شیبک خان

شیبک خان ازبک (متولد ۸۵۵ ق. /۸۳۰ خ. مرگ ۹۱۶ ق. /۸۸۹ خ) بنیانگذار خاندان پادشاهی شیبانی (شیبانیان) ازبکان بود. نام و نسب او محمد شاهبخت خان بن بوداق سلطان بن ابوالخیربن دولت شیخ بن ابراهیم اغلن بن فولاداوغلن بن منگوتیمور بن باداکول بن جوجی خان بن چنگیزخان بود و به محمد شیبانی، شاهی بیگ خان، شیبانی خان و شاهبخت خان نیز مشهور بوده است،شیبک خان پایه گذار اسمنا۶ در سلسله شیبانیان بوده است
لین پول. طبقات سلاطین اسلام. ترجمهٔ عباس اقبال.
غفاری فرد، عباسقلی، تاریخ تحولات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی ایران در دوران صفویه، سازمان سمت، ۱۳۸۱.
قاضی احمد منشی قمی، خلاصة التواریخ (۲ جلد، تاریخ صفویه از شیخ صفی تا اوایل شاه عباس یکم)، به تصحیح احسان اشراقی.
خاندان شیبانی ابتدا در سیبری ساکن بودند و در ناحیه تیومن فرمانروایی می کردند. یک قسمت عمده از این شعبه تحت فرماندهی محمد شیبانی به ماوراءالنهر کوچ کردند و امرای تیموری را از بین برده دولت ازبکان را تأسیس نمودند. شیبک خان بمناسبت نام جدش «شیبانی» تخلص می کرد. وی مردی بسیار دلیر و جنگجو و خودخواه و متعصب بود. در سال ۸۷۹ خ. (۹۰۶ ه‍. ق) قسمتی از ماوراءالنهر را با شهر سمرقند از یکی از نوادگان امیر تیمور گرفت و به سلطنت نشست و از آن پس تا سال ۸۸۶ خ. (۹۱۳ ه‍. ق) نیز تمام ترکستان و ماوراءالنهر را با سراسر خراسان و استرآباد را از دست بازماندگان سلطان حسین میرزا بایقرا و دیگر جانشینان تیموری بدرآورد و از مغرب و جنوب با ولایت عراق عجم، کرمان و یزد که در قلمرو شاه اسماعیل یکم صفوی بود همسایه شد.
چون در مذهب تسنن تعصب وافر داشت و با شیعه بسختی دشمن بود و به شاه اسماعیل بچشم دشمن می نگریست و او را در نامه ها تحقیر می کرد، شاه اسماعیل در سال ۸۸۹ خ. (۹۱۶ ه‍. ق) با لشکر بسیار به خراسان تاخت و شیبک خان از بیم او به قلعهٔ مرو پناه برد و محاصره شد. شاه اسماعیل عاقبت او را به حیله از قلعه بیرون کشید و بجنگ وادار ساخت. در نبرد مرو که در نزدیک قریه محمودآباد در سه فرسنگی مرو میان دو حریف درگرفت پس از کشتاری هولناک ازبکان را شکست داد. شیبک خان با گروهی از همراهان در چهاردیواریی محصور شدند و خان در زیر سم اسبان لشکر خود پایمال گردید و جسدش را نزد شاه اسماعیل بردند و سرش را از تن جدا کردند و پوست سرش را پر از کاه کرده برای سلطان بایزید دوم عثمانی فرستادند و استخوان سرش را طلا گرفتند و از آن جام شراب ساختند.
همچنین شاه اسماعیل فرمان داد که دست راست شیبک خان را نزد رستم روزافزون والی ساری و علی آباد مازندران ببرند. درویش بیگ یساول مأمور بردن آن شد و هنگامی که پیش رستم رسید آن دست را بر دامن او انداخت و گفت: «شاه می فرمایند گفته بودی که دست من است و دامن دولت شیبک خان. چون دست تو به دامن او نرسید، اینک دست شیبک خان و دامن نکبت تو» دربارهٔ تاریخ درگذشت شیبک خان این بیت گفته شده است:

شَیْبَک خان (۸۵۵ ـ ۹۱۶ق)
(یا: شیبانی خان) شهرت محمّدشاه بَخْت خان شیبانی، خان ازبک، پادشاه (حک: ۹۰۶ـ ۹۱۶ق)، و بنیانگذار سلسلۀ شیبانیان. فرزند بوداق بود و نسبش به شیبان، نوۀ چنگیز، می رسید. پس از مرگ پدر، سرپرستی او را ابوالخیرخان ، فرمانروای دشت قِبْچاق، به عهده گرفت. قلمرو دشت قِبْچاق پس از مرگ ابوالخیر میان خویشان او تقسیم گردید و شیبک برای بازپس گیری آن سرزمین ها در ۹۰۶ق ماوراءالنهر را تسخیر و شاهرخیه ، تاشکند، بلخ ، هرات و سمرقند را نیز تصرف کرد (۹۰۶ تا ۹۱۳ق)، سپس شاه اسماعیل صفوی اول را به مذهب تسنن فراخواند ولی شاه اسماعیل برای نبرد با شیبک خان ازبک به خراسان حمله کرد و او را در محمودآباد شکست داد و کشت (۹۱۶ق) و در سمرقند به خاک سپرده شد. شیبک خان به زبان فارسی و عربی مسلط بود و به این دو زبان شعر می سرود. او دانشمندان و ادیبان را احترام می کرد و مدرسه هایی در ماوراء النهر بنا کرد. واصفی هروی ، واعظ کاشفی ، هاتفی و حسامی از نزدیکان دربارش بودند.