زبان شناسی

زبان شناسی علمی است که به مطالعه و بررسی روشمند زبان می پردازد. در واقع، زبان شناسی می کوشد تا به پرسش هایی بنیادین همچون «زبان چیست؟»، «زبان چگونه عمل می کند و از چه ساخت هایی تشکیل شده است؟»، «انسان ها چگونه با یکدیگر ارتباط برقرار می کنند؟»، «زبان آدمی با سامانه ارتباطی دیگر جانوران چه تفاوتی دارد؟»، «کودک چگونه سخن گفتن می آموزد؟»، «زبان بشر چگونه تکامل یافته است؟»، «زبان ها چه قرابتی با یکدیگر دارند؟»، «ویژگی های مشترک زبان های جهان کدامند؟»، «انسان چگونه می نویسد و از چه راهی زبان نانوشتاری را واکاوی (تحلیل) می کند؟»، «چرا زبان ها دگرگون می شوند؟» و … پاسخ گوید.
آواشناسی
واج شناسی
صرف
نحو
معناشناسی
کاربردشناسی
تحلیل گفتمان
رده شناسی زبان
زبان شناسی تاریخی
زبان شناسی تحلیلی
زبان شناسی به مفهوم جدید آن، علمی نسبتاً نوپا بوده که قدمتی تقریباً یک صد ساله دارد، اما مطالعات تخصصی دربارهٔ زبان به چند قرن پیش از میلاد بازمی گردد، یعنی زمانی که پانینی قواعدی برای زبان سانسکریت تدوین کرد. در زبان شناسی، ابعاد مختلف زبان در قالب حوزه های صرف، نحو، آواشناسی، واج شناسی، معناشناسی، کاربردشناسی، تحلیل گفتمان، زبان شناسی تاریخی تطبیقی، رده شناسی، زبان و نیز حوزه های بین رشته ای مانند جامعه شناسی زبان، روانشناسی زبان، عصب شناسی زبان، زبان شناسی قضایی، زبان شناسی بالینی، زبانشناسی تحلیلی، زبان شناسی آموزشی و زبان و منطق بررسی می شوند. از آنجا که زبان یک پدیده پیچیدهٔ انسانی و اجتماعی ست، برای مطالعهٔ جامع و دقیق آن، بهره گیری از علوم مرتبط دیگر الزامی به نظر می رسد. در واقع، مطالعهٔ فراگیر زبان، رویکردی چندبعدی را می طلبد؛ بنابراین، زبان شناسی علاوه بر مطالعه جنبه های توصیفی و نظری زبان به ابعاد کاربردشناختی، روان شناختی، مردم شناختی، اجتماعی، هنری، ادبی، فلسفی و نشانه شناختی زبان توجه می کند. به عبارتی می توان گفت زبان شناسی معاصر، حوزه های مطالعاتی بسیار گسترده ای را شامل می شود که توجه دانش پژوهان و دانشمندان گوناگونی را با ذائقه های علمی متنوعی به خود جلب نموده است. در همین راستا، مطالعاتی مانند رابطه و تعامل بین زبان و ذهن، زبان و شناخت، زبان و رویکردهای فلسفی، زبان و قوه تعقل، زبان و منطق، دانش ذاتی، یادگیری زبان اول، کاربرد زبان و محیط زیست، زبان و قانون، زبان و هوش مصنوعی، زبان و فرهنگ، زبان و جامعه، زبان و تکامل انسان، زبان و سیاست، زبان و تفکر و دیگر نشانه های ارتباطی می توانند زیر مجموعه های رشتهٔ زبان شناسی تلقی شوند.
کسی را که به بررسی های زبان شناختی می پردازد، زبان شناس می نامند. برخلاف تصور عمومی، لزومی ندارد زبان شناس به چندین زبان تسلط داشته باشد. مهم آن است که بتواند پدیده های زبان شناختی همچون واژه، هجا، گروه نحوی و معنا را کندوکاو نماید و بازبشکافد. نکته دیگر آنکه کار زبان شناس همچون سایر کسانی که با علم سروکار دارند، تجویز نیست، بلکه توصیف است.
معمولاً تاریخِ دانشِ زبان شناسی را به معنی «مطالعات تخصصی زبان» تا کتاب دستور سانسکریت نوشتهٔ پانینی هندی عقب می برند. پانینی در سدهٔ پنجم پیش از میلاد، دستور زبان بسیار پیشرفته ای برای زبان سانسکریت نوشت. اما زبان شناسی به مفهوم مدرنش با انتشار کتاب دورهٔ زبان شناسی عمومی نوشتهٔ فردینان دوسوسور آغاز شد. دوسوسور بین مطالعات زبانیِ «همزمانی» و «در زمانی» تمایز قائل شد و بر مطالعهٔ «نظام زبان» تأکید کرد. در دههٔ ۱۹۵۰، نظریات نوام چامسکی انقلابی در این رشته به وجود آورد و باعث پیدایش دستور زایشی شد. او با انتقاد شدید از روان شناسی رفتارگرا، که یادگیری زبان را نوعی تقلید رفتاری می داند، با ارائهٔ شواهدی، ناکارآمدی های چنین دیدگاهی را نشان داد. او معتقد است اصول و خصوصیات زبان در انسان، ذاتی است و کودک زبان را یادنمی گیرد، بلکه فرا می گیرد (acquire). به عبارت دیگر، نحوهٔ فراگیری زبان به صورت ارثی و ژنتیکی در مغز برنامه ریزی شده است و محیط پیرامون کودک تنها نقش محرک را برای فراگیری زبان مادری ایفا می کند. کودک، مجموعهٔ محدودی از اطلاعات را از محیط زبانیِ خویش می گیرد و خود قادر است ترکیبات جدیدی بسازد. نظریه پردازان پیش تر معتقد بودند زبان مادری تنها از راه شنیدن گفتار اطرافیان و به صورت اکتسابی وارد ذهن کودک می شود.

زبان شناسی (linguistics)
علمی که موضوع آن بررسی قوانین زبان است و از این رهگذر، به شناخت زبان انسان، چگونگی شکل گیری و کارکرد آن می پردازد و واحدها، ساختار، ماهیت، و تحولات زبان ها را مطالعه می کند. پیشینۀ زبان شناسی به قبل از میلاد می رسد که نخستین مباحث زبان شناسی در باب ماهیت معنا و منشأ زبان، به ویژه در هند، یونان، و روم مطرح می شود. چنان که پانینی، دستور زبان خود را، که نخستین اثر بزرگ در این باره است، به تحریر می کشد و نظام واژه سازی در سانسکریت را مطرح می کند. با این حال، تا پیش از قرن ۱۸ لغویون، نحویون، و بلاغیون بیشتر به دستور زبان، لغات، و تلفظ توجه داشتند. در قرن های ۱۷ و ۱۸ تحولاتی نظیر ایجاد زبان های جهانی، رویکرد نظام مند در آواشناسیو نگارش دستور زبان های همگانی آغاز می شود. اما بررسی تحول تاریخی هر زبان و ارتباط خانوادگی بین زبان های مشابه از قرن ۱۹ آغاز می گردد. پیدایش زبان شناسی تطبیقیو قوانین واج شناسیازجمله دستاوردهای عمدۀ این قرن است. تکامل زبان شناسی به منزلۀ یک علم و گسترش قلمرو آن در قرن ۲۰ چشمگیر بوده است. تأسیس زبان شناسی به عنوان یک رشتۀ دانشگاهی نیز به اوایل دهۀ ۱۹۶۰ می رسد. در اوایل قرن، فردینان دو سوسوربررسی اصول حاکم بر ساختارهای زبان های زندۀ جهان را مطرح کرد که سرآغاز «زبان شناسی ساخت گرا» بود. او قائل به دو بُعد اساسی در این رشته شد. یکی بُعد «در زمانی» (تاریخی)، که به مطالعۀ تاریخی تحولات زبان می پردازد؛ و دیگر بُعد «هم زمانی» (توصیفی)، که زبان را در مقطع زمانی خاص بررسی می کند. از حوزه های دیگر، زبان شناسی عمومی (نظری) است که به پژوهش دربارۀ اصول کلی زبان و تعیین ویژگی های آن می پردازد و چنانچه مطالعه دربارۀ تعیین واقعیت های نظام یک زبان خاص انجام گیرد، این روش را زبان شناسی توصیفی نامند. اگر هدف مطالعه یافتن همانندی ها و تفاوت های میان زبان ها باشد، زبان شناسی تطبیقی نامیده می شود. پیشرفت ها و گسترش چشم اندازهای جدید زبان شناسی تا حدود زیادی مرهون نوام چامسکیو پیروان اوست که بر پایۀ شیوۀ تجربی و سه اصل مشاهده، توصیف، و تشریح نگرشی نو را در زبان شناسی آغاز کردند. چامسکی در کتاب ساختارهای نحوی(۱۹۵۷)، که نقطۀ عطفی در زبان شناسی معاصر است، مبانی «دستور زایشی» را مطرح کرد. با توجه به زایندگی زبان و تناقضات موجود در سطح زبان، به اثبات وجود دو سطح «روساخت» و «ژرف ساخت» و تمایز میان آن ها پرداخت. چامسکی با طرح این دو سطح و عرضۀ «نظریۀ گشتاری» بسیاری از ریشه های ابهام در زبان را روشن ساخت.