راست پنج گاه

پروانه: گوشه ای است کوتاه که نت آغاز آن درجهٔ سوم است، و پله پله تا درجهٔ هفتم بالا می رود و سپس در نت پایه فرود می آید.
خسروانی: به همان شکلی که در دستگاه ماهور اجرا می شود، اینجا هم کاربرد دارد جز آن که یک فاصلهٔ پنجم درست پایین تر اجرا می شود.
روح افزا: به دو شکل اجرا وجود دارد. شکل اول، با درجات درآمد راست مطابق است و نت آغاز آن درجهٔ پنجم است. در شکل دوم، درجهٔ سومِ راست به اندازهٔ یک ربع پرده پایین آورده می شود، که در مطابقت با دستگاه شور است و از همین طریق امکان پرده گردانی از طریق گوشهٔ نیریز را فراهم می کند. به این ترتیب، می توان گفت که درجهٔ سوم در روح افزا نت متغیر است.
نیریز: متعلق به دستگاه نوا است، و درجاتش مطابق دستگاه شور است. وقتی درجهٔ سوم راست یک ربع پرده پایین بیاید و درجهٔ دوم راست، تبدیل به نت شروع بشود، نیریز به دست می آید. در اینجا درجه ای که پایین آورده شده (درجهٔ سوم راست، یا همان درجهٔ دوم نیریز) نت شاهد گوشه دانسته می شود.
زابل: متعلق به دستگاه سه گاه است. ورود به آن از طریق گوشهٔ نیریز به سادگی رخ می دهد. در واقع درجات این دو با هم یکی است، و تفاوت نیریز و زابل را از طریق نتی که روی آن تأکید بیشتری شده می توان تشخیص داد.
پنج گاه: گوشه ای است کوتاه که با درجات شور مطابق است. از دید فرهت این که این گوشه نامی در دنبالهٔ دستگاه های دیگر (سه گاه و چهارگاه) دارد اما اهمیتی بسیار کم دارد و فواصلش هم متعلق به دستگاه دیگری است (شور)، «گیج کننده» است. در اجرای راست پنج گاه، وقتی که در گوشهٔ نیریز درجات جدید (که مطابق شور هستند) معرفی شدند، پس از گذری موقتی از زابل، به این درجات بازگشت می شود و اینجاست که پنج گاه حاصل می شود. درجهٔ سومِ پایین تر از نت آغاز درآمد راست، نقش نت آغاز پنج گاه را دارد و نت شاهدی هم برای این گوشه وجود ندارد.
قَرَچه: متعلق به دستگاه شور است. قرچه در دانگی از شور نواخته می شود که از درجهٔ چهارم درآمد شور آغاز می شود (به بیان دیگر، در «شورِ وسط»)؛ برای مثال در شورِ دو، نت آغاز قرچه نت سل خواهد بود. در راست پنج گاه هم گوشه هایی که از دستگاه شور قرض گرفته شده اند، بر درجه ای مشابه (در این مثال، نت سل) استوار هستند، اما نت ایست در این گوشه ها متفاوت است و در خصوص قرچه، نت ایست چهار درجه بالاتر است (نت دو).
مُبَرقَع: گوشهٔ کوتاه دیگری است که صرفاً برای بازگشت از قرچه به راست استفاده می شود. نت شروع آن درجهٔ دوم قرچه است و پس از آن به سمت درجهٔ چهارم قرچه (معادل درجهٔ هشتم راست) می رود؛ در این مرحله تمام تغییراتی که در گام داده شده بود از میان برداشته می شود و به گام اصلی راست بر می گردیم. رایج است که نت زیرپایه نیز نیم پرده پایین آورده شود (مثلاً در راست پنج گاهِ فا، نت می به می بمل تغییر یابد) چرا که این کار بازگشت به محور اصلی راست را مطبوع تر می کند. نت شاهد و ایست برای گوشهٔ مبرقع، درجهٔ هشتم راست است.
سپهر: گوشهٔ سپهر هم مانند مبرقع، بر درجات محور اصلی راست مطابق است و تمرکزش در فاصلهٔ درجات پنجم تا دهم است. در انتهای گوشهٔ سپهر، فرودی به درجهٔ اول راست رخ می دهد.
نَهیب، عراق و آشور: هر سه متعلق به دستگاه ماهور هستند، و با یکدیگر مرتبطند. در راست پنج گاه نت ایست آن ها به جای آن که درجهٔ اول ماهور (نتِ دو) باشد، یک فاصلهٔ پنجم درست پایین تر است (نتِ فا). متداول است که پس از آشور، گوشهٔ پروانه اجرا شود و تا با فرود به محور اصلی راست، شنونده در مورد این که در دستگاه راست پنج گاه هستیم یادآوری شود.
ابوالچپ، طرز و لیلی و مجنون: هر سه متعلق به دستگاه همایون هستند. در همایون نت شاهد آن ها سل و نت ایست آن ها دو است، اما در راست پنج گاه نت فا تبدیل به نت شاهد آن ها می شود و نت ایست هما نت دو باقی می ماند. درجات هم، هماهنگ با دستگاه همایون تغییر می کنند یعنی لا به لا بمل و ر به ر کرن تغییر می یابد. اما این تغییرات به صورت دفعی رخ می دهند، و نه به صورت یک پرده گردانی تدریجی.
نفیر و گوشه های نوروز: نوروزها شامل نوروز عرب، نوروز صبا و نوروز خارا هستند. این سه به همراه نفیر، همگی متعلق به دستگاه همایون هستند. نت ایست در این ها، درجهٔ هشتم است (که همان نت شاهد گوشه های ابوالچپ، طرز، و لیلی و مجنون باشد). از آنجا که نوروزها و نفیر همگی حول و حوش درجهٔ هشتم راست (یعنی یک اکتاو بالاتر از نت پایهٔ درآمد راست) می گردند، به عنوان اوج دستگاه راست پنج گاه به کار گرفته می شوند.
ماوراءالنهر: مخصوص راست پنج گاه است اما با درآمد راست مطابقت ندارد، بلکه با فواصل نوروزها مطابقت دارد. برخلاف نوروزها، تا درجهٔ می بمل بالا می رود، و در نتیجه بالاترین (زیرترین) نت در دستگاه راست پنج گاه از طریق این گوشه حاصل می شود. نت آغاز و ایست آن درجهٔ پنجم است و باقی مشخصاتش مطابق با گوشه های نوروز و نفیر. مشخص نیست که چرا این گوشه (که از نظر فواصل با گوشه های نفیر و نوروزها از دستگاه همایون مطابقت دارد) هرگز در همایون اجرا نمی شود.
راک ها: گوشه های راک شامل راک (یا راک عبدالله)، راک کشمیر و راک هندی، همگی متعلق به دستگاه ماهور هستند و در راست پنج گاه معمولاً به عنوان آخرین گوشه اجرا می شوند. پس از آخرین راک (معمولاً راک هندی) فرودی طولانی به محور اصلی راست اجرا می شود تا اجرا دستگاه در همان محور اصلی اش به انتها برسد.
دستگاه راست پنج گاه که با نام راست و پنجگاه یا راست هم شناخته می شود، یکی از دستگاه های موسیقی سنتی ایرانی است.
راست پنج گاه دست کم از نظر نام با هیچ یک از مقام های موسیقی سنتی ایران مطابقت ندارد و به عقیدهٔ برخی، نام راست و پنج گاه هر دو نام های تازه تری بین مقام های موسیقی هستند. دانگ اول دستگاه راست پنج گاه با مقام راست ارتباط و با دستگاه ماهور مطابقت دارد. این دستگاه، امکان پرده گردانی به تمام دستگاه های دیگر را فراهم می کند و برخی معتقدند که هدف از ایجاد این دستگاه، آموزش مراحل عالی موسیقی از جمله مُرَکّب نوازی و مرکب خوانی بوده است.
نام این دستگاه در متون دوران قاجاریه به دو شکل آمده است: با واو عطف به صورت «راست و پنج گاه»، و بدون واو عطف به صورت «راست پنج گاه».

راست پنج گاه (آلبوم حسین علیزاده). راست پنجگاه نام یک آلبوم موسیقی اثر حسین علیزاده، هنرمند ایرانی است که در سبک سنتی تهیه شده و دارای ۱۵ آهنگ است. مجید خلج نیز در ساخت این آلبوم همکاری کرده است.
حسین علیزاده

راست پنج گاه (آلبوم محمدرضا شجریان). راست پنجگاه، نام آلبومی است با صدای محمدرضا شجریان و تار محمدرضا لطفی. این اثر سال ۱۳۵۴ در جشن هنر شیراز اجرا شد.
خواننده: محمدرضا شجریان
تار: محمدرضا لطفی
تنبک: ناصر فرهنگ فر
طرح: مژگان شجریان
خط: امیر فلسفی
شعر از حافظ، نظامی و عطار
آواز راست پنجگاه(راست)در ازل پرتو حسنت ز تجلی دم زد
(پروانه)جلوه ای کرد رخش دید ملک عشق نداشتجلوه ای کرد رخش دید ملک عشق نداشت
(نغمه)جان علوی هوس چاه زنخدان تو داشت

راست پنج گاه (آلبوم). راست پنجگاه نام یک آلبوم موسیقی اثر حسین علیزاده، هنرمند ایرانی است که در سبک سنتی تهیه شده و دارای ۱۵ آهنگ است. مجید خلج نیز در ساخت این آلبوم همکاری کرده است.

راست پنج گاه (ابهام زدایی). راست پنج گاه یکی از دستگاه های موسیقی سنتی ایرانی است.
راست پنج گاه (آلبوم حسین علیزاده)
راست پنج گاه (آلبوم محمدرضا شجریان)
راست پنج گاه همچنین می تواند به موارد زیر اشاره کند:

راست پنجگاه (آلبوم موسیقی). راست پنجگاه، نام آلبومی است با صدای محمدرضا شجریان و تار محمدرضا لطفی. این اثر سال ۱۳۵۴ در جشن هنر شیراز اجرا شد.

راست پنجْ گاه
نام یکی از دستگاه های موسیقی ایران. علینقی وزیری اعتقاد داشت که گام راست پنج گاه همان گام ماهور است اما چون در تار و سه تار سیم های زرد را به جای سُل، فا کوک می کنند، صداداری ساز عوض شده و به همین سبب موسیقی دان های کم تجربه به حقیقت موضوع پی نبرده و آن را یکی از دستگاه های مهم فرض می کنند. منظور از گام دُوری از نت ها در فاصله اکتاو یا چهارم یا پنجمِ درست است که روی بَرخی درجات آن مقام یا گوشۀ خاصی بنا می شود و با مفهوم اروپایی آن تفاوت دارد. راست نام یکی از دوازده دُور مشهور قدیم بوده است، چنان که مراغی نیز در جامع الالحان چنین آورده است: «دایرۀ زنگوله مرکب است از راست و حجازی ...» و نیز پنج گاه که امروز نام گوشه ای است، در قدیم جزو یکی از شعبات ۲۴گانه بوده است، مانند دوگاه، سه گاه، چهارگاه، پنج گاه، زاولی، روی عراق، مبرقع، مائه، و شهناز. امروز راست پنج گاه در واقع آوازی است که همه آوازها در آن نواخته می شود و چند مُدگردی مهم دارد که به شور، سه گاه، همایون، و نوا معروف است. در تار، سه تار، و سنتور راست پنج گاه را در مایۀ فا می نوازند. ولی در کمانچه و نی و ویولن آن را از مایۀ سُل می نوازند. در بربط نیز آن را از مایۀ فا می نوازند. تفاوت اصلی درآمد راست پنج گاه با ماهور این است که در راست پنج گاه بلافاصله به درجۀ دوم اشاره می شود و در حقیقت درجۀ دوم مهم تر است تا نت اول گام، ولی فرود روی همان شاهد که درجۀ اول گام است، صورت می گیرد. در ردیف موسی معروفی، راست پنج گاه ۴۸ گوشه و در ردیف میرزا عبدالله ۲۵ گوشه دارد. این شعر که در آن نام تعدادی از گوشه های موسیقی ایرانی در آن ذکر شده است در واقع نوعی مُدگردی است که از درآمد راست شروع می شود و نام راست، حجاز، نوا، و حسینی، کُشته، و عراق نام شعبه های موسیقی قدیم است. راست گویان حجازی به نوا می گویند/که حسین کشته شد از جُور مخالف به عراق. از گوشه های مهم راست پنج گاه می توان گوشه های زیر را نام برد: درآمد راست، زنگ شُتر، زنگوله صغیر و کبیر، پروانه، نغمه، خسروانی،روح افزا، نیریز، پنج گاه، سپهر، عشاق، زابل، بیات عجم، بحر نور، قَرَچِه، مبرقع، عراق، مُحَیِّر، آشور، اصفهانک، طرز، ابوالچپ، لیلی و مجنون، نوروز عرب، نوروز صبا، نوروز خارا، نفیر، ماوراءالنهر، راک هندی، صفیر راک، راک عبدالله، راک کشمیر، و رِنگ شهرآشوب. به غیر از گوشه های راست، پروانه، نغمه، روح افزا، پنج گاه، سپهر، بیات عجم، بحر نور، مبرقع، و ماوراءالنهر بقیه در آوازها و دستگاه های دیگر نواخته می شود و در حقیقت برخی از آن ها همان مُدگردی هایند. فواصل درجه ها نسبت به هم عبارت اند از دوم بزرگ ـ دوم بزرگ ـ دوم کوچک ـ دوم بزرگ ـ دوم بزرگ ـ دوم بزرگ ـ دوم کوچک. غالباً از چند جمله و فیگور معروف چه در شروع و چه به هنگام فرود استفاده می کنند که به واسطۀ آن ها راست پنج گاه را از ماهور مشخص می کنند و اِلّا در ماهور هم به شور و عراق و راک و همایون می توان وارد شد که البته قُدما طرز جمله بندی خاصی برای این مُدگردی ها یا به اصطلاح مُرّکب نوازی ها و فرود آن ها ابداع کرده اند که برخی از آن ها مانند سپهر یا مبرقع امروز کاربرد چندانی ندارند و فقط جنبه آموزشی دارد. از اجراهای راست پنج گاه، اجرای محمدرضا لطفی، محمدرضا شجریان، و ناصر فرهنگ فر در جشن هنر شیراز و نیز نوار فَسانه و مقام صبر درخور ذکرند.