داستان کوتاه

نازنین ٢٠:٢٩ - ١٣٩٥/٠٩/١٠
آنچه ما در اینجا بنام �داستان کوتاه� از آن یاد می کنیم، گونه ای ادبی است که تا یکی دو قرن پیش توجه چندانی بدان نمی شد و نقدکنندگان ادبی، ارزش رمان و داستان های حماسی بلند را بیشتر از آن می انگاشتند.
داستان کوتاه از دل دو اصطلاح رایج در ادب ملت ها برخاسته است:
الف ) قصه[i]
ب ) قطعه ی ادبی[ii]
پیشینه ی قصه بسیار کهن تر از قطعه ی ادبی است. قصه نمود، ابراز، و تجلی یک فرهنگ است و باورها و اندیشه های نیاکان آن سرزمین را به نمایش می گذارد؛ نمادها شخصیت ها و… هم برگرفته از فرهنگ ملی است. در نتیجه فهم عمیق آن برای افرادی خارج از آن فرهنگ اندکی دشوار می نماید. واقعیت این است که مخاطب قصه هم به هیچ وجه فردی خارج از آن فرهنگ نیست. به زبان دیگر، قصه ابزار گفتگوی کهنسالان و جوانان در یک فرهنگ بشمار می رود. نکته ی دیگر آنکه: ابزار اولیه ی انتقال قصه، زبان شفاهی است.
از سوی دیگر، قطعه ی ادبی، پدیده ای فراملیتی است و بافت آن بیشتر تحلیلی است. قطعه ی ادبی نسبت به قصه کمتر به جنبه های روایتی و نمایشی می پردازد. نکته ی دیگر آنکه: ابزار اولیه ی انتقال قطعه ی ادبی مداد و کاغذ است.
قطعه ی ادبی، الهام گر، وسوسه انگیز، و ناتمام است؛ حال آنکه، قصه با اغراق و بزرگنمایی همراه است و معمولا با پایانی مشخص خاتمه می یابد.
قرن نوزدم میلادی با ظهور گروهی از نویسندگان همراه بود که ویژگی های قصه و قطعه ی ادبی را درهم آمیختند: �نیکولای واسیلیویچ گوگول ( روسیه ) ، ناتانیل هاتورن ( آمریکا ) ، ای تی اِی هافمن ( آلمان ) ، هاینریش فون کلایست ( آلمان ) ، پراسپر مریمه ( فرانسه ) ، و ادگار آلن پو ( آمریکا ) �. این افراد را بسیاری بنام پدران داستان نویسی نوین می شناسند.
در نتیجه ی این تغییر، داستان نویسی نوین، ویژگی های خیال انگیز قصه را در کنار دقت و دیگر ویژگی های قطعه ی ادبی همراه دارد. برای نمونه، در آثار ارنست همینگوی ( داستان نویس بی بدیل آمریکا ) بسیاری از نمادهای کهن داستانی و اسطوره ای ( آب، ماهی، زخم کشاله ی ران، … ) را می توان دید، اما آثار وی در کل به قطعه ی ادبی نزدیک تر است. از سوی دیگر، آثار هم میهن و هم دوره ی او، ویلیام فالکنر، بیشتر به قصه نزدیک است. داستان های فالکنر بسیار حال و هوای گذشته را دارد و هم زبان و هم موضوع های داستانی او سرشار از داده های کهن و سنتی است.

نخستین داستان ها
پیشینه ی نخستین داستان های بشر به پیش از اختراع خط باز می گردد. انسان شاید برای آسانتر شدن حفظ داستان ها و شاید برای زیباتر شدن آن، قصه ها را بصورت ریتم دار و قافیه دار در می آورد. به همین دلیل کهن ترین داستان ها بصورت شعر وجود دارد:
حماسه ی گیلگامش ( بابل ) ، جنگ خدایان ( بابل ) ، داستان آداپا ( بابل ) ، تعظیم آسمانی ( کنان ) ، و پادشاهی که فراموش کرد ( کنان ) ، همگی در هزاره ی دوم پیش از میلاد بصورت شعرگونه و بر روی لوح های سنگی نوشته شده اند.
از مصر تا هندوستان
مصریان باستان، قصه های خود را بصورت نثر و بر روی کاغذ پاپیروس می نوشتند؛ بنظر می رسد مصریان از شعر بیشتر برای سرودهای مذهبی و نواهای هنگام کار استفاده می کردند. �ملوان کشتی شکسته�، یکی از کهن ترین قصه های مصری است و پیشینه ی آن به دو هزار سال پیش از میلاد می رسد. بهزادسالاران مصری، احتمالا مخاطبان این داستان الهام بخش و تسلی بخش بوده اند. پیام داستان یاشده را می توان در یک مصراع گنجاند: �پایان شب سیه سپید است. �
از داستان های ثبت شده در دودمان دوازدهم مصر، می توان به قصه ی سینوهه در تبعید و داستان اخلاقی �شاه خئوپس و جادوگران� اشاره کرد. داستان جالب �قصه های دو برادر� ( �آنپو� و �باتا� ) هم احتمالا در سال های ۱۲۵۰ ق. م نوشته شده است. بیشتر داستان های کهن مصر موضوع هایی اخلاقی داشتند و از آن میان �قصه های دو برادر� دارای پیچیده ترین طرح و بیشترین درون مایه ی قومی بوده است.
داستان های کهن هند، از قدمت قصه های مصری و خاورمیانه ای برخوردار نیستند. مجموعه ی �براهماناس� در ۷۰۰ ق. م، بیشتر تقش پی نوشت هایی مذهبی بر �وداها� را بازی می کند و بر اهمیت آنها تاکید دارد. داستان دیگری که هنوز هم در میان هندیان از محبوبیت بسیاری برخوردار است، �جاکاتا� است. جاکاتا، داستان قالب ها و زندگی های پیشین بودا است و گرچه قالبی مذهبی دارد، اما محتوای آن بیشتر به مسایل دنیوی و خرد آروینی می پردازد.
اما داستانی که به جرات یکی از محبوب ترین مجموعه های ادبی در تاریخ بشر است، �پانکا تانترا� یا �کلیله و دمنه� نام دارد. پانکا تانترا قصه های آموزنده ی حیوانات است که برای نخستین بار در زمان ساسانیان گردآوری و به زبان پارسی ترجمه شد. این داستان در قرن هشتم به عربی، و سپس به زبان های عبری، یونانی، لاتین، و دیگر زبان های جهان برگردانده شد. �سر توماس نورث� این مجموعه را در سال ۱۵۷۰ به انگلیسی ترجمه کرد. �کاثا ساریساکارا� یا “اقیانوس رودهای داستان” اثری است که سامادوا در قرن یازدهم میلادی و به زبان سانسکریت نوشته است. با این وجود، در آفرینش مجموعه ی قصه های بکار رفته در این اثر از داستان های کهن هندی الهام گرفته شده است. این اثر بسیار متنوع است و از داستان قوی تغییر شکل یافته تا داستان خدمتکار وفادار ولی مورد سوتفاهم را دربر می گیرد.
عبریان پرمایه ترین داستان های خود را در قرن های دوم، سوم، و چهارم میلادی، نوشتند که اکنون بخش هایی از تورات و کتب کاذبه[iii] را تشکیل می دهد. کتاب �توبیت[iv]� سرشار از طنزهای بدیع است. �یهودیه[v]�، زن یهودی که با کشتن �ژنرال هولوفرنس�، شهر بتولیا و همکیشان خود را نجات می دهد، تنشی پرشور و بی امان را به نمایش می گذارد. سوزانا، زن بابلی که بدلیل اتهام به زنا در آستانه ی اعدام قرار داشت و با هوشیاری حضرت دانیال نجات یافت، کوتاه ترین و واقعگرایانه ترین ( غیر تخیلی ترین ) قصه ی کتب کاذبه بشمار می رود و یک ستیز سه جانبه میان زیبایی معصومانه ی سوزانا، شهوترانی بزر . . .

نوولا

آنچه ما در اینجا بنام «داستان کوتاه» از آن یاد می کنیم، گونه ای ادبی است که تا یکی دو قرن پیش توجه چندانی بدان نمی شد و نقدکنندگان ادبی، ارزش رمان و داستان های حماسی بلند را بیشتر از آن می انگاشتند.
داستان کوتاه از دل دو اصطلاح رایج در ادب ملت ها برخاسته است:
الف ) قصه[i]
ب ) قطعه ی ادبی[ii]
پیشینه ی قصه بسیار کهن تر از قطعه ی ادبی است. قصه نمود، ابراز، و تجلی یک فرهنگ است و باورها و اندیشه های نیاکان آن سرزمین را به نمایش می گذارد؛ نمادها شخصیت ها و… هم برگرفته از فرهنگ ملی است. در نتیجه فهم عمیق آن برای افرادی خارج از آن فرهنگ اندکی دشوار می نماید. واقعیت این است که مخاطب قصه هم به هیچ وجه فردی خارج از آن فرهنگ نیست. به زبان دیگر، قصه ابزار گفتگوی کهنسالان و جوانان در یک فرهنگ بشمار می رود. نکته ی دیگر آنکه: ابزار اولیه ی انتقال قصه، زبان شفاهی است.
از سوی دیگر، قطعه ی ادبی، پدیده ای فراملیتی است و بافت آن بیشتر تحلیلی است. قطعه ی ادبی نسبت به قصه کمتر به جنبه های روایتی و نمایشی می پردازد. نکته ی دیگر آنکه: ابزار اولیه ی انتقال قطعه ی ادبی مداد و کاغذ است.
قطعه ی ادبی، الهام گر، وسوسه انگیز، و ناتمام است؛ حال آنکه، قصه با اغراق و بزرگنمایی همراه است و معمولا با پایانی مشخص خاتمه می یابد.
قرن نوزدم میلادی با ظهور گروهی از نویسندگان همراه بود که ویژگی های قصه و قطعه ی ادبی را درهم آمیختند: «نیکولای واسیلیویچ گوگول ( روسیه ) ، ناتانیل هاتورن ( آمریکا ) ، ای تی اِی هافمن ( آلمان ) ، هاینریش فون کلایست ( آلمان ) ، پراسپر مریمه ( فرانسه ) ، و ادگار آلن پو ( آمریکا ) ». این افراد را بسیاری بنام پدران داستان نویسی نوین می شناسند.
در نتیجه ی این تغییر، داستان نویسی نوین، ویژگی های خیال انگیز قصه را در کنار دقت و دیگر ویژگی های قطعه ی ادبی همراه دارد. برای نمونه، در آثار ارنست همینگوی ( داستان نویس بی بدیل آمریکا ) بسیاری از نمادهای کهن داستانی و اسطوره ای ( آب، ماهی، زخم کشاله ی ران، … ) را می توان دید، اما آثار وی در کل به قطعه ی ادبی نزدیک تر است. از سوی دیگر، آثار هم میهن و هم دوره ی او، ویلیام فالکنر، بیشتر به قصه نزدیک است. داستان های فالکنر بسیار حال و هوای گذشته را دارد و هم زبان و هم موضوع های داستانی او سرشار از داده های کهن و سنتی است.

نخستین داستان ها
پیشینه ی نخستین داستان های بشر به پیش از اختراع خط باز می گردد. انسان شاید برای آسانتر شدن حفظ داستان ها و شاید برای زیباتر شدن آن، قصه ها را بصورت ریتم دار و قافیه دار در می آورد. به همین دلیل کهن ترین داستان ها بصورت شعر وجود دارد:
حماسه ی گیلگامش ( بابل ) ، جنگ خدایان ( بابل ) ، داستان آداپا ( بابل ) ، تعظیم آسمانی ( کنان ) ، و پادشاهی که فراموش کرد ( کنان ) ، همگی در هزاره ی دوم پیش از میلاد بصورت شعرگونه و بر روی لوح های سنگی نوشته شده اند.
از مصر تا هندوستان
مصریان باستان، قصه های خود را بصورت نثر و بر روی کاغذ پاپیروس می نوشتند؛ بنظر می رسد مصریان از شعر بیشتر برای سرودهای مذهبی و نواهای هنگام کار استفاده می کردند. «ملوان کشتی شکسته»، یکی از کهن ترین قصه های مصری است و پیشینه ی آن به دو هزار سال پیش از میلاد می رسد. بهزادسالاران مصری، احتمالا مخاطبان این داستان الهام بخش و تسلی بخش بوده اند. پیام داستان یاشده را می توان در یک مصراع گنجاند: «پایان شب سیه سپید است. »
از داستان های ثبت شده در دودمان دوازدهم مصر، می توان به قصه ی سینوهه در تبعید و داستان اخلاقی «شاه خئوپس و جادوگران» اشاره کرد. داستان جالب «قصه های دو برادر» ( «آنپو» و «باتا» ) هم احتمالا در سال های ۱۲۵۰ ق. م نوشته شده است. بیشتر داستان های کهن مصر موضوع هایی اخلاقی داشتند و از آن میان «قصه های دو برادر» دارای پیچیده ترین طرح و بیشترین درون مایه ی قومی بوده است.
داستان های کهن هند، از قدمت قصه های مصری و خاورمیانه ای برخوردار نیستند. مجموعه ی «براهماناس» در ۷۰۰ ق. م، بیشتر تقش پی نوشت هایی مذهبی بر «وداها» را بازی می کند و بر اهمیت آنها تاکید دارد. داستان دیگری که هنوز هم در میان هندیان از محبوبیت بسیاری برخوردار است، «جاکاتا» است. جاکاتا، داستان قالب ها و زندگی های پیشین بودا است و گرچه قالبی مذهبی دارد، اما محتوای آن بیشتر به مسایل دنیوی و خرد آروینی می پردازد.
اما داستانی که به جرات یکی از محبوب ترین مجموعه های ادبی در تاریخ بشر است، «پانکا تانترا» یا «کلیله و دمنه» نام دارد. پانکا تانترا قصه های آموزنده ی حیوانات است که برای نخستین بار در زمان ساسانیان گردآوری و به زبان پارسی ترجمه شد. این داستان در قرن هشتم به عربی، و سپس به زبان های عبری، یونانی، لاتین، و دیگر زبان های جهان برگردانده شد. «سر توماس نورث» این مجموعه را در سال ۱۵۷۰ به انگلیسی ترجمه کرد. «کاثا ساریساکارا» یا “اقیانوس رودهای داستان” اثری است که سامادوا در قرن یازدهم میلادی و به زبان سانسکریت نوشته است. با این وجود، در آفرینش مجموعه ی قصه های بکار رفته در این اثر از داستان های کهن هندی الهام گرفته شده است. این اثر بسیار متنوع است و از داستان قوی تغییر شکل یافته تا داستان خدمتکار وفادار ولی مورد سوتفاهم را دربر می گیرد.
عبریان پرمایه ترین داستان های خود را در قرن های دوم، سوم، و چهارم میلادی، نوشتند که اکنون بخش هایی از تورات و کتب کاذبه[iii] را تشکیل می دهد. کتاب «توبیت[iv]» سرشار از طنزهای بدیع است. «یهودیه[v]»، زن یهودی که با کشتن «ژنرال هولوفرنس»، شهر بتولیا و همکیشان خود را نجات می دهد، تنشی پرشور و بی امان را به نمایش می گذارد. سوزانا، زن بابلی که بدلیل اتهام به زنا در آستانه ی اعدام قرار داشت و با هوشیاری حضرت دانیال نجات یافت، کوتاه ترین و واقعگرایانه ترین ( غیر تخیلی ترین ) قصه ی کتب کاذبه بشمار می رود و یک ستیز سه جانبه میان زیبایی معصومانه ی سوزانا، شهوترانی بزر . . .