کرتیر

کَرتیر یا کِردیر، موبد پرنفوذ دوران ساسانی بود. گمان می رود که کرتیر در زمان پادشاهی هفت شاهنشاه ساسانی به ترتیب اردشیر بابکان، شاپور یکم، هرمز یکم، بهرام یکم، بهرام دوم، بهرام سوم و نرسه می زیسته است. اقدامات کرتیر در پیدایش دین رسمی ایران و سیاست داخلی کشور پراهمیت پنداشته می شود. او توانست دین زرتشتی را که در آن زمان، باورهای چندی بدان پیوسته بودند، یکدست کند و به اوستا تقدس بخشد. کرتیر با آئین مانی به عنوان یک بدعت به مبارزه برخاست.
کتیبه کرتیر در نقش رجب، در سمت راست پیکر اردشیر بابکان در نقش رجب در نزدیکی تخت جمشید. این اثر کردیر، همان گونه که از متن نبشته پیداست، در زمان بهرام دوم (۲۷۶–۲۹۳ میلادی) پدید آمده است و بنا به گمان والتر هینتس در اواخر دورهٔ سلطنت بهرام دوم و در روزگاری که کردیر در اوج قدرت خود بود، یعنی حدود سال ۲۹۰ میلادی.
کتیبه کرتیر در سرمشهد، در قسمت بالای پیکر بهرام دوم در سرمشهد. در بالای نگارهٔ بهرام دوم نبشتهٔ بسیار بزرگ کردیر به پهنای ۵/۲۷ و ۲/۸۷ آمده است. با اینکه بخش هایی از نگاره آسیب دیده است، در روی کلاه شخصیتی که در میان بهرام دوم و شهبانو شاپوهر دختک قرار دارد، به راحتی می توان نشان قیچی کردیر را بازشناخت.
کتیبه کرتیر در کعبه زرتشت، در زیر سنگ نوشته سه زبانی شاپور در کعبه زرتشت در نقش رستم
کتیبه کرتیر در نقش رستم، در سمت راست پیکرنگاره های پیروزی شاپور یکم در صخره نقش رستم. این نگاره در اصل مجلسی بود از شاهنشاه و دو قیصر رومی شکست خورده فیلیپ عرب و والریانوس. کردیر جرئت کرد و به خود اجازه داد به این مجلس خصوصی راه یابد و فضای سمت راست آن را برای خود مصادره کند و احتمالاً حتی گسترش دهد. او در اینجا نیز گردن بند درشت دانه ای را بر گردن دارد به گمان، این دو نگاره، در اینجا و در نقش رجب، در یک زمان تراشیده شده اند. در آن هنگام باید کردیر هفتاد ساله یا بیش تر بوده باشد؛ بنابراین موی مجمعد انبوه در زیر کلاه او باید شکوهی مصنوعی بوده باشد.
پایه گذاری سیاست اتحاد دین و دولت در ایران قبل از اسلام به اردشیر بابکان پایه گذار دولت ساسانی نسبت داده شده است. بر طبق روایت طبری خاندان اردشیر متولی آتشکدهٔ ناهید در استخر قدیم فارس بوده اند و طبیعی است هنگامی که اردشیر به قدرت رسید در پی این بوده باشد که دین مزدیسنی را که در زمان اشکانیان در کنار حکومت قرار داشت با حکومت یکی سازد و از آن به عنوان حربهٔ سیاسی بهره برد. عامل اجرای این سیاست از زمان اردشیر به بعد موبدی به نام کرتیر بوده که در مدت سلطنت شش پادشاه از اردشیر یکم تا نرسه می زیسته است.
کرتیر در زمان اردشیر بابکان (بنیانگذار سلسله ساسانی) مقام عمده ای نداشته است.او در کتیبه کرتیر در کعبه زرتشت ذکر کرده است که در زمان شاپور یکم (زمان پادشاهی از ۲۴۱ تا سال ۲۷۱ میلادی) دومین شاهنشاه ساسانی، به سمت رئیس بزرگ همهٔ روحانیون موبدان موبد سراسر کشور منصوب شده است اما به نظر برخی مورخین، کرتیر در معرفی خود در کتیبه اش گزافه گویی کرده است و احتمالاً در دوران شاپور همچنان مقام هیربدی داشته است. از روایت های گوناگون چنین بر می آید که شاپور نسبت به ادیان و مذاهب و افکار خارجی تسامح داشته است. مانی در زمان شاپور ظهور کرد و به حضور شاپور رسید و اجازه یافت، دین خود را تبلیغ کند. انتشار مانویت در قلمرو ساسانی که اثر دیرپایی داشت، مدیون همین روحیهٔ تسامح بود که بی تردید پسند خاطر کرتیر نبود. هرمز یکم نیز نسبت به مانی نظر تأیید و مساعدت داشته است و او را یک چند در دستگرد بابل، در کاخ خویش، از تعقیب مخالفان پناه داد. وی نسبت به کرتیر دشمن مانی، هم علاقه نشان داده و حتی با اعطای کلاه و کمر که نشانه های اشرافیت بود، به این موبد پرشور متعصب او را در ردیف بزرگان عصر درآورد. در دوران یکسالهٔ پادشاهی هرمزد هنوز تسامح دینی دوران پدرش شاپور یکم حکمفرما بود. به نظر می رسد که قدرت واقعی کرتیر از زمان بهرام یکم آغاز می شود.
کرتیر که از دشمنان سرسخت مانی بود و سرانجام سبب زندانی شدن و مرگ مانی در سال (۲۷۶ میلادی)، در دوران پادشاهی بهرام یکم شد. تعقیب و شکنجه و آزار مانویان از اقدامات بعدی او بود که تا پایان دوران بهرام سوم ادامه داشت. با مرگ بهرام سوم و به تخت نشستن نرسه، ستاره بخت وی رو به افول نهاد و او نیز در سنی بالا درگذشت.

کَرْتیر
(یا: کَرْدِر، به معنی بُرنده، نشان کلاه او یک قیچی است ) روحانی بلندپایۀ شگفت انگیز، مقتدر، پرنفوذ در زمان هفت فرمانروای ساسانی در قرن ۳م . او در ایران پیش از اسلام ، پس از شاه تنها شخصی است که از خود سنگ نبشته هایی بزرگ (بر بدنۀ کعبۀ زردشت در نقش رستم ) برجای گذاشته . نقش برجستۀ او در کنار بهرام دوم در نقش رجب و سرمشهد حجاری شده است. در زمان اردشیر اول مغی ساده بود و در زمان شاپور اول نظارت بر کارهای مربوط به مغان به او سپرده شد و در زمان هرمز اول عنوان هرمزد ـ موبد یافت . سپس در زمان بهرام اول و دوم به تعقیب مانویان پرداخت و مانی در ۲۷۶م در زندان او به گناه زندیق بودن کشته شد. ستاره اقبال کرتیر در زمان نرسی که حکومت را پس از چهار ماه از بهرام سوم ربود و سیاست تسامح را نسبت به دین پیش کشید رو به افول گذاشت . ظاهراً کرتیر در همین دوره در سنی بالا درگذشته است . نیز ← کتیبه های