سغد

سغد (به سغدی: soɣd) یک تمدن باستانی ایرانی در فرارود بود که مرزهای آن امروزه در کشورهای تاجیکستان، شمال افغانستان، شرق ازبکستان و قزاقستان واقع است. سغد پس از ایران ویج دومین سرزمین باشکوهی بود که توسط اهورامزدا خلق شد. این منطقه که توسط کوروش بزرگ به شاهنشاهی هخامنشی ضمیمه شده بود، در فهرست شهربانی های هخامنشیان در سنگ نبشته بیستون به عنوان هشتمین سرزمین ذکر شده است. پس از آن، در جریان اردوکشی اسکندر پس از یک مقاومت خونین در سال 328 پیش از میلاد فتح شد و پس از مرگ جهانگشای مقدونی برای مدت کوتاهی تحت فرمان سلوکیان بود. سپس به دولت بلخ ضمیمه گردید و بعد از آن که برای مدت کوتاهی در اردوکشی مهرداد یکم به ایران شرقی بخشی از شاهنشاهی اشکانی بود، توسط کوشانیان فتح شد. پس از تجزیه شاهنشاهی کوشانی به دست ساسانیان، شاهنشاهی ساسانی برای مدت یک قرن این منطقه را زیر فرمان خود داشت و در نهایت با حملات هپتالیان آن را از دست دادند. با سقوط هپتالیان، دولت های سغدی به دست نشانده خانات گوک ترکان تبدیل شدند.
اسکندر چهارم، پسر اسکندر مقدونی از همسر سغدی اش، روخشنه. او برای مدت کوتاهی به عنوان فرمانروای امپراتوری اسکندر برگزیده شد و سپس توسط سرداران فاتح مقدونی به قتل رسید.
ان لوشان (روخشان؟)، از سرداران دودمان تانگ بود که به دلیل جنگیدن برای دفاع از مرزهای چین بین سال های ۷۴۱ تا ۷۵۵ در چین به شهرت زیادی دست پیدا کرد. او سپس شورش ان لوشان را به راه انداخت و خود را امپراتور چین نامید. وی دو سال امپراتور دودمان یان بود. باوجود اینکه دودمان تانگ با موفقیت یان را سرکوب و منقرض کرد، اما این نبردها تا حد زیادی منجر به تضعیف امپراتوری تانگ شد.
ان چینگ شو، پسر ان لوشان
ان چونگ هوی، از وزیران دومان تانگ متاخر
ان چونگ جین، از ژنرال های دوران پنج سلسله در چین
ان چونگ رونگ، از دیگر ژنرال های دوران پنج سلسله چین
آنتیوخوس یکم، دومین شاه امپراتوری سلوکی که از آپاما، همسر سغدی سلوکوس یکم متولد شد.
آپاما، دختر اسپنتمان و همسر سلوکوس یکم
آزانس (آزانه؟)، از فرماندهان سپاه ایران در دومین حمله به یونان
دیواشتیچ، فرمانروای پنجکنت در قرن هشتم میلادی
فازنگ، یک راهب بودایی و از همراهان شوان زانگ
غورک، فرمانروای سمرقند در قرن هشتم
کنگ سنگ هوی (به ویتنامی: کنگ تانگ هوی)، یک راهب بودایی که در دوران سه پادشاهی در ویتنام زندگی کرده است.
کنگ جینگ، از دولت مردان دودمان مینگ. با توجه به نام خانوادگی اش، او را سغدی می پندارند.
افشین، از سرداران ایرانی خلافت عباسیان. او به عنوان فرمانروای دست نشانده عباسیان بر اسروشنه حکومت می کرد و برای جنگیدن با بابک خرمدین در تاریخ شناخته شده است.
کید نصر بن عبدالله که در منابع اسلامی به «الصغدی» معروف است. او به عنوان فرماندار مصر در دوران عباسی خدمت می کرد
ان چونگ ژانگ، از ژنرال های دودمان تانگ که علیه ان لوشان جنگید.
مالک ابن کیدر، ژنرال خلافت عباسی در قرن نهم
مظفر ابن کیدر، پسر کیدر نصر و فرماندار مصر عباسی
وخشه ارته، از سرداران هخامنشی که در به قتل رسیدن داریوش سوم دست داشت. او پدر روخشنه و پدرزن اسکندر مقدونی بود.
روخشنه، شاهدخت سغدی که با اسکندر مقدونی ازدواج کرد.
اسپیتمان، سردار سغدی که به همراه سغدی ها و بلخی ها شورشی علیه اسکندر مقدونی را رهبری کرد.
ترخون، فرمانروای سمرقند در قرن هشتم
ابولساج دیوداد، از شاهزادگان سغدی که در خلافت عباسی خدمت کرد. نسل ساجیان به او می رسید.
نقشه سغد در سال 300 پیش از میلاد
سغد گرچه در بیشتر تاریخ خود معمولا بخشی امپراتوری های بزرگتر بود، اما در تمام این مدت توسط دولت شهرهای کوچک اداره می شد که بزرگ ترینشان سمرقند بود. سغد در شمال بلخ و شرق خوارزم بود و به دلیل وجود رود زرافشان، منطقه بسیار حاصل خیزی بود. امروزه سغد برابر با استان های سمرقند و بخارا در ازبکستان و استان سغد در تاجیکستان است.
زبان سغدی، یکی از زبان های ایرانی شرقی، زبان رایج در این منطقه در دوران باستان بود و به عنوان زبان میانجی در آسیای میانه و راه ابریشم و البته میان ایرانیان و چینیان عمل می کرد. همچنین سغدی زبان درباری خانات گوک ترک نیز بود. این زبان امروزه از بین رفته است اما یغنابی که در نوشته های اکادمیک به آن سغدی نو می گویند، هنوز در بخش هایی از تاجیکستان صحبت می شود.

سُغْد
(یا: صغد؛ سغدیانا؛ به یونانی سگدیانه) ناحیه ای بزرگ و آباد در آسیای میانه، در فاصلۀ میان رودخانه های جیحون و سیحون، تقریباً مطابق درۀ رودخانۀ سغد (زرافشان) از سمرقند تا بخارا، سکونتگاه قوم ایرانی سُغْدی و مرکز شعبه ای بزرگ از زبان های ایرانی میانه از دستۀ شرقی. این سرزمین در قلمرو هخامنشیان قرار داشت و سغدیان اتباع آن دولت بودند. نمایندگان این مردم در سنگ نگاره های دورۀ هخامنشی دیده می شوند و استرابون در کتاب جغرافیای خود از سغدیانا نام برده است. سغد در زمان شاهپور دوم به قلمرو ساسانیان پیوست و هیاطله (هپتالیان) در قرن ۵م بر آن جا مسلط شدند. این سرزمین تا قرون اول اسلامی یکی از مراکز دیانت بودایی و همچنین مانوی بود. جغرافیانویسان مسلمان، سغد را یکی از جنات اربعۀ عالم خوانده اند. شکوه و عظمت سغد در دورۀ سامانیان بسیار چشم گیر بود و آبادانی آن تا یک قرن پس از انقراض دولت سامانی ادامه یافت. سمرقند مرکز سیاسی و بخارا مرکز دینی سغد بود. آثار زبان و فرهنگ سغدی از سمرقند تا دیوار بزرگ چین و از مغولستان تا قسمت علیای درۀ رودخانۀ سند در شمال پاکستان کشف شده است. ابوریحان بیرونی در آثارالباقیه اطلاعات جالبی از بعضی جنبه های فرهنگ و تمدن سغدی به دست داده است.