انشاء

(یا: علم الانشاء) در جهان اسلام، به شیوۀ نگارش و نحوۀ تدوینِ نامه های خصوصی و رسمی، اسناد دیوانی و عهدنامه ها اطلاق می شده است. کسی که وظیفه دار این کار بود کاتب السّر، منشی، یا دبیر خطاب می شد که در همۀ فنون ادبی تبحّر داشت و در دیوان انشاء یا دیوان رسائل خدمت می کرد. دیوان انشاء در تاریخ اسلام اهمیت فراوانی داشت. رسم بر این بود که منشی ابتدا پیش نویس متنِ مورد درخواست را می نوشت و آن را به رؤیت رئیس دیوان می رساند تا، بنابر صلاحدید، حک و اصلاح کند. در مواردی اصلِ مکاتبات از بین رفته، اما پیش نویس آن ها باقی مانده که محل مراجعۀ محققان است. متون انشائی را از نظر مضمون به چند دسته می توان تقسیم کرد: متونی که دربارۀ شیوۀ نگارش نامه های خصوصی و رسمی، اسناد دیوانی و عهدنامه هاست که آن ها را منشآت یا نوشته های منشیانه نیز اطلاق می کرده اند، مجموعۀ فرمان ها و سندهایی خطاب به منشیان و دبیران، و بالاخره، مجموعۀ نامه ها، اسناد دیوانی و عهدنامه هایی که به صورت اسناد و اوراق رسمی تحریر می شد. متون انشائی علاوه بر ثبت حوادث تاریخی، که برای پژوهشگران تاریخی ارزشمند است، از نظر ادبی نیز جایگاه مهمی دارد. ظاهراً در صدر اسلام مردم مکه برای نگارش عهدنامه ها قواعد خاصی داشتند. در ایران پیش از اسلام، دبیران منزلت بسیاری داشتند. همین امر سبب شد که ایرانیان، پس از اسلام، تأثیر عظیمی بر نگارش نامه ها و اسناد و مکاتبات بگذارند. نخستین کسی که در تاریخ اسلام به عنوان کاتب و منشی شناخته شده عبدالحمید بن یحیی ( ـ۱۳۴ق)، منشی مروان دوم، آخرین خلیفۀ اموی، است؛ مجموعۀ بزرگی از نامه ها از او باقی مانده که بخشی از آن ها در کتابش، الرّسالة الی الکُتّاب، درج شده است. در عصر عباسیان، و همچنین در دورۀ فاطمیان، در مصر، نیز دیوان رسائل و منشیان جایگاه مهمی داشتند. در زبان عربی و فارسی کتاب های متعددی دربارۀ آموزش منشیان و صنعت انشاء تألیف شده است؛ از آن جمله اند التّعریف بالمصطلح الشّریف (از احمد فضل الله العمری در قرن ۸ق)، صبح الاعشی فی کتابةالانشاء (از قلقشندی در قرن ۹ق). در خوارزم، از اواخر قرن ۶ق، زبان فارسی، به جای زبان عربی، در دیوان انشاء و دیوان رسائل به کار گرفته شد. کهن ترین مجموعه های رسایل که حاوی نامه های فارسی و عربی است. مجموعۀ رشیدالدین وطواط و اثر مهم و مشهور بهاءالدین بغدادی، وزیر تکش خوارزمشاه، است با نام التّوسل الی التّرسّل که حتی در قرن ۱۰ق، فریدون احمد بیگ در تدوین رساله اش منشآت السّلاطین از آن بهره برد. در دورۀ سلاطین عثمانی در دیوان رسائل زبان فارسی نیز به کار برده می شد و نمونه هایی از اسلوب ترکی ـ فارسی از آن عهد به جا مانده است. آثاری از این دست، که از قرن ۹ق به جا مانده مناهج الانشاء (از یحیی الکاتب)، گلشن انشاء (از محمد بن ادهم)، و از همه مهم تر منشآت السّلاطین است.

[ویکی الکتاب] معنی إِنشَاءً: پدید آوردنی
معنی مُنشَئَاتُ: ایجاد شده ها - خلق شده ها(کلمه منشئات اسم مفعول از ماده انشاء است ، و انشاء هر چیز به معنای احداث و ایجاد و تربیت آن است)
ریشه کلمه:
نش ء (۲۸ بار)