احسن التواریخ

احسن التواریخ کتابی بوده است در دوازده جلد (بنا به ادعای مؤلف) که دو جلد پایانی آن باقی مانده است و اثری از ۱۰ جلد دیگر در هیچیک از کتابخانه های جهان به دست نیامده است و ممکن است اصلاً نگاشته نشده باشد. دو جلد موجود دربارهٔ تاریخ ایران و برخی مناطق مجاور (از جمله عثمانی، ماوراءالنهر و ترکستان) از سال ۸۰۷ قمری/۷۸۳ خورشیدی تا ۹۸۵ ق./۹۵۶ خ. است. نویسنده این کتاب حسن روملو از مورخان و سربازان ایرانی عهد شاه تهماسب یکم صفوی است.
حسن بیگ روملو، احسن التواریخ (۲ جلد)، به تصحیح عبدالحسین نوایی، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۴۹.
نوایی، عبدالحسین، متون تاریخی به زبان فارسی، سازمان سمت، ۱۳۷۵.
این کتاب وقایع تاریخی را از آغار پادشاهی شاهرخ -پسر تیمور- در سال ۸۰۷ قمری/۷۸۳ خورشیدی آغاز می کند و به شرح حکومت های تیموریان، عثمانی، قراقویونلو، آق قویونلو، صفویان، ازبکان یا شیبانیان و برخی حکومتهای جزئی دیگر تا سال ۹۸۵ ق./۹۵۶ خ. که مصادف با آغاز پادشاهی شاه محمد خدابنده است می پردازد.
احسن التواریخ مهمترین منبع برای تاریخ ایران در دوران شاه تهماسب یکم صفوی است و در آن شرح حال شاعران و نویسندگان و هنرمندان دوران مذکور آمده است و از این لحاظ، این کتاب فقط به تاریخ سیاسی و جنگها نمی پردازد بلکه تاریخ فرهنگی را نیز مدنظر دارد. این کتاب نثری ساده و روشن دارد و از اشعار فارسی نسبتاً زیادی در متن آورده شده است که برخی سروده خود حسن بیگ روملو است.
این کتاب به مانند نسخهٔ اصلی در دو جلد توسط عبدالحسین نوایی تصحیح شده است. مصحح در پایان جلد اول شرح نسبتاً مفصل و سودمندی از تاریخ ترکیه در دوران مذکور به همراه فهرستی از لغات ترکی و مغولی رایج در متون فارسی تاریخی سده هفتم به بعد را نوشته است.

احسن التواریخ (۱)
کتابی به فارسی در تاریخ ایران از مرگ تیمور (۸۰۷ق) تا ۹۸۵ق، نوشته حسن بیگ روملو (۹۳۷-۹۸۵ق). از منابع مهم تاریخ صفویه است که مؤلف آن نه تنها با آن هم عصر بوده، بلکه به مناسبت سمت نظامی اش در بیشتر آن ها شرکت داشته است. در پایان هر سال شرح حال مشاهیری که در آن سال فوت کرده اند آمده است. این کتاب در ۲ جلد به همت دکتر نوائی چاپ شده است.

[ویکی نور] احسن التواریخ اثر فارسی حسن بیک روملو، تاریخ عمومی و یکی از منابع معتبر و دست اول دوره صفوی در زمینه تاریخ ایران و عثمانی است که در سال 985ق نوشته شده است.
انگیزه مؤلف، ثبت وقایع و حوادث تاریخی بوده است.
علامه محمد قزوینی، این کتاب را از نسخ نفیسه ای دانسته و در نامه خود به فرهنگستان، طبع و انتشار آن را توصیه و تأکید کرده است.
کتاب در اصل دوازده جلد بوده، ولی فقط دو جلد یازدهم و دوازدهم آن در دست می باشد که هر دو جلد، با مقدمه ای از عبدالحسین نوایی، مصحح کتاب، آغاز شده است.
جلد یازدهم، تلخیصی است از چند منبع قدیمی تر، نظیر مطلع سعدین و مجمع بحرین، تاریخ دیار بکریه، حبیب السیر و... که به شرح سال به سال وقایع ایران و ممالک همجوار آن، از مرگ تیمور در 807ق تا سال 900ق، پرداخته است.