گردان

گردان . [ گ َ ] (اِ) نوعی از کباب است و آن چنان باشد که گوشت مرغ یا گوسفند را در آب بجوشانند و بعد از آن آن را پر از داروهای گرم کرده به سیخ کشند و کباب کنند. (برهان ) (آنندراج ) (انجمن آرا) :
شود سنانش چون بابزن در آتش حرب
بجای مرغ مبارز شده براو گردان .

سوزنی .

(گردان با «سر» ترکیب شود و به معنی ، مات و مبهوت و متحیر آید) :
آن عجب نیست که سرگشته بود طالب دوست
عجب آن است که من واصل و سرگردانم .

سعدی (خواتیم ).

چشم همت نه به دنیا که به عقبی نبود
عارف عاشق شوریده ٔ سرگردان را.

سعدی .

ز بانگ مشغله ٔ بلبلان عاشق مست
شکوفه جامه دریده ست و سرو سرگردان .

سعدی .

ترکیب ها:
- آب گردان . آتش گردان . آفتاب گردان . آهوگردان .آینه گردان . انگشتری گردان . بازی گردان . بلاگردان . پل گردان . تریاک برگردان . تعزیه گردان . تنخواه گردان . چرخ گردان . حال گردان . دست گردان . روگردان . سیل برگردان . سیل گردان . شبیه گردان . صحنه گردان . طاس گردان . فلک گردان . کارگردان . کاسه گردان (همچو لوطی کاسه گردان ). کوزه گردان (رجوع به جدارک در برهان شود). مجمره گردان . نمایش گردان . واگردان .یخه برگردان . رجوع به ذیل هر یک از مدخل ها و گرداندن و گردانیدن شود.

گردان . [ گ َ ] (نف ) گردنده . چرخنده . دوار. متحرک به حرکت دوری :
آئین جهان چونین تا گردون گردان شد
مرده نشود زنده و زنده به ستودان شد.

رودکی .

ای منظره ٔ کاخ برآورده به خورشید
تا گنبد گردان بکشیده سر ایوان .

دقیقی .

کی کردار بر اورنگ بزرگی بنشین
می گردان که جهان یافه و گردانستا.

دقیقی .

می نبینی که ز پیری و ضعیفی گشته ست
پشت من چفته و تن کاسته و سر گردان .

جوهری هروی .

سرش گشت گردان و دل پرنهیب
بدانست کآمد بتنگی نشیب .

فردوسی .

چو دارنده ٔ چرخ گردان بخواست
که آن پادشا را بود کار راست .

فردوسی .

دل چرخ گردان همه چاک شد
همه کام خورشید پرخاک شد.

فردوسی .

همیشه تا که بود زیر پا زمین گردان
چنانکه از برِ چرخ است گنبد دوار.

فرخی .

چو گردان گشته سیلابی میان آب آسوده
چو گردان گردبادی تند گردی تیره اندروا.

فرخی .

من و تو غافلیم و ماه و خورشید
بر این گردون گردان نیست غافل .

منوچهری .

چو از تو بود کژی و بی رهی
گناه از چه بر چرخ گردان نهی .

اسدی (گرشاسب نامه ).

هزاران گوی سیم آکنده گردان
که افکند اندر این میدان اخضر.

ناصرخسرو.

در این بام گردان و این بوم ساکن
ببین صنعت و حکمت غیب دان را.

ناصرخسرو.

من بر سر میدان تو گردانم چون گوی
و اندر کف هجران تو غلطانم چون گوز.

سوزنی .

فلک را کرده گردان بر سر خاک
زمین را جای گردشگاه افلاک .

نظامی .

نه خورشید جهان کاین چشمه ٔ خون
بدین کار است گردان گرد گردون .

نظامی .

گفتم : ای فرزند! دخل ، آب روان است و عیش ، آسیای گردان . (گلستان ). || به مجاز، متغیر. متحول . متلون :
تن ما نیز گردان چون جهان است
که گه زو پیر و گاهی زو جوان است .

(ویس و رامین ).

بدان که بیشتر خائفان از سوء خاتمت ترسنده اند برای آنکه دل آدمی گردان است و وقت مرگ وقتی عظیم است . (کیمیای سعادت ). این دو حالت گردان است . (کتاب المعارف ). هرگاه بدین درگاه باشی ، مستوجب و نامزد خلعت باشد ترا و اگر گردان می باشی و نامزد خلعت تو گردان می باشد تا پایان بر یکی مقرر مانی . (کتاب المعارف ).
زجر استادان به شاگردان چراست
خاطر از تدبیرها گردان چراست ؟

مولوی .

- زبان گردان به چیزی ؛ به مجاز، گویا. ناطق :
کنون تا در این تن مرا جان بود
زبانم به مدح تو گردان بود.

اسدی (گرشاسب نامه ).

و رجوع به گردانیدن و گردیدن شود.

گردان: ( با فتح گ ) گردنده. چرخنده. دوار.
دکتر کزازی در مورد واژه ی گردان می نویسد : ( ( در پهلوی ورتان vartān بوده است ، صفت فاعلی از گردیدن ، در پهلوی ورتیتن vartitanدر واژه ی " وَرْدنه" که گردانَک یا غلطکی است که کلوچه پزان و نانوایان با آن خمیر را می گسترند و هموار می گردانند ، ریخت پهلوی واژه هنوز به گونه ای باز مانده است . ) ) امروزه در میان ترک ها بخصوص روستاهای زنجان به آن وَرْدَنه گفته می شود . ( نگارنده )
خداوند کیوان و گردان سپهر
فروزنده ی ماه و ناهید و مهر
( نامه ی باستان ، جلد اول ، میر جلال الدین کزازی ، 1385، ص 171 )

گردان = جاری ، روان

سیاره، کره

سیاره

بسیار بسیار گرد

اداره کننده

لشگر

لشگر. یک عالمه آدم

گرد ⬅ کُرد
گردان ⬅ کُردان

جمعی از نیرو های نظامی

گرد بودن چیزی ، بسیار بسیار گرد ، میز گرد

یگان نظامی که معمولا شامل سه گروهان است.