جاده ابریشم

جاده ی ابریشم : یا راه ابریشم و شبکه ی راه های متصل شده ایی به منظور بازرگانی در قاره ی آسیا بود که شرق و غرب و جنوب آسیا را به هم و به شمال آفریقا و شرق اروپا متصل می کرد . نخستین فردی که این نام را برای این مسیرها انتخاب کرد جغرافی دان آلمانی به نام فردیناند ریختوفن بود . او به علت حمل ابریشم چین از این راه به دریای مدیترانه و مناطق مختلف دیگر این نام را برگزید . مهم ترین کالایی که به صورت ترانزیت از ایران می گذشت ابریشم بود .

جاده ابریشم ( یا راه ابریشم ) ، راهی کاروان رو که از دوران باستان تا حدود قرن هشتم / چهاردهم ، در دو قاره آسیا و اروپا ( اوراسیا ) ، از چین تا مدیترانه ، مورد بهره برداری تجارتی ، زیارتی و سیاحتی بوده است .
نام جاده ابریشم را اولین بار فردیناند فون ریشتهوفن ( 1833ـ1905 ) ، جغرافیدان آلمانی ، در میانه قرن نوزدهم به کار برد ( فرانک و براونستون ، ص 12، 333؛ درژ و بوهرر ، ص 6 ) . ظاهراً سبب این نامگذاری ، تجارت ابریشم به عنوان معروف ترین ، سبک ترین و گرانبهاترین کالایی بوده که طی دهها قرن از طریق این جاده از چین به غرب می رفته است ( فرانک و براونستون ، ص 13؛ باستانی پاریزی ، ص 199ـ200 ) . مسیر اصلی این راه بین ْ30 و ْ40 عرض شمالی و ْ10 تا ْ110 طول شرقی امتداد داشته است . راههای فرعی دیگری نیز از هند و جنوب ایران به آن می پیوسته که به دلیل اهمیت نوع کالاهایی که در آنها حمل می شده ، نامهای دیگری ، مثل «راه ادویه »، به آنها داده شده است . این راهها نیز تا ْ20 عرض شمالی امتداد می یافتند ( رجوع کنید به نقشه " مسلمانان در جهان " ) . طول تقریبی این راه را هشت هزار کیلومتر نوشته اند ( فرانک و براونستون ، ص 14 ) . به نوشته بطلمیوس ( ح 90 تا 168 میلادی ) فاصله بین شهر مَنبِج ( هیراپولیس ) در شمال سوریه تا برج سنگی ( رجوع کنید بهادامه مقاله ) 280 ، 26 اِستادیا و از آنجا تا چانگ ـ آن /چانگان ( سرا ) ، پایتخت قدیم چین ، 200 ، 36 اِستادیا و جمعاً در حدود یازده هزار کیلومتر بوده است ( 1407، ص 11؛ همو، 1885، ص 12ـ13؛ نیز رجوع کنید به بولنوا ، ص 62 ) . این شاهراه از کشور چین شروع می شد، از فلات ایران می گذشت و پس از گذر از بین النهرین و شامات ، به انطاکیه در کنار دریای مغرب ( مدیترانه ) می پیوست ( پیرنیا و افسر، ص 85؛ بولنوا، ص 50 ـ51، نقشه ) . نخستین شهر در ابتدای این جاده در مشرق ، شهر چانگ ـ آن ، نزدیک به شهر کنونی شیان ، بود. معبد بودا در صومعه غاز وحشی متعلق به سال 652 و همچنین گور امپراتور معروف چین ، شی هوانگ تی ، در این شهر است . گنجینه معروف زیرخاکی مجسمه های گلی سربازان ارتش هفت هزار تنی محافظ این گور، که در 1353 ش / 1974 میلادی کشف شد، در همین جا و نزدیک به شهر شیان است ( درژ و بوهرر، ص 40ـ41؛ فرانک و براونستون ، ص 21ـ22 ) . پس از آن جاده در دره رود وِی امتداد می یافت . چینیها بخشی از این راه را که بیشتر نقاط آن سنگفرش بود، «شاهراه سلطنتی » می نامیدند و مأموران چینی با گرفتن عوارض از مسافران این راه ، امنیت و رفاه کاروانیان را فراهم می آوردند ( فرانک و براونستون ، ص 22 ) . جاده ابریشم در علیای رود وِی ، به سمت شمال غربی تغییرمسیر می داد و پس از طی مسافتی طولانی از دامنه های نان شان ( کوهستان جنوبی ، که دنباله کوههای کونلون است ) ، به پادگان مرزی تونهوانگ ، یکی از کانونهای فرهنگ بودایی ، می رسید ( همان ، ص 23 ) . در نزدیکی تونهوانگ محلی است به نام غارهای هزاربودا که در آن کمابیش پانصد غار کنده و نقاشی شده و نیز تورفتگیهای آراسته به پیکره های کنده کاری شده وجود دارد و نخستین غار آن در حدود 353 یا 366 ق م کنده و برپا شده است ( درژ و بوهرر، ص 62 ) . در همین غارهای هزاربودا، مارک اورل استاین ، باستان شناس ، در 1906 و 1914 به گنجینه ای از طومارهای نقاشی و نسخه های خطی یا چاپ قالبی بودایی ( پانصد اثر هنری از جمله نقاشیهای ابریشمین ، سه هزار طومار کامل از مواد چاپ شده ، ششصد طومار دستنوشته و ششصد تکه سایر مستندات ) دست یافت که یکی از آنها، سوترای الماس متعلق به 868 بود که تا آن زمان کهن ترین کتاب چاپی جهان محسوب می شد ( فرانک و براونستون ، ص 24، 337ـ 338 ) . پس از آن ، شهر تونهوانگ است که در سمت مغرب آن ، بیابانهای حوضه تاریم ، یکی از خشک ترین سرزمینهای جهان ، گسترده است . اطراف این بیابانها را از شمال کوهستان تین شان ، از مغرب کوههای پامیر، از جنوب رشته کوههای کونلون و از مشرق کویر لوپ ( نمک ) محدود کرده است . در شهر آنشی / آنسی راه دو شعبه می شد: یک راه به سوی شمال غربی می رفت و از شمال حوضه تاریم می گذشت ، راه دیگر به سوی جنوب غربی امتداد می یافت و از جنوب این حوضه عبور می کرد. راه جنوبی از گذرگاه میان رشته کوههای کونلون ، که در اسطوره های چینی جایگاه ایزدان است ، و از صحرای تاکلاماکان رد می شد ( همان ، ص 17، نقشه ، ص 26ـ 27، 31ـ32، 52 ) . امتداد این راه پس از گذشتن از پامیر شرقی ، در آخرین بخش کوهستان پامیر که دو رود جیحون ( آمودریا ) و سیحون ( سیردریا ) از آن سرچشمه می گیرند، به منطقه ای می رسید که امروزه عموماً ترکستان غربی نامیده می شود. در راه جنوبی حوضه تاریم ، نخستین منزلگاه ، قلعه میران در کنار دریاچه لوپ نور بود ( همان ، ص 31ـ32، 36؛ درژ و بوهرر، ص 80 ) . اورل استاین در آغاز قرن بیستم کتیبه ها و نقاشیهای این قلعه را چاپ و منتشر کرد که در آنها تأثیرات فراوانی را از آثار یونانی ، رومی ، بین النهرینی یا هندی می توان دید ( درژ و بوهرر، ص 90 ) . این جاده از شهرهای چِرچِن / شان ـ شان ، خُتن ( با یشم فراوان سبز و سفید که در بستر کوهستانی رود ختن پیدا می شد ) و یارغَند/ یارکند می گذشت و پس از عبور از کاشغر به کوهستان پامیر می رسید ( فرانک و براونستون ، ص 29، 30، 34؛ درژ و بوهرر، ص 36ـ37، نقشه ، ص 82، 102 ) . جاده شمالی پس از رسیدن به حوضه پهناور و پرآب شهر تورفان که قریب به صد متر پایین تر از سطح دریا قرار دارد ( فرانک و براونستون ، ص 31ـ32، 36 ) و عبور از آن ، به کوه تین شان یا سرزمین هفت جویبار می رسید ( همان ، ص 39؛ پیرنیا و افسر، ص 85 ) . در اینجا نیز عبادتگاهی بودایی به نام غارهای هزار بودای بزکلیک / بَزقلیق ( بزقلیق در لغت به معنای تزئین شده است ؛ 57 غار موجود ) وجود دارد که دیوارهای کنده شده در صخره های شرق تورفان ، پوشیده از نقاشیهایی از آداب و مناسک دینی بودایی و مانوی است ( درژ و بوهرر، ص 111 ) . بازمانده های شهر باستانی ( کیائو ـ هو/ کیو ـ شه ، بارکوتو/ یار ـ فوتو ) ، متعلق به دور . . .