تخمک

تخمچه، تخم

بذر

نطفه

۱. تخمچه، تخم
۲. بذر
۳. نطفه
۴. تخمه

تخمک . [ ت ُ م َ ] (اِ مصغر) مصغر تخم . رجوع به تخمه شود. || (اصطلاح گیاه شناسی ) در گیاه شناسی ، دانه های کوچکی است که درون تخمدان به وجود می آید و بر اثر رشد به دانه تبدیل می گردد.
آقای گل گلاب آرد: اگر در داخل تخمدان برشی داده شود در داخل آن اجسامی بنام تخمک یافت میشود که بوسیله ٔ رشته ای به دیواره ٔ درونی تخمدان اتصال دارند. طرز اتصال تخمکها به دیواره ٔ تخمدان ، در گیاهان اختلاف کلی دارد. چون اجتماع برچه ها برای تشکیل تخمدان نیز به اشکال گوناگون است وضع قرار گرفتن تخمک ها به چندین شکل دیده میشود... هر برچه را می توان برگی دانست که در یک طرف یا دو طرف آن تاخوردگی پدید آمده و تخمکی ساخته است ... مهمترین قسمتهای برچه تخمک و پیدایش آن چنین است که در سطح داخلی پوسته ٔ جفت درونی تخمدان یک برآمدگی کوچک پدید آمده اطراف آن یک حلقه و پس از آن دو حلقه تشکیل می یابد که پوشش داخلی و خارجی را میسازند. تکمه ٔ نخستین که از زنبوریهایی غذائی تشکیل یافته بود، دارای یاخته هایی است که بسرعت تقسیم می شوند. قسمتی از آنها توده ٔ غذایی بنام خورش می سازند و یکی از آنها که در داخل خورش قرار گرفته کاهش رنگی یافته بتدریج دو، و چهار، وهشت هسته یافته ، کیسه ٔ رویانی تشکیل میدهند که سه یاخته در بالا و سه یاخته در پایین دارد و از بهم پیوستن دو هسته ٔ دیگر، هسته ٔ دومین بزرگی در وسط آن کیسه دیده میشود. مهمترین یاخته های کیسه ٔ رویانی یاخته ای است که در بالا و در وسط قرار گرفته ، و آنرا تخمه می گویند. پس در هر تخمک کامل می توان قسمتهای ذیل را تشخیص داد:
1 - دو پوسته ٔ داخلی خارجی . 2- سوراخی در بالای آن که سُفْت نامیده میشود. 3 - توده ٔ بزرگی در وسط که قسمت اعظم ماده ٔ غذایی است و خورش نامیده میشود. 4 - کیسه ٔ رویانی که در داخل آن تخمه و یاخته های در حال کاهش رنگی قرار گرفته است . 5 - بند یا رشته ای که تخمک را به دیواره ٔ درونی تخمدان متصل میسازد و اتصال این بند به دیواره ٔ تخمدان ممکن است تخمک را مستقیم یا معکوس یا مورب قرار دهد...
همینکه دانه ٔ گرده ای بر روی کلاله قرار گیرد ناهمواری سطح آن به ناهمواری های چسبنده ٔ کلاله می چسبد. رطوبت و ماده ٔ غذایی و لعابی کلاله در داخل گرده اثر کرده لوله ٔ گرده ساخته می شود. این لوله ٔ گرده در بافت مرکزی خامه فرومیرود، یعنی بوسیله ٔ ترشح دیاستازها، یاخته های آن را حل کرده راهی باز میکند و به تخمدان میرسد و از راه سُفْت به دهانه ٔ یکی از تخمک ها راه یافته داخل خورش میگردد. در مدتی که این لوله پیش میرود و در راه است هسته ٔرویا پیشاپیش میرود و هسته ٔ زایا که در پی آن است به دو قسمت تقسیم می شود و هر یک از آنها یک انتروزوئید (بساکه ) می سازد. چون لوله به کیسه ٔ رویان برسد، دیواره ٔ سلولزی آنرا حل میکند، یکی از بساکه ها از میان یاخته ها گذشته به هسته ٔ دومین میرسد و با آن می آمیزد و هسته ای در وسط کیسه ٔ رویان میسازد و بساکه ٔ دیگرداخل تخمه شده با هسته ٔ آن می آمیزد و تخم را تشکیل میدهد. آمیزش بساکه ها با هسته هایی که در کیسه ٔ رویان است هسته هایی میسازد که 2n کرموزوم دارند... در کیسه ٔ رویانی دو تخم ساخته شده ، یکی تخمی که از آمیزش بساکه و تخمه ساخته شده است و دیگری تخمی که از آمیزش بساکه با هسته ٔ دومین تشکیل یافته و شماره ٔ کروموزوم های آن از 2n بیشتر است . تخمه های آمیزش یافته مبدل به دانه میشوند و هسته ٔ دومین که آمیزش یافته ، مبداء بافت مخصوصی است که آنرا آلبومن می گویند. دیواره ٔ تخمدان هم در این موقع تغییر شکل یافته ضخیم میشود و مواد غذایی در خود اندوخته میکند و تبدیل به میوه می گردد. پس در هر میوه دو قسمت موجود است : یکی هسته ها یعنی تخمکهای گشنیده و دیگری فرابر که از هر طرف هسته ها را فراگرفته است .
پس از آمیزش تغییراتی در تخمک روی میدهد که خلاصه ٔ آنها از این قرار است : 1- سه یاخته ای که در مقابل تخمه قرار گرفته و دو یاخته ٔ طرفین آن مبدل به لعاب شده به مصرف غذای تخم در هنگام تقسیم میرسند. 2 - یاخته و تخم بلافاصله تقسیم شده در کیسه ٔ جنینی تشکیل جنین میدهند. (در بعضی گیاهان تقسیم آن مدتی پس از تشکیل شروع میشود).بدین طریق که نخست به دو قسمت بالا و پایین تقسیم میشود، آنکه نزدیکتر به سُفْت است فقط از طرف درازی تقسیم شده بند را تشکیل میدهد که وسیله ٔ اتصال جنین به دیواره ٔ کیسه است . آنکه دورتر از سُفْت است از جهات مختلف تقسیم شده توده ای از یاخته های بهم چسبیده را تشکیل میدهد که بتدریج شماره ٔ آنها زیادتر شده کم کم تمام فضای درونی کیسه ٔ جنینی را پر میکند... 3 - در ضمنی که این تغییرات در یاخته ٔ تخم روی میدهد هسته ٔ دوم که آمیزش یافته تقسیمات متوالی می یابد و بافتی می سازد که آنرا آلبومن می گویند. یاخته های آلبومن بتدریج مواد اندوخته ٔ خورش را هضم کرده آنها را به مواد آزتی و قطرات چربی و نشاسته تبدیل میکنند که اندوخته برای جنین است ... 4 - دو پوسته ٔ تخمک نیز تغییراتی کرده پوست هسته را تشکیل میدهند.
پس از این تغییرات تخمک مبدل به هسته یا دانه شده است که دارای یک یا دو پوسته و یک توده ٔ مرکزی مرکب از لبه ها و گیاهکی کوچک می باشد.(از گیاه شناسی گل گلاب صص 180 - 186).
|| در جانورشناسی ، آنرا اوول گویند که پس از ترکیب با اسپرماتوزوئید هسته ٔ اولیه ٔ جنین تشکیل می گردد.
آقای دکتر فاطمی آرد: در متازوئرها تولید مثل جنسی بوسیله ٔ سلولهای مخصوصی صورت می گیرد که معرف دو جنس مختلفند. این سلولها که به اسم گامت موسومند بواسطه ٔ اعضای مخصوص یا غدد تناسلی به وجود می آیند و از اتحاد و ترکیب این دو سلول یعنی گامت نر یا اسپرماتوزوئید با گامت ماده یا تخمک است که فرد جدیدی که تمام صفات گونه را دربردارد تولید میشود. حیوانی که مولد اسپرماتوزوئید است حیوان نر و تولیدکننده ٔ تخمک را حیوان ماده گویند. (جانورشناسی عمومی تألیف مصطفی فاطمی ص 27). رجوع به تخم و تخمدان شود.