ریش

ریش . (ع اِ) پر مرغ . ج ، اَریاش ، ریاش . (منتهی الارب ) (ناظم الاطباء) (آنندراج ) (دهار). پر مرغ و زینت آن . در مرغ به منزله ٔ موی در دیگر جانوران است . یکی آن ریشة. ج ، ریاش ، اریاش . (از اقرب الموارد). پر مرغ . (ترجمان القرآن جرجانی چ دبیرسیاقی ص 54) (برهان ) (غیاث اللغات ). پر طیور. (مخزن الادویة) :
بدان مرغ ماند که بر شخص او
پر و ریش بسیار و او لاغر است .

سعدی .

رجوع به تحفه ٔ حکیم مؤمن و تذکره ٔ داود ضریر انطاکی شود. || ارزانی . خیر. (ناظم الاطباء). ارزانی . (آنندراج ). خصب . (اقرب الموارد). || حالت نیکو. (ناظم الاطباء). || جامه و لباس پاکیزه . (منتهی الارب ) (آنندراج ) (ناظم الاطباء). جامه ٔ فاخر. (از اقرب الموارد). || مال . (منتهی الارب ) (آنندراج ) (ناظم الاطباء) (تفسیر ابوالفتوح رازی ). || جمال . (تفسیر ابوالفتوح رازی ). || معاش ، گویند: اعطاه ماءة بریشها؛ داد او را صد شتر با لباس و ساز و سامان آن . او لأن الملوک کانوا اذا حبوا حباء جعلوا فی اَسنمة الابل ریش النعامة لیعرف انه حباء الملک . (از ناظم الاطباء) (از منتهی الارب ) (از اقرب الموارد). معاش . (آنندراج ).
- ذات الریش ؛ گیاهی مانند قیصوم . (از منتهی الارب ) (از اقرب الموارد) (ناظم الاطباء).

ریش . (اِ) جراحت . (لغت محلی شوشتر نسخه ٔ خطی کتابخانه ٔ مؤلف ) (برهان ) (زمخشری ) (دهار). زخم و جراحت . (ناظم الاطباء) (انجمن آرا)(آنندراج ). قرحه . (زمخشری ) (نصاب الصبیان ). دمل . (منتهی الارب ). قریح . قرح . (یادداشت مؤلف ) :
گفت فردا نشتر آرم پیش تو
خود بیاهنجم ستم از ریش تو.

رودکی .

چه گوییم واین را چه پاسخ دهیم
یکی تا برین ریش مرهم نهیم .

فردوسی .

از او یاد نارد توانگر دمی
نسازد مرآن ریش را مرهمی .

فردوسی .

در این اندیشه مانده رام بیدل
چو ریشی بود آلوده به فلفل .

(ویس و رامین ).

چو پشت خر دلم ریش است از بس
که برمن می نشیند بار گندم .

اثیر اومانی .

از دروغ تست جانم در ازیغ
وز جفای تست ریشم پر ستیم .

ناصرخسرو.

ایوب غسل کرد و شفا یافت از آن ریشها و کرمان . (مجمل التواریخ و القصص ).
به استقبال تیر چشم ترکان
کهن ریشت به پیکان تازه گردان .

نظامی .

که شیرین گرچه از من دور بهتر
ز ریش من نمک مهجور بهتر.

نظامی .

کی تراشد تیغ دسته ٔ خویش را
رو به جراحی ببر این ریش را.

مولوی .

گه نهم بر ریش خامت تا پزد
یا بسوزد ریش خامت یا پزد.

مولوی .

نخواهد که بیند خردمند ریش
نه بر عضو مردم نه بر عضو خویش .

(بوستان ).

مصلحت ندیدم از این بیش ریش درویش را به ملامت خراشیدن و نمک پاشیدن . (گلستان ).
ریشی درون جامه داشتم و شیخ هر روز بپرسیدی که چونست . (گلستان ).
- ریش چغز ؛ ریشی که تا آن را چاک نکنند به ْ نشود. (آنندراج ) (غیاث اللغات ) (ناظم الاطباء).
- ریش روان ؛ ناسور. ناصور. (بحر الجواهر).
- ریش و دارو هردو به دست کسی بودن ؛ هم درد و هم درمان در اختیار او بودن . (امثال وحکم دهخدا) :
ترا هم ریش و هم دارو به دست است
چرا درد تو از دارو گسسته است .

(ویس ورامین از امثال و حکم ).

|| اثر زخم . || ریم و چرک . || آبله . بثره . || داغ . (ناظم الاطباء). داغ دل . رنجش و زخم درونی . آزار. آزردگی : اگر حدیث ... در دل وی مانده است این حدیث طی باید کرد، بی حشمت وی علی تکین را برنتوان انداخت ... و اگر نشاط رفتن کند مقرر گردد که آن ریش نمانده است . (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 344).
دلم زین به صد گونه ریش اندر است
که راهی درازم به پیش اندر است .

اسدی .

خان مان چون خرقه و این حرص ریش
حرص هرکس بیش باشد ریش بیش .

مولوی .

|| شوربای هریسه پیش از کفچه زدن که هنوز نپخته باشد. (ناظم الاطباء) (از برهان ). شوربای غلیظ که بالای کشک و شوله وامثال آن ریزند. (انجمن آرا). || (ص ) مجروح و زخمدار و خسته و بطور ترکیب استعمال می گردد، مانند: دل ریش ؛ یعنی کسی که دل او مجروح و خسته باشد. (از ناظم الاطباء). قرحه دار. آنکه ریش دارد. زخم دار. صاحب قرحه . قریح . مقروح . (یادداشت مؤلف ). مجروح . (انجمن آرا) (غیاث اللغات ). زخمی و مجروح و با لفظ کردن مستعمل است . (آنندراج ). زخمی . (غیاث اللغات ) :
خورم من کنون زان فزون پیش تو
که روشن شود زان دل ریش تو.

فردوسی .

همی رفت خواهند از پیش من
ز تن برکنند این دل ریش من .

فردوسی .

سخن گر نگویی مرانم ز پیش
که من خود دلی دارم از درد ریش .

فردوسی .

بود یک هفته بنزدیکی بیگانه و خویش
ز آرزوی بچه ٔ رز دل او خسته و ریش .

منوچهری .

وهم را بین که نیز برگشتست
پر بیفکنده پای ز آبله ریش .

انوری .

حرز عقل است مرهم دل ریش
تیغ روز است صیقل شب تار.

خاقانی .

صد هزاران دیده بایستی دل ریش مرا
تا به هریک خویشتن بر خویشتن بگریستی .

خاقانی .

چون نامه نویسم به تو از درد دل ریش
جان تو که از ضعف نوشتن نتوانم .

خاقانی .

خواجه داند که مرا دل ریش است
مرهمی بر سر ریشی پوشد.

خاقانی .

یکی مشت سنگ آوریدند پیش
که سم ستوران این است ریش .

نظامی .

برنهم پنبه گرت مرهم نیست
که دل ریش کردی افکارم .

اثیرالدین اومانی .

که این رفع چوب از سر و گوش خویش
نیارست تا ناتوان مرد و ریش .

سعدی .

حذر کن ز دود درونهای ریش
که ریش درون عاقبت سر کند.

سعدی (گلستان ).

نگار من چو درآید به خنده ٔ نمکین
نمک زیاد کند بر جراحت ریشان .

سعدی (گلستان ).

یکی امروز کامران بینی
دیگری را دل ازمجاهده ریش .

سعدی (گلستان ).

سایه ای بر دل ریشم فکن ای گنج روان
که من این خانه به سودای تو ویران کردم .

حافظ.

ز آستین طبیبان هزار خون بچکد
گرم به تجربه دستی نهند بر دل ریش .

حافظ.

در طریق عشقبازی امن و آسایش بلاست
ریش باد آن دل که با درد تو خواهد مرهمی .

حافظ.

ای دل ریش مرا با لب تو حق نمک
حق نگه دار که من می روم اﷲ معک .

حافظ.

کار ایشان به دست خویش بساز
مرهم سینه های ریش بساز.

اوحدی .

بگفتم جان من گفتی دل ریش
بگفتم از که نالم گفت از خویش .

زلالی خوانساری (از آنندراج ).

- پشت ریش ؛که پشتش زخم باشد. که پشت مجروح داشته باشد :
بدان صفت که خر پشت ریش را بر ریش
تفو زنند به ریش تو صدهزار تفو.

سوزنی .

خورد کاروانی غم بار خویش
نسوزد دلش بر خر پشت ریش .

(بوستان ).

- دل ریش ؛ خسته خاطر. آزرده خاطر. (یادداشت مؤلف ) : ... تا بدان جایگاه که همه ٔ اعیان درگاه بسبب وی دل ریش و درشت گشتند. (تاریخ بیهقی ).
در سمج کند مرا و دل ریش کند
پس هر ساعت عذاب را بیش کند.

مسعودسعد.

می گفت امام مستمند دل ریش
ای کاج من از پس بدمی او از پیش .

سعدی .

رجوع به دل ریش شود.
- روی ریش ؛ که روی او مجروح باشد. خراشیده روی :
رحیل آمدش هم در آن هفته پیش
دل افکار و سربسته و روی ریش .

سعدی (بوستان ).

- ریش آمدن دل ؛ مجروح شدن دل . به مجاز نگران و مضطرب شدن :
چو باز آن چنان کار پیش آمدش
دل از بیم سهراب ریش آمدش .

فردوسی .

- ریش دل ؛ دل ریش . آزرده خاطر.
- ریش دلی ؛ دل ریشی . آزردگی خاطر.

ریش . (اِ) لحیه . (دهار) (ترجمان القرآن ). محاسن . موهای چانه و گونه ها. (ناظم الاطباء). محاسن . دف و سفره از تشبیهات اوست . (آنندراج ). مجموع مویی که بر زنخ و اطراف رخسار برآید. صاحب براهین العجم گوید: باید دانست که ریشی که به معنی موی زنخ است فارسی نیست و با یای مجهول قافیه است ، اما گفته ٔ او بر اساسی نیست . (یادداشت مؤلف ) :
قی اوفتد آن را که سر وریش تو بیند
زان خلم و زان بفچ چکان بر بر و بر روی .

شهید بلخی .

تا کی بری عذاب و کنی ریش را خضاب
تا کی فضول گویی و آری حدیث غاب .

رودکی .

ز بالا فزون است ریشش رشی
تنیده در او خانه صد دیوپای .

معروفی .

چرات ریش دراز آمده ست و بالا پست
محال باشد بالا چنان و ریش چنین .

منجیک .

به نیم گرده بروبی به ریش بیست کنشت
به سد کلیچه سبال تو شوله روب نرفت .

عماره ٔ مروزی .

گفت من نیز گیرم اندر کون
سبلت و ریش و موی لنج ترا.

عماره ٔ مروزی .

گنده و قلتبان و دون و پلید
ریش خردم و جمله تنش کلخج .

عماره ٔ مروزی .

آن ریش نیست جغبت دلال خانه هاست
وقت جماع زیر حریفان فکندنیست .

طیان .

با دفتر اشعار بر خواجه شدم دی
من شعر همی خواندم و او ریش همی شاند.

طیان .

آن ریش پرخدو بین چون ماله ٔ بت آلود
گویی که دوش بر وی تا روز گوه پالود.

طیان .

نژاد منوچهر و ریش سپید
ترا داد بر زندگانی امید.

فردوسی .

تهمتن گرفت آنگهی ریش او
کشید و برون بردش از پیش او.

فردوسی .

گر شوم بودتی به غلامی به نزد خویش
با ریش شوم تر به برما هرآینه .

عسجدی .

کی خدمت را شایم تا پیش تو آیم
با این سر و این ریش چو پاغنده ٔ حلاج .

ابوالعباس .

بدان صفت که خرپشت ریش را بر ریش
تفو زنند به ریش تو صد هزار تفو.

سوزنی .

جواب داد سلام مرا به گوشه ٔ ریش
چگونه ریش بمانند یک دو دسته حشیش
مرا به ریش همی پرسد ای مسلمانان
هزار بار به خوان من آمده بی ریش .

انوری .

هرکس پادشاه ریش خویش است .

عطار

گر به ریش و خایه بودستی کسی
هر بزی را ریش و مو باشد بسی .

مولوی .

خادم آمد گفت صوفی خر کجاست
گفت خادم ریش بین جنگی بخاست .

مولوی .

میفراز گردن به دستار خویش
که دستار پنبه ست و ریشت حشیش .

سعدی (بوستان ).

دو دستش چو با شانه سازش کند
دف ریش او را نوازش کند.
فتاده شب و روز در پیش او
به ذوق طبق سفره ٔ ریش او.

ملاطغرا (از آنندراج ).

- از ته ریش گذشتن ؛ فریب دادن . (غیات اللغات ). کنایه از فریب دادن . (آنندراج ).
- || کنایه است از، از جا برآمدن . (آنندراج ).
- || از حالت نیک به حالت بد رفتن . (آنندراج ).
- به ریش خود یا کسی خندیدن ؛ مسخره کردن . ریشخند کردن :
که توبه کردم و دیگر گنه نخواهم کرد
تو خود اگر نتوانی به ریش خویش مخند.

سعدی .

- به ریش کسی بستن ؛ دختری زشت را به مردی ابله دادن .
- || به زور یا فریب کسی را به کاری واداشتن . (یادداشت مؤلف ).
- به ریش کسی پیاز خرد نکردن ؛ از او نترسیدن . به او وقعی نگذاشتن . (یادداشت مؤلف ).
- به ریش کسی نگریستن ؛ کنایه از متوسل شدن بدو. توقع داشتن از وی :
با در و دشت ساز خاقانی
خانه و خوان ناسزا منگر
تا برون ریشه ٔ گیا بینی
ز اندرون ریش ده کیا منگر.

خاقانی .

- به ریش گرفتن ؛ پذیرفتن . قبول کردن . به مزاح دروغی را چون راست پذیرفتن . پذیرفتن تملق و تبصبص از کسی با علم به خلاف . پذیرفتن گفته ٔ تملق آمیز از کسی با وجود داشتن یقین به دروغ گویی او برای لذتی که از این گفتار می برد: گفتند تو بسیار فاضلی و او هم به ریش گرفت . (یادداشت مؤلف ).
- به ریش نزدیک ؛ نوجوان . نوجوانی که ریش آمدن وی نزدیک باشد.نوخط : دو سرهنگ سرای محتشم نیز بخواست بادویست غلام ... به ریش نزدیک . (تاریخ بیهقی چ ادیب ص 400).
- بی ریش ؛ که ریش ندارد. نابالغ.
- || امرد.
- ریش بر باد دادن ؛ کنایه از ریش تراشیدن است . (آنندراج ) :
مگر ز منهی رایت شنیده ای عالم
که ریشهای حریفان همی دهی بر باد.

عرفی شیرازی (از آنندراج ).

- ریش برکندن ؛ کندن موهای ریش . کنایه از زاری و اظهار تأسف شدید کردن ، مانند برسر زدن :
ریش برمی کند و می گفت ای دریغ
کآفتاب نعمتم شد زیر میغ.

مولوی .

- ریش بریده ؛ دشنامی است مردان را. (یادداشت مؤلف ).
- ریش به دوغ سفید کردن ؛ کنایه از مردم بی عقل و کسی که کم تجربه باشد. (برهان ). ناتجربه کارو کم عقل . (مجموعه ٔ مترادفات ص 351) (آنندراج ). عمر را به سفاهت گذراندن . (ذیل برهان چ معین ) :
آن خواجه که برده از رخش بخل فروغ
کرده ست سفید زاحمقی ریش به دوغ .

ظهوری (از آنندراج ).

- ریش پرباد ؛ با غرور و تکبر. (از غیاث اللغات ).
- ریش جوگندم ؛ مرد میانه سال . کهل . (از مجموعه ٔمترادفات ص 167). موی آمیزه . (آنندراج ) :
این را عزت به فضل بود و به هنر
او را حرمت به ریش جوگندم بود.

طالب آملی (از آنندراج ).

- ریش جوگندمی ؛ سیاه و سپید.
- ریش چپرباف ؛ ریش کلانی که مثل شانه ٔ جولاه باشد. (آنندراج ) :
آن ریش چپرباف که در بقچه نگاهش
می داشت برای در و دیوان به کجا رفت .

شرف الدین شفایی (از آنندراج ).

- ریش حنایی ؛ که ریش خود را به حنا خضاب کرده باشد. (از یادداشت مؤلف ).
- || متظاهر به رعایت آداب نظافت و طهارت .
- ریش خر ؛ پرسیاوشان . لحیةالحمار. (از منتهی الارب ). رجوع به پرسیاوشان شود.
- ریش خروس ؛ غبغب خروس . رعثه . (یادداشت مؤلف ).
- ریش خود را زدن ؛ اصلاح کردن ریش با ماشین نه با تیغ.
- ریش دادن ؛ ضمانت کردن . (یادداشت مؤلف ).
- ریش دادن و ریش گرفتن ؛ متعهد شدن . (یادداشت مؤلف ).
- ریش در آسیا یا از آسیا سفید کردن ؛ کنایه از نادان و ناآشنا بودن به آداب و آیین معاشرت . تجربه ای از عمر دراز به حاصل نکردن . (از یادداشت مؤلف ). کنایه از کم عقلی و ناتجربگی . (آنندراج ) :
نمی بینیم باقر یک سر مو پختگی با تو
مگر ریش سیاهت را سفید از آسیا کردی .

باقر کاشی .

- ریش دراز ؛ که ریش دراز دارد. که ریش بلند دارد. (یادداشت مؤلف ).
- ریش در دست دیگری یا کسی داشتن ؛ بی اختیاری در کاری . (مجموعه ٔ مترادفات ص 71). اختیار کار خود به او سپردن . (آنندراج ) :
هرکه دل پیش دلبری دارد
ریش در دست دیگری دارد.

سعدی .

- ریش در دست کسی دادن ؛ کار خود را به دیگری واگذار کردن . (ناظم الاطباء).
- ریش سیه سپید ؛ لحیة لیثة. (منتهی الارب ). ریش جوگندمی . رجوع به ترکیب ریش جوگندمی شود.
- ریشش به نماز نیست ؛ ظاهراً یعنی استوار و مؤمن و صادق نیست : اما آنچه گفته است که : «رافضیان را همه ٔ امید به قائم باشد» ریشش به نماز نیست که دروغ گوید... . (کتاب النقض ص 573).
- ریشش درآمدن ؛ غیر قابل انتفاع و بی مصرف شدن چیزی . (فرهنگ لغات عامیانه ).
- ریشش را به خون سرش خضاب کردن ؛ سرش را بریدن . کشتن . (یادداشت مؤلف ).
- ریش فتحعلیشاهی ؛ ریش دراز همانند ریش فتحعلیشاه .
- ریش کپه (به فک اضافه ) ؛ ریش پهن . ریش تپه . بلمه . پرریش . لحیانی . (به اضافه ) ریش انبوه و پرپشت . و نیز رجوع به مترادفات شود.
- ریش کسی را در دست داشتن ؛ از او گروی یا مابه الضمانی در دست داشتن . (یادداشت مؤلف ).
- ریش کشیدن ؛ برقیاس ریش کندن ،کنایه از متأسف و متحسر یا رنج و محنت کشیدن بیفایده باشد. (آنندراج ) :
مهلت اجل دهد ملکی را که هر زمان
ریش از برای رفتن گنج کیان کشد.

امیرخسرو دهلوی (از آنندراج ).

- ریش گذاشتن ؛ نتراشیدن ریش .
- ریش گرو دادن ؛ زبان دادن . پایندانی و ضمانت کردن . (یادداشت مؤلف ).
- ریش محرابی ؛ نوعی ریش شبیه به محراب .
- ریش مورچپه ؛ شاید ریش مورچه پی . رجوع شود به ترکیب بعدی . (یادداشت مؤلف ).
- ریش مورچه پی ؛ بسیار کوتاه زده شده باشد نه اینکه از بن تراشیده شده باشد.
- ریش نادری ؛ شاید ریش مشابه ریش نادرشاه .
- || گرو و تعهد و مابه الضمانی کلان و عظیم .
- ریش نداشتن ؛ کنایه از عزت و حرمت و اعتبار و آبرو نداشتن . (آنندراج ) :
پیش معنی بی قبول رشوه کس ریشی نداشت
بهرمزد اصلاح کار خلق چون دلاک کرد.

اثیرالدین اخسیکتی (از آنندراج ).

- ریشی و پشمی بهم زدن ؛ کودکی را ریش برآمدن . صاحب ریش و پشمی بودن . (یادداشت مؤلف ).
- ریش و گیس بافتن یا ریش و گیس بهم بافتن ؛ با هم شور کردن . عقل سرهم کردن . (یادداشت مؤلف ).
- ریش و گیس گرو گذاشتن ؛ ضمانت کردن . شفاعت کردن .
- گوریش ؛ گاوریش . نادان :
بود اندر جهان چو من گوریش
باشد اندر جهان چو من نادان .

مسعودسعد.

رجوع به ماده ٔ گاوریش شود.
- هم ریش ؛ باجناق . هم داماد. دو تن که با دو خواهر ازدواج کرده باشند.و هم دندان .
- امثال :
آخر ای خواجه بجنبان ریش را ؛ تو هم کاری بکن . (امثال و حکم دهخدا).
از ریش پیوند سبیل کردن . (امثال و حکم دهخدا).
از ریش گسست و بر بروت پیوست .(امثال و حکم دهخدا).
بازی بازی با ریش بابا هم بازی . (امثال و حکم دهخدا).
برکنده به ْ آن ریش که در دست زنان است . (امثال و حکم دهخدا).
به بهلول گفتند ریش تو بهتر یا دم سگ ؟ گفت : اگر از پل جستم ریش من وگرنه دم سگ . (امثال و حکم دهخدا).
تا هستم به ریشت بستم . (یادداشت مؤلف ).
چراغی را که ایزد برفروزد
هرآن کس پف کند ریشش بسوزد.
دست از ریش ما بردار ؛ ما را رها کن . (یادداشت مؤلف ).
ریش او زرد است این هم یک دلیل . (امثال و حکم دهخدا).
ریش بابا ببین که نیمه نماند . (امثال و حکم دهخدا).
ریش خام طمع به جیب مفلس . (امثال و حکم دهخدا).
ریش دراز و سر کوچک نشان احمقی است . (امثال و حکم دهخدا).
ریش را بالای بروت گذاشتن ، نظیر:
مسکین خرک آرزوی دم کرد
نایافته دم دو گوش گم کرد.

(امثال و حکم دهخدا).

ریش سفید پنبه ٔ مینای می بود (شود).(امثال وحکم دهخدا).
ریشش درآمده ؛ مبتذل شده است . نفع سابق را ندارد. همه کس آن را داند. بکر نیست . (یادداشت مؤلف ).
ریش سکه ٔ مرد است . (امثال و حکم دهخدا).
ریش فروشد متاع مردم را :
که گفت ریش فروشد متاع مردم را.

واله هروی (از امثال و حکم ).

این مثلی است مشهور ایران ، مانند زاهدان ریش دراز به اظهار صلاح و تقوی کسی را فریب دادن و متاع کاسد خود را به بهای گران فروختن یعنی ریش دراز متاع ناروای او را می فروشد. (از آنندراج ) (مجموعه ٔ مترادفات ص 188).
ریش ملا ببوسیدن رفت . مثل هندی است . (از شاهد صادق ، یادداشت مؤلف ).
ریش و قیچی هر دو در دست شماست . (از امثال و حکم دهخدا).
هرکه ریش دارد بابای تو نیست . (امثال و حکم دهخدا).
|| (ص )به درازا از یکدیگر به قطعات جدا شده . پاره به قطعات باریک و دراز (در جامه و جز آن ). (یادداشت مؤلف ).در فرهنگ ناظم الاطباء معانی زیر برای کلمه ٔ ریش آمده و فارسی دانسته شده است اما از فرهنگهای دیگر تأیید نشد: || (اِ) پشم و صوف . || بالاپوش و جبه ای که بر بالای لباس پوشند. || لباس که در روز جشن پوشند. || زور و ظلم وستم . || زبردستی . خشم . قهر. غضب . || ریس و برگ خرمابن . (ناظم الاطباء).

هدایت المتعلمین فی طب ص 192 و ذخیره خوارمشاهی ص 163 :
زخم تازه را جراحت گویند و اگر کهنه شود ریش گویند

ریش یا پشم گویند وگویند بی غیرت است چون زیر بغل و لای کان هم دراید.

ریش: زخم کهنه ، زخم درونی . خستگی، زخمی که حاصل غم و اندوه و حسرت باشد .
دکتر کزازی در مورد واژه ی ریش می نویسد : ( ( ریش در پهلوی رش rēš بوده است ” ریش“ در پارسی کاربری دو گانه دارد و هم چونان اسم به کار میرود و هم چونان صفت: ریشِ دل؛ دلِ ریش. ) )
کسی کو خرد را نداردبه پیش،
دلش گردد از کردهٔ خویش ریش
( نامه ی باستان ، جلد اول ، میر جلال الدین کزازی ، 1385، ص 183 )
و نیز گفته شده :ریش : به معنای زخم بوده و تحریف خراش می باشد این کلمه با واژه RASH انگلیسی از یک ریشه است.

زخم سطحی یا خراش

یک قبضه ریش

سپاه زنگ. [ س ِ هَِ زَ ] ( ترکیب اضافی ، اِ مرکب ) کنایه از مو بود که گرد صورت برآید. ریش :
بگرد عارض آن ماهروی چاه زنخ
سپاه زنگ درآمد بسان مور و ملخ.
سوزنی.