وامق و عذرا

وامق و عذرا از عشاق مشهور ادب پارسی هستند. داستان عشق این دو، سرچشمهٔ یونانی دارد.
عنصری ملک الشعرای دربار غزنوی، قدیمی ترین شاعر پارسی گویی ست که در سدهٔ پنجم هجری، وامق و عذرا را در بحر متقارب به قالب مثنوی منظوم درآورده است. بیرونی منظومه عنصری را به عربی ترجمه کرده است.در سده های بعد دیگران نیز از جمله قتیلی بخارایی، جوشقانی، صلحی خراسانی، نامی اصفهانی به پیروی از عنصری منظومه های با همین عنوان سروده اند.
این داستان از یونانی به سریانی و بعدها در زمان خسروانوشیروان به پارسی میانه برگردانده شده بوده است. تواریخ از دستور امیر عبدالله بن طاهر فرماندار خراسان در دوران عباسیان، برای به آب انداختن نسخه ای از آن اشاره می کنند.اثر عنصری برای مدت ها، حتی به اذعان جامی، مفقود شده بود. تا اینکه در پاکستان محمد شفیع، ۳۷۲ بیت ازین مثنوی را در چند برگ لابلای کتابی دربارهٔ وقف در قرآن، پیدا کرد و با ضمیمه کردن ۱۴۲ بیت دیگر از اشعار پراکنده که در فرهنگ ها آمده بود و سعید نفیسی آنها را در اختیار وی قرار داد، به طبع آن پرداخت. سعدی نیز در غزل ۶۱۳ خود از این داستان نام می برد.
عذرا، دختر پادشاهِ جزیره یِ شامس (Samos), در معبد شهر، به جوان زیبارویی به نام وامق برمی خورد که از ترس نامادری خود به شامس گریخته است. به وساطت عذرا، وامق میهمان دربار ملک می شود؛ از او در بزمی پرسش ها می شود و توانایی های او را می سنجند. این دو دلباختهٔ هم می شوند. شبی از شدت عشق، وامق به نزدیکی سرای عذرا می رود، اما تنها آستان در را می بوسد و بر می گردد. آموزگار عذرا این خبر را به پادشاه می دهد و او برمی آشوبد میان این دو فراق می افتد. دشمنان به تاخت و تاز به شهر می پردازند، پادشاه کشته می شود و عذرا اسیر. عاقبت بازرگانی که حال عذرا را در می یابد، به او قول می دهد که او را به وصال وامق برساند. دیدار نخستینِ عذرا و وامق در معبد را عنصری اینگونه می سراید:

وامِق و عَذرا
وامِق و عَذرا
عنوان فارسی داستان عاشقانۀ یونانی الاصلی که احتمالاً در دورۀ انوشروان به زبان پهلوی درآمده است. کهن ترین روایت فارسی این داستان سرودۀ عنصری بلخی است. نزدیک ترین روایت به اثر عنصری، به دست مولوی محمدشفیع لاهوری، استاد زبان فارسی در پاکستان، پیدا شد که در قرن ۵ق نوشته شده و علاءالدین جهان سوز شنسبانی آن را به بامیان برده بود (لاهور، ۱۹۶۷). این اثر به وزن شاهنامه است. در مجمل التواریخ والقصص و تاریخ گزیده آمده که این داستان واقعیتی تاریخی داشته است. در این داستان، عذرا دختری جنگاور و وامق خویشاوند اوست و این دو عاشق یکدیگر می شوند. وامق از ترس توطئه زن پدر از شهر خود می گریزد و به دربار پدر عذرا پناهنده می شود. در این میان، مادر عذرا می میرد و با کشته شدن پدرش در هجوم دشمنان، عذرا را به کنیزی می فروشند. سرانجام عذرا به کوشش وامق از اسارت آزاد می شود. شاعرانی چون جوشقانی، ضمیری اصفهانی، نامی اصفهانی، قزوینی شیرازی ( ـ۱۲۴۹ق) و فصیحی شیرازی این اثر را به نظم کشیده اند. لامعی برسوی این منظومه را به ترکی ترجمه کرده است.