95). و رجوع به وصف (اصطلاح فقه ) شود. || اصل و فرع در تداول اصول فقه ، صاحب کشاف اصطلاحات الفنون از التلویح و حواشی آن درباره ٔ تعریف اصول فقه و نیز در بحث قیاس آرد: اصل در لغت چیزیست که جز خود آن بر آن مبتنی گردد، از این حیث که جز خود آن بر آن مبتنی باشد، و بقید «حیثیت » ادله ٔ فقه مثلاً از تعریف خارج شد از این حیث که آنها بر علم توحید مبتنی باشند و بنابراین آنها بدین اعتبار فروعند نه اصول ، زیرا فرع چیزیست که بر جز خود مبتنی باشد از این حیث که بر جز خود مبتنی است و چه بسا که قید «حیثیت » را از تعریف اصول و فروع حذف میکنند لیکن بدان اراده و قصد دارند زیرا در تعریف اضافیات از قید «حیثیت » ناگزیر باشند. آنگاه باید دانست که «ابتناء» اعم است از حسی و عقلی ، حسی آنست که دو چیز محسوس باشند و آنگاه چیزهایی نظیر: ابتنای سقف بر دیوار، و ابتنای مشتق بر مشتق منه ، چون ابتنای فعل بر مصدر، در آن داخل شوند. و عقلی بخلاف آنست . و برخی گفته اند حسی مانند ابتنای سقف بر دیوار بدین معنی باشد که بر دیوار مبتنی است و بر بالای آن نهاده است . بدینسان مثال مذکور از چیزهایی است که به حس ادراک شود و آنگاه مثال ابتنای افعال بر مصادر از ابتنای حسی خارج گردد زیراابتنای افعال بر مصادر و مجاز بر حقیقت و احکام جزئی بر قواعد کلی و معلولها بر علت ها و دیگر موارد مشابه آنها، ابتنای عقلی باشند. و گروهی گفته اند: اصل محتاج الیه و فرع محتاج باشد، و درباره ٔ این تعریف گویند که : اصل در لغت جز بر ماده از علل چهارگانه اطلاق نشود چنانکه گویند اصل این تخت چوب است ، همچنین بر شروط اطلاق نگردد با بودن اشیاء مذکور محتاج الیه . و بنابراین تعریف مزبور را نمیتوان مطرد مانع شمرد. (از کشاف اصطلاحات الفنون ص 95). || اصل قیاس درنزد بیشتر عالمان فقه و اصول عبارتست از محل حکم منصوص علیه ، چنانکه هرگاه برنج بر گندم قیاس شود در تحریم فروختن آن بجنس برنج و بطور تفاضل ، اصل در نزد آنان گندم خواهد بود زیرا اصل چیزیست که حکم فرع بر آن قیاس شود و بدان بازگردد و در این مثال گندم این مصداق را دارد. و در نزد متکلمان عبارت از دلیل دلالت کننده بر حکم منصوص علیه است ، خواه نص باشد و خواه اجماع ، مانند گفتار شارع (ع ): گندم به گندم مثل به مثل است ، زیرا اصل چیزیست که جز خود آن متفرع بر آن باشد.و حکم منصوص علیه متفرع است بر نص ، و بنابراین نص عبارت از اصل باشد و گروهی برآنند که اصل عبارت از حکم در محل منصوص علیه است زیرا اصل چیزیست که جز خود آن مبتنی بر آن باشد چنانکه علم بدان رهبری کننده ٔ به علم یا ظن بغیر آن باشد و این خاصیت در حکم موجود است نه در محل ، زیرا حکم فرع نه در محل متفرع شود و نه در نص و اجماع ، چه اگر علم بحکم در محل بجز غیر آن بدلیلی عقلی یا ضرورتی قیاس را ممکن سازد آنگاه نص نیز اصلی برای قیاس نخواهد بود و این نزاع لفظی است زیرا ممکن است اصل را بر هر یک از آنها اطلاق کرد، چه حکم فرع بر حکم در محل منصوص علیه و بر محل و بر نص مبتنی باشد، از اینرو که هریک اصل آنست و اصل اصل خود اصل است لیکن اشبه آنست که اصل محل باشد چنانکه مذهب جمهور عالمان هم همین است ، زیرا اصل بر آنچه غیر آن مبتنی بر آن باشد، و بر آنچه غیر آن احتیاج بدان داشته باشد، اطلاق گردد و اطلاق اصل بر محل بدو معنی راست آید. اما معنی نخست را یاد کردیم و معنی دوم مربوطبه نیاز حکم و راهنمایی آن بمحل است ضرورةً بی آنکه عکس این معنی بتصور آید زیرا محل نه به حکم و نه به راهنمایی آن نیازمند است و از اینرو که مطلوب در باب قیاس بیان اصلی است که مقابل فرع است در ترکیب قیاس و شکی نیست که این مطلوب به این اعتبار محل است . (از کشاف اصطلاحات الفنون صص 95 - 96). || درتداول منطق ، بر شبیه اصغر اطلاق شود و اصل را جزئی دانند که به استناد حکم آن جزئی دیگر اثبات شود. خواجه نصیر آرد: و تمثیل چنانکه گفتیم حکم است بر چیزی مانند آنکه بر شبیهش کرده باشند بسبب مشابهت ، و آنرا قیاس فقهی خوانند، چه اکثر فقها بکار دارند چنانکه گویند: سرکه مزیل حدث است همچون آب زیرا که مانند آب سیال است . و حدود این تألیف چهار بود: یکی سرکه که محکوم علیه است در مطلوب ، و بجای حد اصغر است در قیاس . دوم آب که شبیه اوست و سیم سیال که سرکه و آب در آن مشارکت دارند و بجای حد اوسط است . و چهارم مزیل حدث که محکوم به است در مطلوب ، و بجای حد اکبر است . و شبیه اصغر را اصل خوانند و اصغر را فرع و اکبر را حکم و اوسط را که وجه مشابهت بود معنی ، و وجه جامع و علت حکم و امر مشترک . و این تألیف را قیاس خوانند، پس گویند قیاس الحاق فرعی بود به اصلی در حکمی از جهت وجهی جامع هر دو و حکم در اصل معلوم باشد بنص شارع پس در فرع به او الحاق کنند از جهت مشابهت . || در تداول جدلیان متکلمان ، اصل را شاهد و فرع راغایب گویند، چنانکه خواجه نصیر در ذیل همین مبحث آرد: و قومی جدلیان متکلمان را پیش از این در احتجاجات عقلی اعتماد بر این تألیف بوده است و ایشان اصل راشاهد گویند، و فرع را غایب ، و بشاهد آن خواهند که حکم در او موجود و معلوم باشد خواه هر دو حاضر باشند و خواه هر دو غایب و خواه یکی حاضر و دیگر غایب ، مثلاً گویند: آسمان محدث است مانند خانه ، زیرا که همچون خانه مشکَّل است . (از اساس الاقتباس ص 333). و رجوع به ص 334 شود. || ذکر اصل در قرابادنات بسیار کنند. دمشقی گوید اصل در ادویه خمر صافی را گویند. (ترجمه ٔ صیدنه ٔ ابوریحان نسخه ٔ خطی کتابخانه ٔ مؤلف ).
- چهاراصل ؛ چهارعنصر. رجوع به دیوان خاقانی چ سجادی شود :
او بود نقطه حرف الف دال و میم را
کآمد چهل صباح و چهاراصل و یک قیام .
خاقانی .
به یک قیام و چهاراصل و چل صباح که هست
از این سه معنی الف دال و میم بی اعراب .
خاقانی .
خانه را هم چهار حد باید
کآن چهاراصل کار بنیانست .
خاقانی .
- چهارصداصل ؛ اصول اربعمائه که در قرن سوم نوشته شده است . (الذریعه ج 2 ص 125).
فرهنگ عمید
۱. بن، پی، بنیاد.
۲. نژاد.
۳. قاعده و قانون.
۴. ریشه، ریشۀ درخت.
۵. (حقوق ) هریک از ماده های قانون اساسی یا هر قانون دیگر.
۶. آنچه وجودش وابسته به خودش باشد، خودِ چیزی.
۷. بیخ، بن هرچیز، بخش زیرین هر چیز.
۸. خاستگاه.
* اصل کار: [عامیانه] شخص یا چیز مهم و عمده.
۲. نژاد.
۳. قاعده و قانون.
۴. ریشه، ریشۀ درخت.
۵. (حقوق ) هریک از ماده های قانون اساسی یا هر قانون دیگر.
۶. آنچه وجودش وابسته به خودش باشد، خودِ چیزی.
۷. بیخ، بن هرچیز، بخش زیرین هر چیز.
۸. خاستگاه.
* اصل کار: [عامیانه] شخص یا چیز مهم و عمده.
۱. بن؛ پی؛ بنیاد.
۲. نژاد.
۳. قاعده و قانون.
۴. ریشه؛ ریشۀ درخت.
۵. (حقوق) هریک از ماده‌های قانون اساسی یا هر قانون دیگر.
۶. آنچه وجودش وابسته به خودش باشد؛ خودِ چیزی.
۷. بیخ؛ بن هرچیز؛ بخش زیرین هر چیز.
۸. خاستگاه.
⟨ اصل کار: [عامیانه] شخص یا چیز مهم و عمده.
دانشنامه عمومی
اصلدر لغت به معنای ریشه و بن است دربرابر فرع که شاخه وبر است
یک قانون، آموزه یا فرضیهٔ توصیفی کامل و بنیادین،
یک قاعده یا ضابطهٔ رفتاری اصولی،
یک قانون یا واقعیت طبیعت که اساس کار یک ابزار مصنوعی باشد.
قانون یا قاعده ای حقوقی است که باید از آن پیروی شود، یا معمولاً باید از آن پیروی شود، یا می توان به دلخواه از آن پیروی نمود، یا نتیجه گریزناپذیر چیزی ست، نظیر قوانین مشاهده شده در طبیعت یا شیوه ای که سیستمی ساخته می شود. اصول چنان سیستمی را کاربران آن مشخصات ذاتی سیستم، یا بازتاب دهندهٔ هدف طراحی شدهٔ سیستم می دانند، و عملکرد مؤثر یا استفاده از آن در صورت بی توجهی به هر یک از اصول غیرممکن خواهد بود.
مثال هایی از اصول:
و و.
یک قانون، آموزه یا فرضیهٔ توصیفی کامل و بنیادین،
یک قاعده یا ضابطهٔ رفتاری اصولی،
یک قانون یا واقعیت طبیعت که اساس کار یک ابزار مصنوعی باشد.
قانون یا قاعده ای حقوقی است که باید از آن پیروی شود، یا معمولاً باید از آن پیروی شود، یا می توان به دلخواه از آن پیروی نمود، یا نتیجه گریزناپذیر چیزی ست، نظیر قوانین مشاهده شده در طبیعت یا شیوه ای که سیستمی ساخته می شود. اصول چنان سیستمی را کاربران آن مشخصات ذاتی سیستم، یا بازتاب دهندهٔ هدف طراحی شدهٔ سیستم می دانند، و عملکرد مؤثر یا استفاده از آن در صورت بی توجهی به هر یک از اصول غیرممکن خواهد بود.
مثال هایی از اصول:
و و.
wiki: منطق و فیزیک، گزاره ای است که بدونِ اثبات و به شکل پیش فرض پذیرفته می شود و از رویِ آن سایر گزاره ها استخراج می شوند.اصل یا بدیهیات آنچنانکه در فلسفهٔ کلاسیک تعریف شده است، گزاره ای است (در ریاضیات اغلب به صورت نمادین ارائه می شود) که پرواضح یا بدیهی است و بدون اینکه بحث یا سؤالی در مورد آن مطرح باشد، مورد پذیرش است. بنابراین، اصل می تواند به عنوان مبنایی برای استدلال یا ادعا مورد استفاده قرار گیرد؛ آنچنان که در منطق یا ریاضیات مرسوم است. این واژه از واژهٔ یونانی (axíōma (ἀξίωμα گرفته شده است که مفهوم کاملاً درست، مناسب، واضح یا بدیهی را منتقل می کند.در منطق مدرن، اصل، پیش فرض یا نقطهٔ شروعی برای استدلال است. صحت بدیهی بودن یک اصل مفهومی یا به صورت نمادهای ریاضی، موضوعی است که در فلسفهٔ ریاضیات، بوسیلهٔ ریاضیدانان مورد بررسی قرار می گیرد.اصل، در ریاضیات دارای دو مفهوم متمایز است: «اصول منطقی» و «اصول غیرمنطقی». اصول منطقی معمولاً به بیانیه هایی گفته می شود که از نظر سیستم منطق صحیح هستند (برای مثال (الف و ب) دلالت بر الف دارد)، در حالیکه اصول غیرمنطقی (مانند الف + ب = ب + الف) بیانگر مفاهیمی ذهنی در مورد دامنهٔ یک نظریهٔ ریاضی خاص، می باشند (مانند حساب).
اصل اول: هر دو نقطه یک خطِ منحصربه فرد را مشخص می سازد.
اصل دوم: هر پاره خط را می توان تا بینهایت رویِ خطِ راست امتداد داد.
اصل سوم: با یک نقطه به عنوانِ مرکز و یک پاره خط به عنوانِ شعاع می توان یک دایره رسم نمود.
اصل چهارم: همهٔ زوایایِ قائمه با یک دیگر قابل انطباق اند.
اصل پنجم: به ازای هر خط L و نقطهٔ P غیر واقع بر آن، تنها یک خط مانند M وجود دارد چنانچه از P می گذرد و با L موازی است.
اصولِ موضوعه می توانند بدیهی نباشند، اما به هرحال نقطهٔ آغازِ کار است و به همین دلیل نمی توان آن ها را از هیچ گزارهٔ دیگری استخراج کرد. گزاره ای که از یک یا چند اصلِ دیگر استنتاج شود قضیه (theorem) نام دارد.
اصولِ موضوعهٔ نسبیتِ خاص، معمولاً به عنوانِ مثالِ اصلِ غیرِ بدیهی آورده می شود. در سنتِ ایرانی معمولاً اصولِ موضوعه را از اصولِ متعارفه -که بدیهی به نظر می آیند و ادعا می شود هرکس آن ها را می پذیرد- جدا می کنند. اگر بخواهیم این کاربرد را در انگلیسی داشته باشیم باید برایِ اصولِ موضوعه و متعارفه به ترتیب postulate و axiom را به کار ببریم.
معمولاً هنگامی که نظریه ای (معمولاً در فیزیک یا ریاضیات) داریم اصلِ موضوع بندیِ آن، بسیار لذت بخش و زیبا خواهد بود. این کار نشان می دهد که تمامِ گزاره هایِ آن نظریه را می توان با پذیرفتنِ تعدادِ بسیار اندکی "اصلِ موضوع" به دست آورد.
اصل اول: هر دو نقطه یک خطِ منحصربه فرد را مشخص می سازد.
اصل دوم: هر پاره خط را می توان تا بینهایت رویِ خطِ راست امتداد داد.
اصل سوم: با یک نقطه به عنوانِ مرکز و یک پاره خط به عنوانِ شعاع می توان یک دایره رسم نمود.
اصل چهارم: همهٔ زوایایِ قائمه با یک دیگر قابل انطباق اند.
اصل پنجم: به ازای هر خط L و نقطهٔ P غیر واقع بر آن، تنها یک خط مانند M وجود دارد چنانچه از P می گذرد و با L موازی است.
اصولِ موضوعه می توانند بدیهی نباشند، اما به هرحال نقطهٔ آغازِ کار است و به همین دلیل نمی توان آن ها را از هیچ گزارهٔ دیگری استخراج کرد. گزاره ای که از یک یا چند اصلِ دیگر استنتاج شود قضیه (theorem) نام دارد.
اصولِ موضوعهٔ نسبیتِ خاص، معمولاً به عنوانِ مثالِ اصلِ غیرِ بدیهی آورده می شود. در سنتِ ایرانی معمولاً اصولِ موضوعه را از اصولِ متعارفه -که بدیهی به نظر می آیند و ادعا می شود هرکس آن ها را می پذیرد- جدا می کنند. اگر بخواهیم این کاربرد را در انگلیسی داشته باشیم باید برایِ اصولِ موضوعه و متعارفه به ترتیب postulate و axiom را به کار ببریم.
معمولاً هنگامی که نظریه ای (معمولاً در فیزیک یا ریاضیات) داریم اصلِ موضوع بندیِ آن، بسیار لذت بخش و زیبا خواهد بود. این کار نشان می دهد که تمامِ گزاره هایِ آن نظریه را می توان با پذیرفتنِ تعدادِ بسیار اندکی "اصلِ موضوع" به دست آورد.
wiki: اصل (منطق)
(پارسی سره؛ واژۀ پیشنهادی کاربران) پَروَز، آغازه. شاهنامه:بدو گفت من خویش گرسیوزم - به شاه آفریدون کشد پَروَزَم. "اصل بقای انرژی" به پارسی می شود "پَروَزِ پایِستاریِ کارمایه" یا "آغازۀ پایِستاریِ کارمایه".
دونگ
دانشنامه آزاد فارسی
اَصل
(در لغت، به معنای ریشه و بُن) اصطلاحی در منطق و حدیث. در اصطلاح منطق دارای دو معناست: ۱. اصل، در برابر عکس، قضیه ای است که آن را منعکس یا برعکس می کنند و از آن عکس می سازند. مثلاً قضیۀ «هر انسانی حیوان است» نسبت به قضیۀ «بعضی از حیوان ها انسان اند» اصل به شمار می آید و قضیۀ دوم عکس نامیده می شود. ۲. اصل، در برابر فرع، یکی از اجزا یا بنیادهای استدلال تمثیلی است که حکم در آن معلوم و ثابت است و به سبب مشابهت امر دیگر که فرع نامیده می شود، حکم بدان امر انتقال می یابد. مثلاً در این تمثیل که: «شراب خرما چون مانند خمر مسکر است، حرام است»، خمر اصل است و شراب خرما فرع است، که به سبب مشابهت آن در مستی آوری با خمر، حکم به حرمت آن می شود. اصل در حدیث کتابی است که فردی روایاتی را که خود مستقیماً و بدون واسطه از امام (ع) شنیده در آن گرد آورده است. به مجموعه ۴۰۰ کتاب از این نوع «اصول اربعمأه» گویند.
(در لغت، به معنای ریشه و بُن) اصطلاحی در منطق و حدیث. در اصطلاح منطق دارای دو معناست: ۱. اصل، در برابر عکس، قضیه ای است که آن را منعکس یا برعکس می کنند و از آن عکس می سازند. مثلاً قضیۀ «هر انسانی حیوان است» نسبت به قضیۀ «بعضی از حیوان ها انسان اند» اصل به شمار می آید و قضیۀ دوم عکس نامیده می شود. ۲. اصل، در برابر فرع، یکی از اجزا یا بنیادهای استدلال تمثیلی است که حکم در آن معلوم و ثابت است و به سبب مشابهت امر دیگر که فرع نامیده می شود، حکم بدان امر انتقال می یابد. مثلاً در این تمثیل که: «شراب خرما چون مانند خمر مسکر است، حرام است»، خمر اصل است و شراب خرما فرع است، که به سبب مشابهت آن در مستی آوری با خمر، حکم به حرمت آن می شود. اصل در حدیث کتابی است که فردی روایاتی را که خود مستقیماً و بدون واسطه از امام (ع) شنیده در آن گرد آورده است. به مجموعه ۴۰۰ کتاب از این نوع «اصول اربعمأه» گویند.
wikijoo: اصل
فرهنگ فارسی ساره
آغازه، بن، ریشه، بیخ، بنیان
دانشنامه اسلامی
[ویکی شیعه] اَصل ، اصطلاحی در علم حدیث است. برخی از کسانی که مستقیم و بی واسطه از معصومین (ع) روایت شنیده اند، متن شنیده شده را به صورت نوشتاری ثبت کرده اند. به هر یک از این نوشته ها اصل می گویند. چهارصد اصل روایی موسوم به اصول اربعمائه ، مهمترین زیربناهی شکل گیری جوامع حدیثی بعدی است.
کاربرد این اصطلاح برای اصول فقهی متقدم امامیه که کتاب هایی فقهی بودند از باب اشتراک لفظی است. همچنین این اصطلاح را نباید با اصطلاح «اصل عملی» یا «اصول عملیه» در علم اصول فقه اشتباه گرفت.
اَصْل، اصطلاحی در علم حدیث، به معنی هر یک از نسخه ها و نوشته های آغازین که مستقیماً از کتابت شنیده ها پدید آمده بوده اند. این اصطلاح با تفاوتهایی در مصادیق، هم در محافل اهل سنت و هم نزد امامیه کاربرد داشته است. اصطلاح «اصل » با اشاره به مفهوم «مصدر نقل »، از سابقه ای کهن همپای حدیث گویی و علم حدیث برخوردار است. اصل حدیثی، در عرض «مَصَنَّف » قرار دارد، با این تفاوت که مصنفها به نحوی، تدوین یافته اند و نویسنده در پدید آوردن آنها حضوری آشکار داشته است، در حالی که در نوشتن یک اصل، نویسنده بدون کوششی در جهت مدون سازی، احادیث مسموع خود را تنها با نوشتن حفظ می کرده است.
کاربرد این اصطلاح برای اصول فقهی متقدم امامیه که کتاب هایی فقهی بودند از باب اشتراک لفظی است. همچنین این اصطلاح را نباید با اصطلاح «اصل عملی» یا «اصول عملیه» در علم اصول فقه اشتباه گرفت.
اَصْل، اصطلاحی در علم حدیث، به معنی هر یک از نسخه ها و نوشته های آغازین که مستقیماً از کتابت شنیده ها پدید آمده بوده اند. این اصطلاح با تفاوتهایی در مصادیق، هم در محافل اهل سنت و هم نزد امامیه کاربرد داشته است. اصطلاح «اصل » با اشاره به مفهوم «مصدر نقل »، از سابقه ای کهن همپای حدیث گویی و علم حدیث برخوردار است. اصل حدیثی، در عرض «مَصَنَّف » قرار دارد، با این تفاوت که مصنفها به نحوی، تدوین یافته اند و نویسنده در پدید آوردن آنها حضوری آشکار داشته است، در حالی که در نوشتن یک اصل، نویسنده بدون کوششی در جهت مدون سازی، احادیث مسموع خود را تنها با نوشتن حفظ می کرده است.
wikishia: قیاس فقهی است.
اصل یا مقیسٌ علیه (در قیاس فقهی یا همان تمثیل منطقی) از ارکان قیاس بوده و به معنای مورد یا واقعه ای است که حکم شرعی آن، از طریق نص و یا اجماع بیان شده است.
← مثال
نزد متکلمان، به موضوعی که حکم آن از طریق نص یا اجماع بیان شده باشد، اصل گفته نمی شود، بلکه به نصی که بر حکم دلالت می کند، اصل گفته می شود.در کتاب «اصول الفقه الاسلامی» آمده است: «الاصل عند الفقها هو محل الحکم الذی ثبت بالنص او الاجماع و عند المتکلمین هو النص الدال علی الحکم لانه الذی بنی علیه الحکم والاصل: هو ما بنی علیه غیره... ».
عناوین مرتبط
...
اصل یا مقیسٌ علیه (در قیاس فقهی یا همان تمثیل منطقی) از ارکان قیاس بوده و به معنای مورد یا واقعه ای است که حکم شرعی آن، از طریق نص و یا اجماع بیان شده است.
← مثال
نزد متکلمان، به موضوعی که حکم آن از طریق نص یا اجماع بیان شده باشد، اصل گفته نمی شود، بلکه به نصی که بر حکم دلالت می کند، اصل گفته می شود.در کتاب «اصول الفقه الاسلامی» آمده است: «الاصل عند الفقها هو محل الحکم الذی ثبت بالنص او الاجماع و عند المتکلمین هو النص الدال علی الحکم لانه الذی بنی علیه الحکم والاصل: هو ما بنی علیه غیره... ».
عناوین مرتبط
...
wikifeqh: علم مابعدالطّبیعه درست شود».
ابن سینا، حسین بن عبدالله، دانش نامه علائی، ص۱۳۰.
۱. ↑ ابن سینا، حسین بن عبدالله، دانش نامه علائی، ص۱۳۰.
خوانساری، محمد، فرهنگ اصطلاحات منطقی به انضمام واژه نامه فرانسه و انگلیسی، ص۱۹.
...
ابن سینا، حسین بن عبدالله، دانش نامه علائی، ص۱۳۰.
۱. ↑ ابن سینا، حسین بن عبدالله، دانش نامه علائی، ص۱۳۰.
خوانساری، محمد، فرهنگ اصطلاحات منطقی به انضمام واژه نامه فرانسه و انگلیسی، ص۱۹.
...
wikifeqh: اصل_(منطق)
واژه نامه بختیاریکا
بُنچَک؛ بُناد؛ سووِه؛ تَه بُن؛ تُهم و تِدرگ؛ تُهم
حق به حَق؛ حق
حق به حَق؛ حق
جدول کلمات
ام
پیشنهاد کاربران
مهاد ( mehâd ) : اصل - پرنسیپ
meh ( Major ) + âd ( Suffix )
meh ( Major ) + âd ( Suffix )
اصل
ستاک این واژه " اَس " و شکل دیگر از ریشهء " آس " به مینهء : سنگ و همین گونه واژه های : آسمان ، آسیاب . . .
بوده چون از سنگ نژاده گی فهمیده می شده است ؛ در واژه های زیر وندهای گوناگون به " اَس" افزوده شده است :
اَسل : اَ س - ل
اَسلی : اَس - ل - ای
اَسیل : اَس - ایل ( مانند : بندیل )
اَسالَت : اَس - آل - اَت ( اَت پس وندی پارسی است )
اَسول ( اُصول ) : اَس - اول ( مانند : کوتول ، کوتوله )
در اینجا به مینهء سنگ کوچک ، سنگچه، سنگک، سنگول
واژه های اتصال ، متصل ، . . . برساخته در دستگاه دستور زبانی اَرَبی هستند .
ستاک این واژه " اَس " و شکل دیگر از ریشهء " آس " به مینهء : سنگ و همین گونه واژه های : آسمان ، آسیاب . . .
بوده چون از سنگ نژاده گی فهمیده می شده است ؛ در واژه های زیر وندهای گوناگون به " اَس" افزوده شده است :
اَسل : اَ س - ل
اَسلی : اَس - ل - ای
اَسیل : اَس - ایل ( مانند : بندیل )
اَسالَت : اَس - آل - اَت ( اَت پس وندی پارسی است )
اَسول ( اُصول ) : اَس - اول ( مانند : کوتول ، کوتوله )
در اینجا به مینهء سنگ کوچک ، سنگچه، سنگک، سنگول
واژه های اتصال ، متصل ، . . . برساخته در دستگاه دستور زبانی اَرَبی هستند .
این واژه از اساس پارسى و پهلوى ست و تازیان ( اربان ) آن را از واژه پهلوى آسِل Asel به معناى اول ، نخست ، ابتدا برداشته و معرب نموده و ساخته اند : أصل ، اصیل ، اصالة ، اصول و . . . همتایان آن به پارسى چنینند: بونBun ( پهلوى: اصل ، ریشه ) پَهْوْ Pahv ( سانسکریت:
اصل ) ، آفراهAfrah ( پهلوى: اصل ، اساس ، پایه ) ، آگْم Agm ( سانسکریت: اصل ) ، بِنیژ Benizh ( کردى: اصل ) ، بونیست Bunist ( پهلوى: اصل ، اساس ، منشأ ) ، پایک Payak ( پهلوى: اصل ، پایه ) ، خَنیهْ Xanih ( پهلوى:اصل، چشمه ، منبع ) ، فرگانFargan ( پهلوى: فْرَگان : اصل ، شالوده
، پایه ) ، بونیهْ Bunih ( پهلوى: اصل، آغاز ، منشا ) ، توما Tuma ( اوستایى: نژاد ، اصل ، تبار ) ، گوهره Gohareh ( پهلوى: گوهَرَگ : اصل ، ذات ) ، بُنیمBonim ( اوستایى: اصل ) ، جَنْم Janm ( سانسکریت: اصل ) ، آپان ناف Apannaf ( سرچشمه ، اصل )
اصل ) ، آفراهAfrah ( پهلوى: اصل ، اساس ، پایه ) ، آگْم Agm ( سانسکریت: اصل ) ، بِنیژ Benizh ( کردى: اصل ) ، بونیست Bunist ( پهلوى: اصل ، اساس ، منشأ ) ، پایک Payak ( پهلوى: اصل ، پایه ) ، خَنیهْ Xanih ( پهلوى:اصل، چشمه ، منبع ) ، فرگانFargan ( پهلوى: فْرَگان : اصل ، شالوده
، پایه ) ، بونیهْ Bunih ( پهلوى: اصل، آغاز ، منشا ) ، توما Tuma ( اوستایى: نژاد ، اصل ، تبار ) ، گوهره Gohareh ( پهلوى: گوهَرَگ : اصل ، ذات ) ، بُنیمBonim ( اوستایى: اصل ) ، جَنْم Janm ( سانسکریت: اصل ) ، آپان ناف Apannaf ( سرچشمه ، اصل )
این واژه عربی است و پارسی آن اینهاست: یِکین ( پارسی نو ) آگْم ( سنسکریت: آگَمَ ) پَهْو ( سنسکریت: بَهْو ) جَنْم ( سنسکریت: جَنمَن ) بِنیژ ( کردی: بِنیچه ) بُنیم ( اوستایی ) فَرهیس ( پهلوی: فْرَهیست ) بن، بنیاد، بنیان ( پارسی دری )
در علم حقوق : برای قانون اساسی به کار می رود و وجه ممیزه این قانون با سایر قوانین است . در قوانین دیگر اصطلاحی چون ماده به کار می رود که اگر مقنن بخواهد اصطلاحاتی انجام دهد برای آن ماده در قالب تبصره برایش مطرح می کند. اصل یعنی پایه و اساس و قابل تغییر نیست به همین دلیل برای قانون اساسی به کار می رود.
لغت آریایی اثل athl شکل درست لغت عربیزه اصل ( =نهاد سیرت شخصیت خیم خاصیت بن ریشه ویژگی ) است همانطور که آنرا در ایسلند به شکل e�li به معنای سرشت ویژگی character nature به کار میبرند ولی در ولز آنرا به شکل isel و در معنای بن پایه بیخbase به کار میبرند. از لغت اصل واژه اصلی به دست میاید که معنای آن ریشه دار بُن دار خوش سیرت نیک نهاد است.
لغت آریایی اسیل که عرب آنرا اصیل مینویسد به معنای نجیب خوب درست شریف noble fine good است که آنرا در ایرلند uasal در آلمانی کهن edsel در لاتویا cēls در دانمارک �dle در نروژ edel و در سوئد �del میخوانند. بدینسان روشن میشود که واژگان اصل و اصیل رپتی ( ربطی ) به یکدیگر ندارند اگرچه ریخت لغت اصیل بر وزن دستگاه عربی فعیل است. بدینسان روشن میشود که لغت اصالت یک واژه جعلی است.
اصل = گوهره
اصلی = گوهری
بنیاد/ بنیادین
اصلی = گوهری
بنیاد/ بنیادین
فرسار = قانون وقاعده
اصل در چم های ناهمسانی بکار برده می شود. برخی جاها به چم گوهر و گوهره و در برخی دیگر به چم فرسار بکار گرفته می شود.
اصل در چم های ناهمسانی بکار برده می شود. برخی جاها به چم گوهر و گوهره و در برخی دیگر به چم فرسار بکار گرفته می شود.
واژگان اصل، اصلی و اصیل فارسی هستند
برابر پارسی واژه ( اصل منطق یا ریاضی =axiom ) واژگان ( ( بُنداشت یا ارزآغازه ) ) می باشد.
امیر اصلش تاتار بود.
کلمات دیگر: