قورخانه

قورخانه (تهران). مختصات: ۳۵°۴۱′۰۵″شمالی ۵۱°۲۵′۰۶″شرقی / ۳۵٫۶۸۴۷۲۲°شمالی ۵۱٫۴۱۸۳۳۳°شرقی / 35.684722; 51.418333قورخانه تهران یا به اختصار: قورخانه یا تخشائی، به ساختمانی بزرگ در محدوده طهران قدیم اطلاق می شد که محل ساختن جنگ افزار و مهمات و ساز و برگ نظامی و جنگی بود. این ساختمان بزرگ در خیابان جلیل آباد (خیابان خیام امروزی) واقع بود و در عصر قاجار، افزون بر تهیه سلاح و مهمات جنگی، تولید وسایل آتش بازی جهت نمایش شب های اعیاد و جشن های مذهبی و ملی را نیز بر عهده داشت.
فیروز میرزا
مرتضی قلی صنیع الدوله
احمدخان علاءالدوله
۱۲۸۴ تا ۱۲۸۶ خورشیدی – سلطان حسین میرزا جلال الدوله
آقا رضا خان اقبال السلطنه (وزیر قورخانه)
سیدمحمد خان صنیع حضرت
خسرو خان سردار اعتماد
از ۱۳۰۱ تا ۱۳۱۰ خورشیدی - گرهارد هارتمن
سید احمد میرسپاسی (سید احمد لیستر)
قورخانه نظامی تهران از جمله آثار تاریخی ارزشمند و باقی مانده دوران قاجار بود که باقیمانده های آن، امروزه به جزئی از متروی تهران تبدیل شده است. امروزه از این بنای تاریخی سردر قورخانه تهران بر جای مانده است.
قورخانه یک واژه ترکی و در لغت به معنای زرّادخانه یا کارخانه اسلحه سازی می باشد و به همین دلیل نخستین کارخانه اسلحه سازی ایران، در زبان پادشاهان قاجار که خود اصالتاً ترک بودند، بدین نام خوانده شد. گفته می شود که دستور ساخت عمارت قورخانه مبارکه در دوره قاجار و توسط ناصرالدین شاه قاجار صادر شده است. اما شواهدی در دست است که در زمان جنگهای ایران و روس و در عصر فتحعلیشاه قاجار نیز محلی در تهران با عنوان قورخانه مبارکه مشغول به فعالیت بوده است.
به هرحال محل قورخانه در زمان ناصرالدین شاه قاجار در قسمت شمالی دارالخلافه ناصری قرار گرفته بود و یکی از وزارتخانه های عصر قاجار محسوب می شد که دارای وزیری مستقل با عنوان وزیر قورخانه مبارکه بود. از جمله شاخصترین افرادی که وزارت قورخانه مبارکه را برعهده داشته اند، آقا رضا خان اقبال السلطنه قابل ذکر می باشد.

(واژه ای ترکی به معنای زرادخانه) محل ساختن و تدارک اسلحه و ساز و برگ جنگی در عهد صفویه تا قاجاریه. قورخانۀ مرکزی ایران در عهد شاه عباس صفوی اول در جوار بارۀ شمالی اصفهان ساخته شد. در ایروان نیز، افزون بر جباخانه، قورخانه ای نیز برای دفاع از حملات عثمانیان ساخته شده بود. در اواخر دورۀ صفوی، بر اثر آشفتگی عمومی و بی علاقگی مقامات کشوری و لشکری به جنگ، توجه کمتری به قورخانه می شد، اما در دورۀ سلطنت نادرشاه افشار، به سبب ضرورت های جنگی، قورخانه جان تازه ای گرفت؛ چنان که رقم توپ های نادرشاه را تا ۵هزار عراده ذکر کرده اند. در دورۀ حکومت قاجار، تأسیس قورخانه و کارخانۀ باروت سازی نیز رونق گرفت. عباس میرزای قاجار به قورخانه اهمیت بسیار می داد. حکایت علاقۀ حاجی میرزا آغاسی به توپ و قنات زبانزد است. در دورۀ صدارت امیرکبیر، قورخانه هایی در تهران، تبریز، مشهد، و اصفهان ساخته شد. در ۱۲۷۶ق، کارخانۀ تفنگ سازی مستقلی در تهران به راه انداخته شد. حاج میرزا حسین خان سپهسالار اعظم (مشیرالدوله) به قورخانه توجه داشت. ناصرالدین شاه قاجار، به یاری دکتر طولوزان فرانسوی، کارخانۀ فشنگ سازی ساخت (۱۳۰۳ق). ناصرالملک چندی در صدارت میرزا حسین خان مشیرالدوله به وزارت عسکری (قورخانه) رسید (۱۲۸۹ق). پس از قاجاریه به قورخانه تخشایی و سپس اسلحه سازی گفتند. در دورۀ رضاشاه پهلوی کارخانه های مهمات سازی، باروت سازی، تفنگ، فشنگ و مسلسل سازی (در تهران و پارچین) جای قورخانه را گرفت. ساختمان قورخانۀ دورۀ ناصری (در جنب میدان امام خمینی) به ایستگاه متروی تهران تبدیل شده است.