[ویکی فقه] بَیْلَقان، یا بیلکان، بیلگان، نام شهر و استانی تاریخی در سرزمین اران (آلبانیای قفقاز) می باشد.
از نوشته های جغرافی نویسان سده های نخستین اسلامی چنین برمی آید که بیلقان میان دو رود ارس (رَسَ) و کُر قرار داشته است و با محل برخورد این دو رود چندان فاصله ای نداشته است. امروزه ویرانه های آن در جایی به نام میلربیلقان در جنوب شرقی شوشه (شوشی) قرار دارد. بیلقان در آثار برخی از نویسندگان اسلامی گاهی از شهرهای اران به شمار آمده است. و زمانی آن را متعلق به ارمنیۀ بزرگ دانسته اند و دولتشاه سمرقندی آن را از اعمال (نواحی) آذربایجان محسوب داشته است. بیلقان با بردعه یا برذعه (شهر عمدۀ اران) ۱۴ فرسنگ فاصله داشت و در جنوب آن قرار گرفته بود. راهی که از بردعه به سوی جنوب شرقی می آمد، از بیلقان می گذشت و از آن جا به دشت مغان و شهر وَرت (وَرتان یا وَرثان) که شهر مرزی آذربایجان بود و در ۷ فرسنگی جنوب بیلقان قرار داشت، می رسید و سپس به اردبیل می رفت. بیلقان، پس از ویرانی بردعه (این شهر در سدۀ ۷ق/۱۳م ویران بوده است) مرکز سرزمین اران گردید. برخی از نوشته های مورخان متقدم اسلامی، گویان آن است که بیلقان روزگاری به صورت یک کوره بوده است و موسی خورنی، نویسندۀ نامدار ارمنی که در سدۀ ۵م می زیسته، پایداقاران (بیلقان) را در برگیرندۀ ۱۲کوره دانسته، و نام آن ها را که بیشترشان پارسی هستند، برشمرده است. از کتاب جغرافیایی موسی خورنی چنین برمی آید که در زمان او، شهر باکو نیز از نواحی اطراف بیلقان به شمار می آمده است.
وجه تسمیه و نام های شهر
نام بیلقان را معرب بیلگان دانسته اند. کان یا گان پسوندی است که در پایان نام شهرها و روستاهای ایران، بسیار آمده است. وجود نام شهرهایی مانند بیلقان، شروان و لیزان که اکنون لاهیچ خوانده می شود و با همنام خود لاهیجان پیوند دارد، نشانۀ مهاجرت گروه هایی از ایرانیان، به ویژه مردم گیلان، دیلمان و دیگر مردم کرانۀ جنوبی دریای خزر بدین نواحی است. ازاین رو، نام بیلقان (احتمالاً: بیلکان) باید با بیلمان در گیلان پیوستگی داشته باشد (به معنی خانۀ بیل ها؛ ).بارتولد از گزارشی یاد کرده که بر اساس آن منطقه ای که محدودۀ شهر بیلقان در آن قرار داشته اشت، روزگاری کاسپین نامیده می شد و کاسپین را یونانیان برای اقوام ساکن در کرانه های دریای خزر به کار می بردند و زیستگاه آنان در جنوب غربی این دریا بوده است. نام بیلقان در زبان ارمنی به صورت های فایداگاران، پایداقاران و پایتاکاران نوشته شده است. بیلقان در دورۀ حکومت
استالین به نام یکی از رهبران اتحاد جماهیر شوروی، ژدانف خوانده شد، ولی هم اکنون بار دیگر نام گذشتۀ خود را بازیافته است.
ساخت و بنیانگذار شهر
بسیاری از نویسندگان دورۀ اسلامی، بنیان گذار بیلقان را قباد (کواد یا کواذ) یکم (د ۵۳۱م)، شاه نامدار ساسانی دانسته اند، اگرچه در روایتی دیگر ساختِ این شهر را به بیلقان ابن ارمنی بن لنطی بن یونان نسبت داده اند. ظاهراً قباد بیلقان و بردعه (دو شهر عمدۀ آلبانیا (اران)) را که بر سر راه اردبیل به ایبریا قرار داشتند، پس از عقب نشاندن مهاجمان قوم خزر که به سرزمین های ایران تاخته، و از رود ارس تا شروان را تصرف نموده بودند، در اران بنیاد نهاده است. در زمان خسرو پرویز (سل ۵۹۰-۶۲۸م) بیلقان از جملۀ شهرهایی بود که چندی به دست هِرقل (هراکلیوس)، امپراتور روم افتاد.
دوره عباسیان و امویان
...
