تورفان

تورفان ( یا طُرفان ) ، شهر و واحه ای حاصلخیز در منطقة خودمختار سین کیانگ اویغور ( ترکستان شرقی یا ترکستان چین ) واقع در جمهوری خلق چین و مرکز شیان یا استانی به همین نام . ترکهای اویغور بومی آن را تورپان و چینیها آن را تو ـ لو ـ فن تلفظ می کنند. بیشتر جمعیت تورفان را ترکها تشکیل می دهند که از آغاز عصر جدید مسلمان بوده اند و الفبای امروزة آنان الفبای عربی ، با اندکی تغییر، است . چینیها نیز جزء درخور توجهی را تشکیل می دهند. ترکی اویغوری و چینی دو زبان رسمی به حساب می آیند. اصطلاح تاریخی اویغور، که به ساکنان ترک زبان سین کیانگ و زبان رایجِ امروزی آنان اطلاق می شود، در دهة 1300 ش / 1920 و به دنبال ملی گرایی جدید به وجود آمد. پیش از آن ، اصطلاح «ترکی » متداول بود که نزدیکی این زبان را با ازبکی بهتر بیان می کرد. ازبکی نیز نوظهور است و امروزه جای اصطلاح ترکی را در ازبکستان گرفته است .
اهمیت تاریخی تورفان ، اساساً، به دورة پیش از اسلامی آن باز می گردد. موقعیت تورفان وامدار قرار گرفتنش در مسیر جادة ابریشم است که از زمان باستان تا پایان سده های میانی ، میان چین و غرب و هند، مبادلة تجاری و فرهنگی برقرار می کرد. اسلامی شدن جمعیت این شهر و منطقه ، بر خلاف بیشتر بخشهای دیگر دارالاسلام ، بعدها و بتدریج ، از پایان سدة هشتم / چهاردهم تا اوایل سدة دهم / شانزدهم صورت گرفت . بعلاوه جز در دورة کوتاهی از سدة دهم / شانزدهم و اوایل سدة یازدهم / هفدهم و دورة کوتاهتری در سدة سیزدهم / نوزدهم ، تورفان اسلامی زیر سیطرة غیرمسلمانها، نخست جونگار ( زونگار ) های بودایی و پس از آن چینیها، بود. تفاوت دیگر، این واقعیت است که تمدن اسلامی ــ که در بخشهای دیگر دارالاسلام ، از جمله ترکستان غربی ، شکوفا بود ــ در این بخش از جهان به آن سطح نرسیده بود. این منطقه برای متن شناسان اهمیت ویژه ای دارد، زیرا باستان شناسان کشورهای گوناگون ، بخصوص آلمان ( گروههای اکتشافی به سرپرستی آ. گرونودل و آ. فون لوکوک در سالهای آغازین سدة چهاردهم / بیستم ) متنهای «تخاری » و ترکی اویغوری را در آنجا یافتند. اغلب متنهای اویغوری متعلق به اواخر دورة پیش از اسلامی شدن تورفان ( سده های سوم تا هشتم / نهم تا چهاردهم ) است که امروزه در موزة برلن ، همچون گنجینه ای برای مطالعة تاریخی زبانهای ترکی نگه داری می شود.
شهر جدید و نام آن ، که نخستین بار در 779/ 1377 ذکر شده است ( رجوع کنید به برتشنایدر ، ج 2، ص 189ـ202 ) ، هویت اسلامی اش با تورفان پیشین ، یعنی خرابه های شهرهای چیائو ـ هو در بیست کیلومتری غرب ، و قوچو در چهل کیلومتری شرق متفاوت است . این دو محل باستانی و چند محل مجاور به رغم ناسازگاری زمانی و نادرستی جایگاه طبیعیِ آنها، در متون تحقیقی تحت نام تورفان یکی شدند. چیائوـ هو به یار ـ خوتو ( صخره ـ شهر، در ترکی مغولی ) و کائو ـ چانگ به هوئو ـ چو و «ایدیقوت ـ شهری » نیز نامیده می شوند. در منابع اسلامی ، قوچو را معمولاً قره خوجه یا قره خوجو می نامند که به شهر مجاور اما جدا از ویرانه های شمال شرقی محدود می شود. در متون تحقیقاتی ، منطقه ای باستانی و بسیار بزرگتر از قره خوجه ، به نام کائو ـ چانگ یا قوچو شناخته شده است .
چیائو ـ هو ( به چینی : «شهر میان دو رود» ) پایتخت سرزمینی بود که در سدة دوم قبل از میلاد به چو ـ شی معروف بود. چیائو ـ هو تا سدة ششم میلادی که قوچو مرکز قلمرو سلطنتی محلی شد، اهمیت خود را حفظ کرد. در آن سده ها بیشتر جمعیت آن به یکی از زبانهای هند و اروپایی سخن می گفتند که زبان شناسان آن را تخاری ( رجوع کنید بهتخاری * ، زبان ) نامیده اند. گرایش به دین بودا ــ که از هند به این منطقه رسوخ کرده بود ــ سبب شد که انبوه متنهای مکتوب به این زبان ، اسناد گرانبهایی برای زبان شناسان جدید و مورخان فرهنگی گردد. همچنین ، نزدیکی نسبی چین ] به این منطقه [ سبب شد که امپراتوری چین به آسانی آنجا را فتح کند ( سدة اول پیش از میلاد ) ، از آن پس فتح این منطقه و دیگر مناطق سینک یانگ ، در طول تاریخ آنجا متناوباً و به صورت رسم و عادت تکرار شد.
علاوه بر نفوذ چین و هند، منطقة تورفان ، از جانب استپهای اوراسیا تا شمال سلسله جبال تین شان دستخوش هجوم اقوام کوچ نشین ترک و مغول نیز بود. خاندانی که در زمان پیشرفت قوچو بر این شهر حکومت می کرد، بخشی از نخبگان ترک بودند که توانستند سلطة خود را بر این ناحیه بگسترانند. این ترکان به پیروی از جمعیت بومی به دین بودا گرویدند و به این ترتیب این دین تا اسلامی شدن تورفان ، یعنی هزار سال بعد، در آنجا رواج داشت . با اینهمه ، چندان روشن نیست که حضور فرمانروایان ترک زبان در این زمان ، از نظر زبانی چه تأثیری بر جمعیت آن داشته است .
در اواخر دورة پیش از اسلامی شدن تورفان ، یعنی در دورة فرمانروایی اویغورها بر قوچو ( سده های سوم ـ هفتم / نهم ـ سیزدهم ) ، جمعیت آن به اجبار ترک زبان شدند. این ناحیه ، پیش از آنکه قوم قرقیز * نظام خاقانها را در 225/840 براندازند، تحت نفوذ خاقانهای اویغوری مغولستان بود. از آن پس ، شاخه ای از اویغورها در قوچو استقرار یافتند و تمدنی را پی ریزی کردند که به سبب طبیعت مختلط ، صلح دوستی و مستعد بقا بودن ، چشمگیر بود. بیشتر طبقة حاکمة اویغور، مانویت را حفظ کردند. آنان زمانی به این دین گرویدند که هنوز در مغولستان تحت رهبری قاغان بوگو ( حک : 142ـ163/ 759ـ780 ) ، بخش عمدة جمعیت بومی بودایی یا، به تعداد کمتر، مسیحی نسطوری باقی مانده بودند. پیروان این سه دین همزیستی صلح آمیزی داشتند و در همین دوره بیشترین متون به ترکی اویغوری نوشته شد. حاکم اویغور که در مغولستان با عنوان قاغان معروف بود، در اینجا، عنوان ترکی ایدوق قوت ( فرخنده و صاحب سعادت ) را نیز اتخاذ کرد که بعداً به ایدیقوت ملخص شد و نام پایتخت ، ایدیقوت ـ شهری ( شهر ایدیقوت ) نیز از همین عنوان است . مردم این سرزمین به رغم تفاوتهای خاستگاهی ، زبانی و شیوه های زندگی ، با بردباری مذهبی در کنار هم ز . . .

تورْفان، نام شهری در جادۀ ابریشم. صورتهای دیگر این
نام در اویغوری:Turpan ، چینی: T’u - lu - fan ، ختنی: Tturpaķnä آمده است؛ همچنین در سغدی تورفان را چینانچ گویند که صورت اصلی آن چینانچکند است.
تورفان در شرق ناحیۀ خودمختار سین کیانگ اویغور ــ که خود غربی ترین ایالت چین است ــ در ترکستان چین قرار دارد. این شهر بزرگ ترین ناحیۀ آباد در بخش شمالی جادۀ ابریشم است که مساحت تقریبی آن 170 کم‍ ، و گودترین نقطۀ آن 154 متر پایین تر از سطح دریا ست. منطقۀ تورفان گنجینه ای است از اشیاء تزیینی و متون به زبانها و خطهای متفـاوت ( نک‍ : هارماتا، 293؛ قریب، 16؛ ایرانیکا، «سفر تورفان1»، npn. ؛ «تورفان»، . npn ؛ اِمـریک، «استقرار ایرانیـان. . . 2»، ‍‍‍271 ؛ نیز نک‍ : لوکوک،
51 ) .
در اوایل سدۀ 2ق م، در ناحیۀ تورفان واقع در غرب لوپ نور و در امتداد دامنه های شمالی سلسله جبال کونلون و آلتای، جوامع پراکنده ای به روش نیمه کشاورزی و نیمه کوچ نشینی زندگی می کردند. این گروهها در مناطق اطراف، مراکز شهری سازمان یافته و حکومتهای کوچکی تأسیس کردند. آنها در حدود 36 دولت شهر بودند که یکی از آنها جوشی در تورفان بود ( یونگ، 227 ) .
در قلمرو حکومت جوشی، شهری به نام جیائوهه3 ساخته شد. پادشاهی جوشی در 450م فروپاشید و سلسلۀ «هان» جای آن را گرفت. آنان به جای احیای جیائوهه، پادگان خود را در گائوچانگ4 واقع در 40 کیلومتری شرق تورفان مستقر ساختند ( «تورفان»، npn. ) . برخی از محققان به خطا پنداشته اند که در اواخر دورۀ هان شرقی، تورفان و ناحیۀ لوپ نور جزو قلمرو امپراتوری کوشانیان بوده است. در چین با انتقال قدرت از سلسلۀ هان به تانگ، دوباره جیائوهه بازسازی و به عنوان مرکزی از 5 استان گردید که همگی پایگاههای امپراتوری سلسلۀ تانگ شدند. با ثبات نسبی ایجاد شده توسط سلسلۀ تانگ، بازرگانان مسلمان به تدریج در شهرهای واقع در امتداد شاخۀ شمالی جادۀ ابریشم سکنا گزیدند، چنان که حتى امروزه نیز در پایتخت فعلی تورفان ( اورومچی ) ، نشانه هایی از دوران زندگی مسلمانان در این ناحیه باقی است.
از آغاز سدۀ 6 م به بعد، تورفان با فرماندهی سلسله ای چینی اداره می شد، اما پس از شورش فرماندار محلی برضد سلسلۀ تانگ، چینیها این منطقه را در 640 م تصرف، و آن را ضمیمۀ خاک خود کردند.
تورفان در کنار دون هوانگ یکی از مکانهای بسیار مهم در سین کیانگ چین است، زیرا جادۀ ابریشم در دون هوانگ دوشاخه می شد، یکی به جنوب و دیگری به شمال می رفت. شاخۀ
شمالی از طریق خطی مستقیم از دون هوانگ به تورفان می رسید. این قسمت را می توان سخت ترین بخش جادۀ ابریشم دانست، و ساربانان که اغلب سغدی یا بلخی بودند، ترجیح می دادند با دور زدن و انتخاب راه فرعی دورتر، خود را به تورفان برسانند.
در سدۀ 3ق/9م، مرکز اصلی تورفان اویغور بود، اما در زمان سلسلۀ تانگ، «ایدیکوت شهر» جای آن را گرفت که هنوز ویرانه های آن برجا مانده است ( نک‍ : محمد جانف، 57؛کنوبلوچ، 224؛ یونگ، 246 ؛ نیز نک‍ : واتسن، 546 - 547؛ «تورفان»، . npn ) .
تا سدۀ 7ق/13م، جمعیت منطقه اغلب مسلمان بودند. مسجدی در دو کیلومتری شرق تورفان واقع است که نشان از سبک ساختمانهای روستایی در تورفان دارد، در حالی که طرح دو گنبد و مناره اش از فرهنگهای اسلامـی باختر دور وام گرفته شده است. شورش مسلمانان اویغور در 1283ق/1866م منجر به تأسیس حکومت کاشغر در تورفان شد. در 1332ش/1953م تورفان بخشی از ناحیۀ خودمختار اویغور جمهوری خلق چین گشت ( همانجا ) .
تورفان به رغم کمبود آب، منطقه ای حاصلخیز است. امروزه آبیاری در تورفان از طریق شبکه ای از کاریزها ست. برخی از محققان معتقدند که کاریز را ایرانیان به تورفان معرفی کردند، اما به نظر می رسد که در دورۀ سلسلۀ هان نیز کانالهای آبیاری با استفاده از حفر چاهها وجود داشته است ( یونگ، 242 ؛ نیز نک‍ : «تورفان»، . npn؛ لوکوک، 52 - 53 ) .
1. »Turfan Expeditions « 2. »Iranian …« 3. Jiaohe 4. Gaochang
دربارۀ دین رایج در این منطقه باید گفت که در سدۀ 2ق/8 م، ترکان اویغور ناحیۀ وسیعی از آسیای مرکزی را تصرف کردند. در 145ق/762م خاقان اویغور شهر لویانگ پایتخت شرقی چین را گرفت و چند ماه در آنجا توقف کرد. مانویان به او نزدیک شدند و خاقان به دین آنان گروید و از آن تاریخ مانویت دین رسمی دولت اویغور شد و تا انقراض آن دولت به دست قرقیزها در 225ق/840 م دین رسمی این قلمرو وسیع باقی ماند. از این پس مانویت تا حملۀ مغول در سدۀ 7ق/13م در ترکستان شرقی در میان اویغورهای شرقی در ایالت غربی چین و نیز نزد اویغورهای غربی و دولت کوچکی به پایتختی خوچو، نزدیک تورفان، دوام آورد. پس از فروپاشی دولت بزرگ اویغور، چینیها به تعقیب مانویان پرداختند و در 843 م به موجب فرمانی دین مانی در تمام سرزمین چین ممنوع اعلام شد، گرچه کمابیش تا سدۀ 8ق/14م در چین ادامه یافت ( تقی زاده، مانی شناسی، 156، مانی و دین او، 19؛ میرفخرایی، 18 - 19؛ ناطق، 53، 133؛ نیز نک‍ : لیو، 240؛ کلپ، 862 ) .
مانویان منطقۀ تورفان را سرزمین «برگزیدگان» می نامیدند. گردیزی می نویسد: «بر درِ عامل آنجا هر روز 300 یا 400 مرد گرد آیند از دیناوریان ( مانویان ) و صحف مانی را به آواز بلند همـی خوانند و در پیشِ عامل آیند و سلام کنند و بازگردند ( ص 268 ) .
قلمرو اویغورها مرکز اصلی فعالیتهای هنری و اقتصادی و نیز مرکز تبلیغ مانویت شده بود. روحانیان مانوی که به چین می آمدند، به عنوان سفرای اویغور در کانسو یا تورفان، طبعاً می توانستند زمینه ای مساعد برای فراخواندن مردم بومی منطقه به کیش خود بیابند. اویغورهای مقیم کانسو به سرعت به دین بودایی گرویدند، در حالی که اویغورهای تورفان ترکیبی از اعتقادات مانوی، بودایی و مسیحیت نسطوری را برگزیدند ( لیو، 240, 266 - 267 ) .
حفریات باستان شناسی در ناحیۀ تورفان به منظور کشف فرهنگ باستانی منطقه در پایان سدۀ 19 و آغاز سدۀ 20م، بیشتر توسط باستان شناسان آلمانی ، ژاپنی و روسی انجام . . .