مترادف در : باب، درب، دروازه، اندر، تو، داخل، درون، مدخل، سرپوش، سر، پشه، دره | جمان، دردانه، دره، گوهر، لولو، مروارید
برابر پارسی : مروارید
در
مترادف در : باب، درب، دروازه، اندر، تو، داخل، درون، مدخل، سرپوش، سر، پشه، دره | جمان، دردانه، دره، گوهر، لولو، مروارید
برابر پارسی : مروارید
فارسی به انگلیسی
exactly, quite, on, at
subject, topic, heading
door, gate, hatch, trapdoor, doorway, gateway, stile, turnstile, ply-
cap, lid, cork, top, plug, stopper, bung
opening, orifice, aperture, mouth
way, method, stratagem, manner, mode, means
in, inside, within, at, during
at, to, toward, in the direction of
about, in relation to, concerning
in the process of, about (to be ...), is being ...
during, while, in
throughly, utterly, complete, well
by
a prefix that makes the verb more emphatic, clearer, etc.
a, a-, an, as, at, bung, by, door, endo-, entrance, entry, in , in-, into, lid, midst, mouth, on, over, pearl, through, to, top, upon, within
فارسی به عربی
آلی , باب , حول , فی , لولوة
مترادف و متضاد
اندر، تو، داخل، درون، مدخل
سرپوش، سر
جمان، دردانه، دره، گوهر، گوهر، لولو، مروارید
پشه
دره
در، سوپاپ، سر پوش، دریچه، شیر، لامپ
در، صدف، مروارید، اب مروارید
در، برج، شاه تیر، پیل یا تیر برق
در، حلقه، چوگان، دریچه، باجه، دروازه کوچک
در، سر، قاش، دو شاخه، شیر، توپی، قاچ، سوراخ گیر، دوشاخه کلید اتصال، سربطری
باب، در، راهرو، درب
در، چهارچوب، باهو
در، چهارچوب، باهو
در، دریچه دار، بشکل دریچه یا سوپاپ
در، درباره، در حدود، راجع به، پیرامون، در باب، در شرف، با، قریب، در اطراف، نزدیک، نزد، در صدد، دور تا دور
در، نزدیک، بر حسب، سر، بر، به، بسوی، در نتیجه، بطرف، بنا بر، از قرار، پهلوی، بقرار
در، نزد، طرف، بر حسب، در برابر، به، بسوی، پیش، بطرف، برای، سوی، تا نسبت به، روبطرف
در، در برابر، بسوی، پیش، بطرف، سوی، تا نسبت به، روبطرف
۱. باب، درب، دروازه
۲. اندر، تو، داخل، درون، مدخل
۳. سرپوش، سر
۴. پشه
۵. دره
فرهنگ فارسی
برای نشان دادن تاکید بکار می‌رود
ضرب‌در، نشان طول و عرض
معنی فعل (کارواژ) را موکدتر یا روشن‌تر می‌کند
صفحه‌ای لولادار برای ورود سرنشینان به داخل خودرو یا خروج از آن
( اسم ) پشه .
ظرفیت را رسانده خواه ظرفیت مکانی و خواه زمانی
ظرفیت را رسانده خواه ظرفیت مکانی و خواه زمانی
درب، محلی برای ورود و خروج (معولا چوبی یا فلزی) که باز و بسته می‌شود
سرپوش بطری و قوطی و غیره، کلاهک، درپوش
گشادگی دیوار و غیره برای عبور
موضوع، مقوله، باب
راه دسترسی یا حصول
یا (واژافزا) درون، داخل
به سوی، به طرف
راجع به، درباره‌ی
در حال
در هنگام، در زمان، در حین
درست، دقیقا، سر
جملات نمونه
در خانه‌ی آنها آهنی است
the door of their house is made of iron
(حافظ) در میخانه ببستند خدایا
o, God, they closed the tavern door...
در قوطی قهوه را با زحمت باز کردم
i removed the lid of the coffee can with difficulty
این بطری در ندارد
this bottle does not have a cap
در چمدان من با زیپ بسته می‌شود
the top of my suitcase closes with a zipper
در بطری
bottle cap
در قوطی را باز کن
open the lid of the can
از هر دری سخن گفت
he spoke about many topics
چون شکست خوردند از در آشتی درآمدند
because they were defeated, they sought the way of peace
چقدر پول در بانک داری؟
how much money do you have in the bank?
(عبدالله انصاری) در خانه اگر کس است یک حرف بس است
in there is anyone in the house, one word should suffice
جواهرات را در جعبه‌ای قرار دادم
i put the jewels inside a box
در این اتاق
inside this room
در یک ساعت آنرا نوشت
he wrote it within an hour
در چه هنگام؟
at what time?
در این مدت
during this time
(مولوی) گفت پیغمبر که گر کوبی دری / عاقبت زان در برون آید سری
said the Prophet, if you keep knocking on a door / a head will finally come through the door
(سعدی) نگه کرد رنجیده در من فقیه / نگه کردن عاقل اندر سفیه
the sage looked at me with hurt in his eyes / the look of a wise man at a fool
در این‌باره با من حرف نزن
don't talk to me about this
درباره‌ی اضافه حقوق‌ها هنوز تصمیم نگرفته‌اند
they haven't yet made a decision concerning pay raises
در سیاست اصلا وارد نیستم
i am not at all involved in politics
آن پل در دست ساخت است
that bridge is being constructed
در زمستان پالتو می‌پوشم
in wintertime, I wear an overcoat
در مثل مناقشه نیست!
an example is not to be questioned too closely!
در دم پاسخ داد
he answered instantly
در ساعت مقرر آمد
he came at the appointed time
این دو ماده را باهم در آمیختند
they mixed these two ingredients thoroughly
یک قالی سه در چهار
a three-by-four (meters) carpet
اتاقی به وسعت هفت متر در نه متر
a room with an area of seven by nine meters
فرهنگ معین
هم شدن ( ~. شُ دَ)(مص ل .) 1 - مخلوط شدن . 2 - آشفته شدن ، عصبانی گشتن .
( ~.) (اِ.) دره : (کوه ).
(دَ رّ ) [ ع . ] (اِ. ) ۱ - شیر، فراوانی شیر. ۲ - نیکی ، نیکی بسیار. ۳ - غنیمت .
(دُ رّ ) [ ع . ] (اِ. ) مروارید. ج . دُرَر.
( ~. ) (اِ. ) پشه .
هم شدن ( ~. شُ دَ )(مص ل . ) ۱ - مخلوط شدن . ۲ - آشفته شدن ، عصبانی گشتن .
( ~. ) (اِ. ) دره : (کوه ).
(دَ ) [ په . ] (اِ. ) = درب : ۱ - داخل ، درون . ۲ - دربار. ۳ - فصل (کتاب ). ۴ - موضوع ، مطلب . ۵ - حرف اضافه .
جمله (دَ. جُ لِ ) [ فا - ع . ] (ق . ) خلاصه ، بالاخره .
هم کردن ( ~. کَ دَ ) (مص م . ) ۱ - مخلوط کردن . ۲ - آشفته کردن .
( ~. ) [ په . ] (اِ. ) آن چه که از چوب یا آهن و غیره سازند و در دیوار و اشکاف و صندوق و جز آن ها کار گذارند و باز و بسته شود. ،این ~ و آن در این طرف و آن طرف ، این جا و آن جا. ، ~ باغ سبز نشان دادن کنایه از: وعده های فریبنده و پوچ دادن . ، ~ به روی هم
هم (دَ هَ ) (ص مر. ) آمیخته ، مخلوط . ۲ - آشفته ، شوریده .
(دُ رّ ) [ ع . ] (اِ. ) مروارید. ج . دُرَر.
( ~. ) (اِ. ) پشه .
هم شدن ( ~. شُ دَ )(مص ل . ) ۱ - مخلوط شدن . ۲ - آشفته شدن ، عصبانی گشتن .
( ~. ) (اِ. ) دره : (کوه ).
(دَ ) [ په . ] (اِ. ) = درب : ۱ - داخل ، درون . ۲ - دربار. ۳ - فصل (کتاب ). ۴ - موضوع ، مطلب . ۵ - حرف اضافه .
جمله (دَ. جُ لِ ) [ فا - ع . ] (ق . ) خلاصه ، بالاخره .
هم کردن ( ~. کَ دَ ) (مص م . ) ۱ - مخلوط کردن . ۲ - آشفته کردن .
( ~. ) [ په . ] (اِ. ) آن چه که از چوب یا آهن و غیره سازند و در دیوار و اشکاف و صندوق و جز آن ها کار گذارند و باز و بسته شود. ،این ~ و آن در این طرف و آن طرف ، این جا و آن جا. ، ~ باغ سبز نشان دادن کنایه از: وعده های فریبنده و پوچ دادن . ، ~ به روی هم
هم (دَ هَ ) (ص مر. ) آمیخته ، مخلوط . ۲ - آشفته ، شوریده .
(دَ رّ) [ ع . ] (اِ.) 1 - شیر، فراوانی شیر. 2 - نیکی ، نیکی بسیار. 3 - غنیمت .
(دُ رّ) [ ع . ] (اِ.) مروارید. ج . دُرَر.
( ~.) (اِ.) پشه .
(دَ) [ په . ] (اِ.) = درب : 1 - داخل ، درون . 2 - دربار. 3 - فصل (کتاب ). 4 - موضوع ، مطلب . 5 - حرف اضافه .
جمله (دَ. جُ لِ) [ فا - ع . ] (ق .) خلاصه ، بالاخره .
هم کردن ( ~. کَ دَ) (مص م .) 1 - مخلوط کردن . 2 - آشفته کردن .
( ~.) [ په . ] (اِ.) آن چه که از چوب یا آهن و غیره سازند و در دیوار و اشکاف و صندوق و جز آن ها کار گذارند و باز و بسته شود. ؛این ~ و آن در این طرف و آن طرف ، این جا و آن جا. ؛ ~ باغ سبز نشان دادن کنایه از: وعده های فریبنده و پوچ دادن . ؛ ~ به روی همان پاشنه بودن کنایه از: وضع عوض نشدن . ؛ ~ و تخته به هم جور بودن کنایه از: سازگار و هماهنگ بودن .
هم (دَ هَ) (ص مر.) آمیخته ، مخلوط . 2 - آشفته ، شوریده .
لغت نامه دهخدا
در. [ دَرر ] ( اِخ ) آبگیریست در دیار بنی سلیم. آب آن در تمام بهارگاه بماند. ( معجم البلدان ). پارگینی است به دیار بنی سلیم. ( منتهی الارب ).
در. [ دَرر ] ( ع اِ )خون. || شیر. || بسیاری شیر. || غنیمت. || خوبی. نیکویی. ( منتهی الارب ). نیکی. خیر. کارنیکو. ( آنندراج ). و از اینجا گویند: درک ؛ یعنی خدای راست خوبی و نیکویی تو، نیکیت فزون ، خدایت نیکی دهاد. و دره ، ای عمله و خیره ؛ خدای راست خیر و نیکوی او. و کذا در مدح : درک من رجل. و در ذم : لا در دره ؛ ای لا کثر خیره. و نیز درکم ؛ خیر باد شما را. و نیز گویند در قائل ؛ نیک باد گوینده را. خدا گوینده را نیکی دهاد :
هر نکته ای که گفتم در وصف آن شمایل
هر کس شنید گفت اﷲ در قائل.
در. [ دَرر ] ( ع مص ) بسیار شیر دادن ناقه. ( منتهی الارب ). شیر فروگذاشتن. ( تاج المصادر ) ( زوزنی ). || بسیار شدن و درهم پیچیدن گیاه. ( منتهی الارب ). || ریزان کردن آسمان باران را. ( منتهی الارب ). باریدن باران. باران فروگذاشتن. ( تاج المصادر ) ( زوزنی ). || فروآمدن باران. ( تاج المصادر ) ( زوزنی ) || روان و گرم گردیدن بازار. || نرم شدن چیزی. || بسیار شدن باج. || به شدن روی کسی بعد بیماری و نیک گردیدن. ( از منتهی الارب ).
در. [ دُ ] ( اِخ ) دهی است از دهستان عربستان شهرستان گلپایگان در 48هزارگزی جنوب خاوری گلپایگان کنار راه مالرو تکین به مادرشاه. جلگه و معتدل و دارای 860 تن سکنه. آب آن از قنات و محصول آنجا غلات و لبنیات شغل اهالی زراعت و گله داری صنایع دستی زنان فرش بافی و راه آن مالروست معادن گچ و قیر دارد و مردم آن تابستان به ییلاق میروند. ( از فرهنگ جغرافیائی ایران ج 6 ).
در. [ دُرر ] ( ع اِ ) ج ِ درة. مرواریدهای درشت. مرواریدهای بزرگ و واحد آن درة است و جمع آن دُرَّر و دُرّات. ( از مهذب الاسماء ). مرواری. لؤلؤ که مروارید درشت است مقابل مرجان که خاک مرواریدست. و اللؤلؤ جنس یشتمل علی نوعیه من الدرالکبار والمرجان الصغار کما قال ابوعبیدة به ان الدر کبار الحب و المرجان صغاره و اللؤلؤ یجمعهما. ( الجماهر بیرونی ). دمشقی گوید مروارید درشت تر از لؤلؤ و وزن آن یک مثقال یا یک مثقال و نیم افتد ( ! ). ( نخبةالدهردمشقی ص 78 ). صاحب غیاث اللغات و به تبع او آنندراج گوید فارسیان بر مطلق مروارید اطلاق کنند و در لغت عرب دُرَّة مروارید کلان را گویند. ( آنندراج ) ( غیاث ). و نیز رجوع به النقود العربیة ( ص 28 ) شود :
در. [ دَرر ] ( ع اِ )خون. || شیر. || بسیاری شیر. || غنیمت. || خوبی. نیکویی. ( منتهی الارب ). نیکی. خیر. کارنیکو. ( آنندراج ). و از اینجا گویند: درک ؛ یعنی خدای راست خوبی و نیکویی تو، نیکیت فزون ، خدایت نیکی دهاد. و دره ، ای عمله و خیره ؛ خدای راست خیر و نیکوی او. و کذا در مدح : درک من رجل. و در ذم : لا در دره ؛ ای لا کثر خیره. و نیز درکم ؛ خیر باد شما را. و نیز گویند در قائل ؛ نیک باد گوینده را. خدا گوینده را نیکی دهاد :
هر نکته ای که گفتم در وصف آن شمایل
هر کس شنید گفت اﷲ در قائل.
حافظ.
در. [ دَرر ] ( ع مص ) بسیار شیر دادن ناقه. ( منتهی الارب ). شیر فروگذاشتن. ( تاج المصادر ) ( زوزنی ). || بسیار شدن و درهم پیچیدن گیاه. ( منتهی الارب ). || ریزان کردن آسمان باران را. ( منتهی الارب ). باریدن باران. باران فروگذاشتن. ( تاج المصادر ) ( زوزنی ). || فروآمدن باران. ( تاج المصادر ) ( زوزنی ) || روان و گرم گردیدن بازار. || نرم شدن چیزی. || بسیار شدن باج. || به شدن روی کسی بعد بیماری و نیک گردیدن. ( از منتهی الارب ).
در. [ دُ ] ( اِخ ) دهی است از دهستان عربستان شهرستان گلپایگان در 48هزارگزی جنوب خاوری گلپایگان کنار راه مالرو تکین به مادرشاه. جلگه و معتدل و دارای 860 تن سکنه. آب آن از قنات و محصول آنجا غلات و لبنیات شغل اهالی زراعت و گله داری صنایع دستی زنان فرش بافی و راه آن مالروست معادن گچ و قیر دارد و مردم آن تابستان به ییلاق میروند. ( از فرهنگ جغرافیائی ایران ج 6 ).
در. [ دُرر ] ( ع اِ ) ج ِ درة. مرواریدهای درشت. مرواریدهای بزرگ و واحد آن درة است و جمع آن دُرَّر و دُرّات. ( از مهذب الاسماء ). مرواری. لؤلؤ که مروارید درشت است مقابل مرجان که خاک مرواریدست. و اللؤلؤ جنس یشتمل علی نوعیه من الدرالکبار والمرجان الصغار کما قال ابوعبیدة به ان الدر کبار الحب و المرجان صغاره و اللؤلؤ یجمعهما. ( الجماهر بیرونی ). دمشقی گوید مروارید درشت تر از لؤلؤ و وزن آن یک مثقال یا یک مثقال و نیم افتد ( ! ). ( نخبةالدهردمشقی ص 78 ). صاحب غیاث اللغات و به تبع او آنندراج گوید فارسیان بر مطلق مروارید اطلاق کنند و در لغت عرب دُرَّة مروارید کلان را گویند. ( آنندراج ) ( غیاث ). و نیز رجوع به النقود العربیة ( ص 28 ) شود :
در. [ دَ ] (حرف اضافه ) ظرفیت را رساند خواه ظرفیت مکانی و خواه زمانی ، و آن یا حسی و واقعی است و یا فرضی و عقلی . کلمه ٔ ارتباطست به معنی درون ، میان ، در میان ، فی و مابین . (ناظم الاطباء). به معنی فی عربی است . (از آنندراج ). به معنی جوف است و درون چون در خانه ، در شهر و غیره . میان . میانه . تو. جوف . فی . اندرون . بین . داخل . مقابل بیرون . مقابل خارج . اندر. درون . (جهانگیری ). مرحوم بهار در سبک شناسی آرد: «در» مخفف «اندر» (در پهلوی «انتر») است و بعدها لفظ اخیر کوتاه شده است ، چنانکه تا اواسط عصر سامانی در نثر، لفظ «در» دیده نمی شود و همه جا در نسخه هائی که کمتر دست خورده است «اندر» آمده و «در» در عهد غزنویان پیدا آمده و «اندر» از قرن ششم ببعد کم کم رخت بربسته و امروز بکلی از میان رفته است :
بسا که مست در این خانه بودم و شادان
چنانکه جاه من افزون بد از امیر و ملوک .
گه بر آن کندز بلندنشین
گه در این بوستان چشم گشای .
در او بخشش و داد آمد پدید
ببخشید داننده را چون سزید.
دگر نیز پرمایه به آفرید
تو گویی مرا در جهان خود ندید.
سنانهای الماس در تیره گرد
ستاره ست گفتی شب لاجورد.
نیارد زدن کس بدو باد سرد
چه در باغ باشد چه اندر نبرد.
جز از داد و خوبی مکن در جهان
چه در آشکارا چه اندر نهان .
خاری که به من درخلد اندر سفر هند
به چون به حضر در کف من دسته ٔ شب بوی .
پوشیده او را در سرای پرده بردند به خرگاه و بر تخت خوابانیدند.(تاریخ بیهقی ). این خواجه در کار آمد و تیغ انتقام بخواهد کشید. (تاریخ بیهقی ). در راه ، ابوالفتح بستی را دیدم خلقانی پوشیده . (تاریخ بیهقی ). آن معتمد... پس بمدتی دراز بشتاب بیامد و چیزی در گوش امیر بگفت .(تاریخ بیهقی ).
چو گنجیست در خوبترپیکری
در او ایزدی گوهر از هر دری .
ز گوهر یکی تخت در پیشگاه
بتی بر وی از زر و پیکر چو ماه .
آنگاه که رو به هزیمت نهادند، بنی اسرائیل تیغ در ایشان نهادند. (قصص الانبیا ص 131). و با وجود نهنگ از راه تهتک در کشتی می نشستند. (جهانگشای جوینی ).
در این مملکت گر بگردی بسی
پریشانتر از ما نیابی کسی .
دولت جاوید به طاعت دراست
سود مسافر به بضاعت دراست .
نکوکاران در آسایشند و بدکاران در رنج .
بر زبان بود مرا آنچه ترا در دل بود.
|| همراه . ضمن . با. مع. (ناظم الاطباء) : خواجه علی میکائیل خلعتی فاخر پوشید، چنانکه در این خلعت مهد بود و ساخت زر و غاشیه . (تاریخ بیهقی ). || گاه در همان معنی درون و مترادفات آن زائد یا برای تأکید آید. مرحوم بهار نویسد: در حالت قید و ظرف پیش از اسامی و پس از آن در، آید و پس از اسمی که به باء ظرفیه مبدو باشد من باب تأکید تا قرن هفتم هجری در، می آمده است و گاه نیز بدنبال اسمی در، می آید که به «در» یا «بر» یا «میان » و جز آنها مبدو باشد :
جعدی سیاه دارد کز گشنی
پنهان شود بدو در سرخاره .
دقیقی چار خصلت برگزیده ست
به گیتی در ز خوبیهاو زشتی .
شود نامتان در جهان در بزرگ
بمیرد همه لشکر شیر و گرگ .
ببالا چو سرو و بدیدار ماه
نشایست کردن بدو در نگاه .
کسی کو بود پهلوان جهان
میان سپه در، نماند نهان .
بدان خیمه ها در، ندیدند کس
جز ازویژه بهرام و یارانش بس .
بماندستم دلتنگ به خانه در چون سنگ
ز سرما شده چون نیل سر و روی پرآژنگ .
به هر تلی بر از کشته گروهی
به هر غفچی در از فرخسته پنجاه .
پادشاهی که به رومش درصاحب خبران
پیش او صف سماطین زده زرین کمران .
صحراش باغ و نهر بزیرش در
بر تختهاش تکیه گه حوا.
نیست هوی را به دلم در مقر
نیست مرا نیز بگردش مجال .
مرغیست بدریا در گوید که دو گیرم
دل بر دو گمان چون سفری بر سر دو راه .
منصور سعید آنکه در هنر
از مادر دانش چو او نزاد.
و او راسی ودو پسر بودند که بر حرب ارجاسف در کشته شدند. (مجمل التواریخ و القصص ).
چند گویی که کس به ده در نیست
آنکه کس نیست مختصر مائیم .
لیکن چو آب روی خضر از مسافریست
عزم مسافران به سفر در نکوترست .
به دریا در منافع بیشمارست
وگر خواهی سلامت بر کنارست .
- در آب انداختن ؛ غرق کردن .
- || نیست و نابود کردن :
زینهاراز آب شمشیرت که شیران را از آن
تفته لب کردی و گردان را در آب انداختی .
- در آب راندن ؛ به آب راندن . فریب دادن :
نمودی چهره در آئینه تا سوزی دل زاهد
بدلسوزی چرا در آب می رانی مسلمان را.
خربنده ای تو ای فلک و من خرم ولی
نی آن چنان خری که تو در آب رانیم .
- در آب ریختن ؛ غرق کردن :
آن فروغ آفتاب دین که ارباب ستم
ریخته از آتش شمشیر او دفتر در آب .
- در آب سیه سر فروبردن ؛ کنایه از پنهان شدن و بی نام و نشان گردیدن و مخفی شدن و محو گشتن چیزی باشد.
- || فکر و تأمل کردن در عبارتی دقیق به حدت طبع و تیزی فهم .
- در آب عرق افتادن ؛ خجلت بسیار کشیدن . (غیاث ).
- در آب فروشدن ؛ نابود شدن و معدوم گردیدن . (برهان ) :
زهی حیدردلی کز روی مردی
به آب اندر فروشد نام رستم .
چه ذوقی چشم تر از گریه های تلخ خود دارد
فریب خنده ٔ شیرین دهانی راند در آبش .
- در آبگینه نقش پری دیدن ؛ کنایه است از دیدن شراب در پیاله یا عکس جمال ساقی در آن . (آنندراج ).
- در آب و آتش افکندن ؛ به محنت و تاب مبتلی کردن :
در آب و آتشم از اشک و آه افکند بیرحمی
که در طفلی نگه می داشتم از آتش و آبش .
- در آب و آتش بودن ؛ به محنت و تاب مبتلی شدن . (آنندراج ). به محنت و مشقت مبتلی بودن .(غیاث ).
- در آب و عرق افتادن ؛ خجالت بسیار کشیدن . (آنندراج ) :
در آب و عرق بسکه فتاد از قد شوخت
فواره شد آن شمع که در انجمن تست .
- در آتش افکندن ؛ اصلاء. (ترجمان القرآن ) (تاج المصادر).
- || کنایه از قرین فکر و اندیشه داشتن :
آسمان شب در آتشم افکند
که دم صبح از دخان منست .
- در آتش انداختن و در آتش درآوردن ؛ صلی . تصلیة. (ترجمان القرآن ).
- در آتش و آب بودن ؛ در رنج بودن .بیقرار و بیتاب بودن :
چنان در آتش و آبست شمع از غم هجران
که جان سپاری پروانه درشمار نیاید.
- در آن سخن است ؛ این کلام مثل «فیه نظر» و «فیه شی ٔ» و «فیه بحث » است . در عربی ، بمعنی در آن شک و تأمل است :
عقیق را که به او نامداری یمن است
شبیه لعل تو گفتم ولی در آن سخن است .
ترکیبات مصدری نیز با «در» داریم ، چون : درآویختن ، درافراشتن ، درافروختن ، درافکندن ، دررسیدن ، درنشاندن و غیره که هر یک در ردیف خود خواهد آمد. || گاهی حذف شود و گاه محذوف نیز می آید. (از آنندراج ) :
جز از رفتن آنجا ندیدند روی
برفتن نهادند ناکام روی
همه راه غمگین و دیده پرآب
زبان پر ز نفرین افراسیاب .
از آن به که زیور بود پای او(یعنی در پای او).
|| گاه پس از اسم یا صفت آمده است :
گه ببینی خواب در خود را دو نیم
تو درستی چون بخیزی نی سقیم .
(بجای : در خواب ).
این بگفت و گریه در شد هایهای
تا دل داود بیرون شد ز جای .
(بجای : در گریه ). || گاه به معنی «را» که علم مفعولیت است ، آید. (آنندراج ) :
ز تو آیتی در من آموختن
ز من دیو را دیده بر دوختن .
|| گاه به معنی «بر» آید و «به ». (ناظم الاطباء): انگشتری در انگشت کردن ؛ ... به انگشت کردن :
داد در دست او مرنده ٔ آب
خورد آب از مرنده او بشتاب .
بوقت کارزارخصم و دور نام و ننگ تو
فلک در گردن آویزد شقا و نیم لنگ تو.
مکن ای ترک مکن قدر چنین روز بدان
چون شد این روز در این روز رسیدن نتوان .
بادی پیدا آید و آن را در حرکت آرد.
خانه بپرداخت و هراسان و بی آرام در گوشه ای گریخت . (ترجمه ٔ تاریخ یمینی ص 346).
- درشتاب ؛ بشتاب :
طلایه فرستاد هم درشتاب
زمانی گران کرد مژگان بخواب .
|| گرفتار. دچار. مبتلی :
همیشه در فزع از وی سپاهیان ملوک
چنان کجا به نواحی عقاب بر خرچال .
|| گاه قرب و مصاحبت را رساند :
دل به تو داده ست نشانی مرا
در تو رسم گر برسانی مرا.
|| قرین ِ. درون ِ.
- در شگفت ؛ در شگفتی ؛ قرین شگفت و شگفتی :
درفش تهمتن به بر درگرفت
بماندند گردان ازو در شگفت .
چو خسرو نگه کرد و نامه بخواند
از آن خواسته در شگفتی بماند.
- در گمان ؛ قرین ظن :
از این خواهش من مشو در گمان
مدان خویشتن برتر از آسمان .
|| گاه اتصال و کثرت را رساند.پی ِ. دنبال . بجای اتصال و التصاق هم استعمال شود و هرگاه دو لفظ مکرر که در معنی آن مقداری ملحوظ باشد و لفظ «در» در آن درآید، معنی کثرت و بسیاری ملحوظ باشد و گویا معنی ضرب که عمل اهل حساب است ، در آن ملحوظ باشد. (آنندراج ): پشت در پشت مالکیت . صحرا در صحرا لشکر. دشت در دشت افواج :
زمان در زمان گنج پرداختم
از آن جمله سر جمله ای ساختم
شتر در شتر بود فرسنگها
ز زرین و سیمین و از رنگها.
یکی لشکری کوه تا کوه مرد
سپر در سپر ساخته سرخ و زرد.
چنانک حکایت کنند گزی در گزی به یک دینار سرخ برآمده است . (مجمل التواریخ و القصص ).
گرت نزهت همی باید به صحرای قناعت شو
که آنجا باغ در باغ است و خوان در خوان و با در با.
به ساده زنخ میل داری و داری
گزی در گزی ریش و سبلت نهاده .
سنان در سنان رسته چون نوک خار
سپر در سپر بسته چون لاله زار.
ز صحرای چین تا به دریای جند
زمین در زمین بود زیر پرند.
|| سوی ِ. بسوی ِ. الی :
سلیمان یکی تیز تیز در وی نگریست . (تاریخ برامکه ).
تا نمازی نشود دیده ٔ من بنده ز اشک
عشق دستور نبخشد که کنم در تو نگاه .
نگه کرد رنجیده در من فقیه
نظر کردن عاقل اندر سفیه .
- در کسی گریختن ؛ به سوی او رفتن :
غیر از تو ملاذ و ملجأم نیست
هم در تو گریزم ار گریزم .
|| پیش . نزد. عند. نزدیک . (ناظم الاطباء) :
ز بس زنگی کشته بر خاک راه
زمین گشته در آسمان روسیاه .
|| روبروی . || زیر و تحت . اندر: همه در فرمان اویند. || بدرازی . طولا. این قدر. || بقدر. || تا. (ناظم الاطباء). الی . (آنندراج ). || خلاف و ضد. || پس . بعد. || بالای ِ. بر. روی . فراز. فوق . علی . (ناظم الاطباء) : فرمود تا آن صله ٔ گران را در پیل نهادند و به خانه ٔ علوی بردند. (تاریخ بیهقی ). || به .
- در انگشت آوردن ؛ کنایه از حساب کردن باشد. (برهان ) (انجمن آرا). کنایه از شمردن چیزها به انگشت برای آسان شدن حساب ، و می تواند که عبارت از حساب عقد انامل باشد. (آنندراج ) :
جواهر نه چندانکه اورا دبیر
بیارد در انگشت یا در ضمیر.
- || نوشتن و در قید قلم آوردن مجازست . (آنندراج ).
- در انگشت بودن ؛ در قبض و تصرف بودن :
بود در ده انگشت تو صد هنر
که حیران شود دیده ٔ کارگر.
بهار انگشت کش شد در نکوئی
در انگشتم دوصد چون اوست گویی .
- در انگشت کردن ؛ گرد انگشت درآوردن .
بر انگشت محیط ساختن :
تا خاتم اقبال در انگشت تو کردند
بر خصم تو شد گیتی چون حلقه ٔ خاتم .
|| بر : و صوفی سخت درشت در وی پوشانیدند. (تاریخ بیهقی ). آنگاه تبع در خزانه را باز کرد و هرچه دیبای رومی بود در کعبه پوشانید. (قصص الانبیاء ص 185) : قطران در شتر مالیدن ؛ بر او مالیدن .
|| از :
نشست از بر اسب سالارنیو
پیاده همی رفت در پیش ، گیو.
ای عزم تو بادی که در متانت
بنیاد چو کوه استوار دارد.
|| ضرب به . ضرب اندر. مضروب فی : پنج در پنج ؛ پنج ضرب در پنج . صد در صد؛ صد ضرب اندر صد. || راجع به . در خصوص ِ : تدبیری دیگر ساختند در برانداختن خوارزمشاه . (تاریخ بیهقی ). اسکندر حیلتی ساخت در کشتن فور. (تاریخ بیهقی ). گویی این دو بیت در او گفته اند: اتته الوزارة منقادة... (تاریخ بیهقی چ فیاض ص 375). جالینوس را رسائلی است ... در شناختن هر کسی خویش را. (تاریخ بیهقی ).
- در چیزی سخن گفتن ؛ راجع به چیزی سخن گفتن : در این راه خواجه بوسهل حمدوی می نشست به نیم ترک دیوان و در معاملت سخن می گفت . (تاریخ بیهقی ).
- || برای . بمنظور. بقصد. بهر. از برای . (ناظم الاطباء) : در راه که می راندیم شکایتی نکرد آلتونتاش ، اما در نصیحت امیر سخنی چند بگفت که شفقتی تمام دارد. (تاریخ بیهقی ). در هوای من بسیار خواری دیده است و به هیچ حال او را دست خواجه نخواهم داد. (تاریخ بیهقی ).
در هوای ملک تو پر بفکند
اینچنین کت حسن بر در می زند.
|| نسبت به : و این گروه در خدای تعالی عاصی شدند. (ترجمه ٔ طبری بلعمی ). و تا در خدای عاصی نشود با سایه ٔ خدای عصیان نکند. (تاریخ سیستان ). تا عاصی گشت در هرمزد و با سپاه به ری آمد. (مجمل التواریخ و القصص ). || بحق . بباره ٔ : کلبی گفت : این آیه در جهودان و ترسایان آمد. (تفسیر ابوالفتوح رازی ). || بتاریخ . فی . به ...: در سال 1252 در پانزدهم شهریور ماه ... || هنگام . (ظرف زمان ) :
پس پشت ایشان یلان سینه بود
سپاهی که در جنگ دیرینه بود.
اگر بر سر مرد زد در نبرد
سر و قامتش با زمین پخج کرد.
نصر احمد گفت ... به مغلظه سوگند خورم که هرچه در خشم فرمان دهم تا روز آن را امضا نکنند. (تاریخ بیهقی ).
- در سه روز ؛ ظرف مدت سه روز : بخانه بازرفت و سوی وی در سه روزقریب پنجاه شصت پیغام برفت . (تاریخ بیهقی ).
- در شب ؛ به هنگام شب . شب هنگام : این گرگ پیر جنگ پیشین روز بدیده بود و حال ضعف خداوندش . در شب کس فرستاده بود نزد کدخدای علی تگین . (تاریخ بیهقی ). آن مرد کافی دانای بکار آمده پیش تا مرگ خوارزمشاه آشکارا شد با علی تگین در شب صلحی بکرد. (تاریخ بیهقی ). تا یک روز به هرات بودیم مهمی بزرگ در شب افتاد. (تاریخ بیهقی ).
- در عمر ؛ طی عمر. ظرف مدت عمر : همگان اقرار کردند که در عمر خویش از چنین جلادت در کس یاد ندارند. (تاریخ بیهقی ).
- در هفته ؛ ظرف مدت هفته : در پیش بت بترسید و بدانست که اگر بجانب وی قصدی باشد در هفته برافتد. (تاریخ بیهقی ). ما در این هفته از اینجا حرکت خواهیم کرد. (تاریخ بیهقی ).
|| برای فور و استعجال است . در پاره ای ترکیبات افاده ٔ فوریت کند:
- درحال ؛ بیدرنگ : شنودم که ... برادر ما... را اولیای حشم درحال ... و بر تخت نشاندند. (تاریخ بیهقی ). درحال آنچه گفتنی بود، بگفتم و دل وی را خوش کردم . (تاریخ بیهقی ).
- دردم ؛ درزمان . فوراً. بیدرنگ .
- در روز ؛ همان روز : چون جواب بر این جمله یافتیم مقرر گشت که ... بر راه راست بنایستد و در روز از سپاهان حرکت کردیم . (تاریخ بیهقی ).
- درزمان ؛ علی الفور. فوراً. بیدرنگ . فی الفور. درساعت . دروقت :
ز گفتار او شاه شد بدگمان
روانش پراندیشه شد درزمان .
شهنشاه فرمود تا در زمان
بشد نزد او نامداری دمان .
شنید این سخن ساوه شد بدگمان
فرستاده را جست هم درزمان .
بیامد خداوند رز درزمان
بدین مرد گفت ای بد بدنهان .
اگر شاه فرمان دهد درزمان
بیارم برش آن ستوده جوان .
گر بجنبد درزمانش گیر گوش
بر زمین زن تا که گردد لوش لوش .
درزمان سوی تو فرستادی
رخش با زین خسروی وستام .
زدم بانگ و آگه شدند آن زمان
نهادند سر سوی او درزمان .
بپا برخاست رخساری پر از گرد
وز آنجا درزمان آهنگ ره کرد.
شهنشاه برخاست هم درزمان
عنان تاب گشت از بر همدمان .
چو مستی عاشقی را تنگتر کرد
صبوری درزمان آهنگ در کرد.
پس طلب کردند او را درزمان
اقچه هادادند و گفتند ای فلان .
جان بدهند درزمان زنده شوند عاشقان
گر بکشی و بعد از آن بر سر کشته بگذری .
رباخواری از نردبانی فتاد
شنیدم که هم درزمان جان بداد.
در زمان از بخارا به طرف نسف متوجه شدم . (انیس الطالبین بخاری ص 139).
- درساعت بیدرنگ . فوراً. دردم : از اسب فرودآمد درساعت اسب بیفتاد و بمرد و بگسسته بود اندر آن راندن . (ترجمه ٔطبری بلعمی ). مجمز دررسید با نامه ... بکتگین آن را درساعت بالا فرستاد. (تاریخ بیهقی ). درساعت فرمود تا گچگران را بخواندند. (تاریخ بیهقی ). حاجب نوبتی را آگاه کردند درساعت نزدیک من آمد. (تاریخ بیهقی ).
- دروقت ؛ بیدرنگ . فوراً. افاده ٔ فوریت کند : نیکو داشتها به هر روز بزیادت بود، چنانکه اگر بمثل شیر مرغ خواستی دروقت حاضر کردی . (تاریخ بیهقی ). اگر رام و خوش پشت نباشد بتازیانه بیم می کند دروقت . (تاریخ بیهقی ). دروقت بیامدم و جامه درپوشیدم . (تاریخ بیهقی ).
|| «در» حرف اضافه با الف اطلاق و زائد در شعر آمده است :
به پرسش که چون آمدی ایدرا
که آوردت ایدون بدین جا درا.
بسا که مست در این خانه بودم و شادان
چنانکه جاه من افزون بد از امیر و ملوک .
رودکی .
گه بر آن کندز بلندنشین
گه در این بوستان چشم گشای .
رودکی .
در او بخشش و داد آمد پدید
ببخشید داننده را چون سزید.
فردوسی .
دگر نیز پرمایه به آفرید
تو گویی مرا در جهان خود ندید.
فردوسی .
سنانهای الماس در تیره گرد
ستاره ست گفتی شب لاجورد.
فردوسی .
نیارد زدن کس بدو باد سرد
چه در باغ باشد چه اندر نبرد.
فردوسی .
جز از داد و خوبی مکن در جهان
چه در آشکارا چه اندر نهان .
فردوسی .
خاری که به من درخلد اندر سفر هند
به چون به حضر در کف من دسته ٔ شب بوی .
فرخی .
پوشیده او را در سرای پرده بردند به خرگاه و بر تخت خوابانیدند.(تاریخ بیهقی ). این خواجه در کار آمد و تیغ انتقام بخواهد کشید. (تاریخ بیهقی ). در راه ، ابوالفتح بستی را دیدم خلقانی پوشیده . (تاریخ بیهقی ). آن معتمد... پس بمدتی دراز بشتاب بیامد و چیزی در گوش امیر بگفت .(تاریخ بیهقی ).
چو گنجیست در خوبترپیکری
در او ایزدی گوهر از هر دری .
اسدی .
ز گوهر یکی تخت در پیشگاه
بتی بر وی از زر و پیکر چو ماه .
اسدی .
آنگاه که رو به هزیمت نهادند، بنی اسرائیل تیغ در ایشان نهادند. (قصص الانبیا ص 131). و با وجود نهنگ از راه تهتک در کشتی می نشستند. (جهانگشای جوینی ).
در این مملکت گر بگردی بسی
پریشانتر از ما نیابی کسی .
سعدی .
دولت جاوید به طاعت دراست
سود مسافر به بضاعت دراست .
سعدی .
نکوکاران در آسایشند و بدکاران در رنج .
سعدی .
بر زبان بود مرا آنچه ترا در دل بود.
حافظ.
|| همراه . ضمن . با. مع. (ناظم الاطباء) : خواجه علی میکائیل خلعتی فاخر پوشید، چنانکه در این خلعت مهد بود و ساخت زر و غاشیه . (تاریخ بیهقی ). || گاه در همان معنی درون و مترادفات آن زائد یا برای تأکید آید. مرحوم بهار نویسد: در حالت قید و ظرف پیش از اسامی و پس از آن در، آید و پس از اسمی که به باء ظرفیه مبدو باشد من باب تأکید تا قرن هفتم هجری در، می آمده است و گاه نیز بدنبال اسمی در، می آید که به «در» یا «بر» یا «میان » و جز آنها مبدو باشد :
جعدی سیاه دارد کز گشنی
پنهان شود بدو در سرخاره .
رودکی .
دقیقی چار خصلت برگزیده ست
به گیتی در ز خوبیهاو زشتی .
دقیقی .
شود نامتان در جهان در بزرگ
بمیرد همه لشکر شیر و گرگ .
فردوسی .
ببالا چو سرو و بدیدار ماه
نشایست کردن بدو در نگاه .
فردوسی .
کسی کو بود پهلوان جهان
میان سپه در، نماند نهان .
فردوسی .
بدان خیمه ها در، ندیدند کس
جز ازویژه بهرام و یارانش بس .
فردوسی .
بماندستم دلتنگ به خانه در چون سنگ
ز سرما شده چون نیل سر و روی پرآژنگ .
حکاک .
به هر تلی بر از کشته گروهی
به هر غفچی در از فرخسته پنجاه .
عنصری .
پادشاهی که به رومش درصاحب خبران
پیش او صف سماطین زده زرین کمران .
منوچهری .
صحراش باغ و نهر بزیرش در
بر تختهاش تکیه گه حوا.
ناصرخسرو.
نیست هوی را به دلم در مقر
نیست مرا نیز بگردش مجال .
ناصرخسرو.
مرغیست بدریا در گوید که دو گیرم
دل بر دو گمان چون سفری بر سر دو راه .
ناصرخسرو.
منصور سعید آنکه در هنر
از مادر دانش چو او نزاد.
مسعودسعد.
و او راسی ودو پسر بودند که بر حرب ارجاسف در کشته شدند. (مجمل التواریخ و القصص ).
چند گویی که کس به ده در نیست
آنکه کس نیست مختصر مائیم .
خاقانی .
لیکن چو آب روی خضر از مسافریست
عزم مسافران به سفر در نکوترست .
خاقانی .
به دریا در منافع بیشمارست
وگر خواهی سلامت بر کنارست .
سعدی .
- در آب انداختن ؛ غرق کردن .
- || نیست و نابود کردن :
زینهاراز آب شمشیرت که شیران را از آن
تفته لب کردی و گردان را در آب انداختی .
حافظ.
- در آب راندن ؛ به آب راندن . فریب دادن :
نمودی چهره در آئینه تا سوزی دل زاهد
بدلسوزی چرا در آب می رانی مسلمان را.
خواجه آصفی .
خربنده ای تو ای فلک و من خرم ولی
نی آن چنان خری که تو در آب رانیم .
طالب آملی .
- در آب ریختن ؛ غرق کردن :
آن فروغ آفتاب دین که ارباب ستم
ریخته از آتش شمشیر او دفتر در آب .
اثر.
- در آب سیه سر فروبردن ؛ کنایه از پنهان شدن و بی نام و نشان گردیدن و مخفی شدن و محو گشتن چیزی باشد.
- || فکر و تأمل کردن در عبارتی دقیق به حدت طبع و تیزی فهم .
- در آب عرق افتادن ؛ خجلت بسیار کشیدن . (غیاث ).
- در آب فروشدن ؛ نابود شدن و معدوم گردیدن . (برهان ) :
زهی حیدردلی کز روی مردی
به آب اندر فروشد نام رستم .
خواجه عمید لویکی .
چه ذوقی چشم تر از گریه های تلخ خود دارد
فریب خنده ٔ شیرین دهانی راند در آبش .
ظهوری .
- در آبگینه نقش پری دیدن ؛ کنایه است از دیدن شراب در پیاله یا عکس جمال ساقی در آن . (آنندراج ).
- در آب و آتش افکندن ؛ به محنت و تاب مبتلی کردن :
در آب و آتشم از اشک و آه افکند بیرحمی
که در طفلی نگه می داشتم از آتش و آبش .
مخلص کاشی .
- در آب و آتش بودن ؛ به محنت و تاب مبتلی شدن . (آنندراج ). به محنت و مشقت مبتلی بودن .(غیاث ).
- در آب و عرق افتادن ؛ خجالت بسیار کشیدن . (آنندراج ) :
در آب و عرق بسکه فتاد از قد شوخت
فواره شد آن شمع که در انجمن تست .
تأثیر.
- در آتش افکندن ؛ اصلاء. (ترجمان القرآن ) (تاج المصادر).
- || کنایه از قرین فکر و اندیشه داشتن :
آسمان شب در آتشم افکند
که دم صبح از دخان منست .
ثنائی .
- در آتش انداختن و در آتش درآوردن ؛ صلی . تصلیة. (ترجمان القرآن ).
- در آتش و آب بودن ؛ در رنج بودن .بیقرار و بیتاب بودن :
چنان در آتش و آبست شمع از غم هجران
که جان سپاری پروانه درشمار نیاید.
وحید.
- در آن سخن است ؛ این کلام مثل «فیه نظر» و «فیه شی ٔ» و «فیه بحث » است . در عربی ، بمعنی در آن شک و تأمل است :
عقیق را که به او نامداری یمن است
شبیه لعل تو گفتم ولی در آن سخن است .
خان آرزو.
ترکیبات مصدری نیز با «در» داریم ، چون : درآویختن ، درافراشتن ، درافروختن ، درافکندن ، دررسیدن ، درنشاندن و غیره که هر یک در ردیف خود خواهد آمد. || گاهی حذف شود و گاه محذوف نیز می آید. (از آنندراج ) :
جز از رفتن آنجا ندیدند روی
برفتن نهادند ناکام روی
همه راه غمگین و دیده پرآب
زبان پر ز نفرین افراسیاب .
فردوسی .
از آن به که زیور بود پای او(یعنی در پای او).
نظامی (از آنندراج ).
|| گاه پس از اسم یا صفت آمده است :
گه ببینی خواب در خود را دو نیم
تو درستی چون بخیزی نی سقیم .
مولوی .
(بجای : در خواب ).
این بگفت و گریه در شد هایهای
تا دل داود بیرون شد ز جای .
مولوی .
(بجای : در گریه ). || گاه به معنی «را» که علم مفعولیت است ، آید. (آنندراج ) :
ز تو آیتی در من آموختن
ز من دیو را دیده بر دوختن .
نظامی .
|| گاه به معنی «بر» آید و «به ». (ناظم الاطباء): انگشتری در انگشت کردن ؛ ... به انگشت کردن :
داد در دست او مرنده ٔ آب
خورد آب از مرنده او بشتاب .
منجیک .
بوقت کارزارخصم و دور نام و ننگ تو
فلک در گردن آویزد شقا و نیم لنگ تو.
فرخی .
مکن ای ترک مکن قدر چنین روز بدان
چون شد این روز در این روز رسیدن نتوان .
فرخی .
بادی پیدا آید و آن را در حرکت آرد.
(کلیله و دمنه ).
خانه بپرداخت و هراسان و بی آرام در گوشه ای گریخت . (ترجمه ٔ تاریخ یمینی ص 346).
- درشتاب ؛ بشتاب :
طلایه فرستاد هم درشتاب
زمانی گران کرد مژگان بخواب .
اسدی .
|| گرفتار. دچار. مبتلی :
همیشه در فزع از وی سپاهیان ملوک
چنان کجا به نواحی عقاب بر خرچال .
زینبی .
|| گاه قرب و مصاحبت را رساند :
دل به تو داده ست نشانی مرا
در تو رسم گر برسانی مرا.
امیرخسرو دهلوی .
|| قرین ِ. درون ِ.
- در شگفت ؛ در شگفتی ؛ قرین شگفت و شگفتی :
درفش تهمتن به بر درگرفت
بماندند گردان ازو در شگفت .
فردوسی .
چو خسرو نگه کرد و نامه بخواند
از آن خواسته در شگفتی بماند.
فردوسی .
- در گمان ؛ قرین ظن :
از این خواهش من مشو در گمان
مدان خویشتن برتر از آسمان .
فردوسی .
|| گاه اتصال و کثرت را رساند.پی ِ. دنبال . بجای اتصال و التصاق هم استعمال شود و هرگاه دو لفظ مکرر که در معنی آن مقداری ملحوظ باشد و لفظ «در» در آن درآید، معنی کثرت و بسیاری ملحوظ باشد و گویا معنی ضرب که عمل اهل حساب است ، در آن ملحوظ باشد. (آنندراج ): پشت در پشت مالکیت . صحرا در صحرا لشکر. دشت در دشت افواج :
زمان در زمان گنج پرداختم
از آن جمله سر جمله ای ساختم
شتر در شتر بود فرسنگها
ز زرین و سیمین و از رنگها.
فردوسی .
یکی لشکری کوه تا کوه مرد
سپر در سپر ساخته سرخ و زرد.
فردوسی .
چنانک حکایت کنند گزی در گزی به یک دینار سرخ برآمده است . (مجمل التواریخ و القصص ).
گرت نزهت همی باید به صحرای قناعت شو
که آنجا باغ در باغ است و خوان در خوان و با در با.
سنائی .
به ساده زنخ میل داری و داری
گزی در گزی ریش و سبلت نهاده .
سوزنی .
سنان در سنان رسته چون نوک خار
سپر در سپر بسته چون لاله زار.
نظامی .
ز صحرای چین تا به دریای جند
زمین در زمین بود زیر پرند.
نظامی .
|| سوی ِ. بسوی ِ. الی :
سلیمان یکی تیز تیز در وی نگریست . (تاریخ برامکه ).
تا نمازی نشود دیده ٔ من بنده ز اشک
عشق دستور نبخشد که کنم در تو نگاه .
اثیرالدین اخسیکتی .
نگه کرد رنجیده در من فقیه
نظر کردن عاقل اندر سفیه .
سعدی .
- در کسی گریختن ؛ به سوی او رفتن :
غیر از تو ملاذ و ملجأم نیست
هم در تو گریزم ار گریزم .
سعدی .
|| پیش . نزد. عند. نزدیک . (ناظم الاطباء) :
ز بس زنگی کشته بر خاک راه
زمین گشته در آسمان روسیاه .
نظامی .
|| روبروی . || زیر و تحت . اندر: همه در فرمان اویند. || بدرازی . طولا. این قدر. || بقدر. || تا. (ناظم الاطباء). الی . (آنندراج ). || خلاف و ضد. || پس . بعد. || بالای ِ. بر. روی . فراز. فوق . علی . (ناظم الاطباء) : فرمود تا آن صله ٔ گران را در پیل نهادند و به خانه ٔ علوی بردند. (تاریخ بیهقی ). || به .
- در انگشت آوردن ؛ کنایه از حساب کردن باشد. (برهان ) (انجمن آرا). کنایه از شمردن چیزها به انگشت برای آسان شدن حساب ، و می تواند که عبارت از حساب عقد انامل باشد. (آنندراج ) :
جواهر نه چندانکه اورا دبیر
بیارد در انگشت یا در ضمیر.
نظامی .
- || نوشتن و در قید قلم آوردن مجازست . (آنندراج ).
- در انگشت بودن ؛ در قبض و تصرف بودن :
بود در ده انگشت تو صد هنر
که حیران شود دیده ٔ کارگر.
ملاطغرا (خطاب به سنائی ).
بهار انگشت کش شد در نکوئی
در انگشتم دوصد چون اوست گویی .
نظامی .
- در انگشت کردن ؛ گرد انگشت درآوردن .
بر انگشت محیط ساختن :
تا خاتم اقبال در انگشت تو کردند
بر خصم تو شد گیتی چون حلقه ٔ خاتم .
امیرمعزی .
|| بر : و صوفی سخت درشت در وی پوشانیدند. (تاریخ بیهقی ). آنگاه تبع در خزانه را باز کرد و هرچه دیبای رومی بود در کعبه پوشانید. (قصص الانبیاء ص 185) : قطران در شتر مالیدن ؛ بر او مالیدن .
|| از :
نشست از بر اسب سالارنیو
پیاده همی رفت در پیش ، گیو.
فردوسی .
ای عزم تو بادی که در متانت
بنیاد چو کوه استوار دارد.
مسعودسعد.
|| ضرب به . ضرب اندر. مضروب فی : پنج در پنج ؛ پنج ضرب در پنج . صد در صد؛ صد ضرب اندر صد. || راجع به . در خصوص ِ : تدبیری دیگر ساختند در برانداختن خوارزمشاه . (تاریخ بیهقی ). اسکندر حیلتی ساخت در کشتن فور. (تاریخ بیهقی ). گویی این دو بیت در او گفته اند: اتته الوزارة منقادة... (تاریخ بیهقی چ فیاض ص 375). جالینوس را رسائلی است ... در شناختن هر کسی خویش را. (تاریخ بیهقی ).
- در چیزی سخن گفتن ؛ راجع به چیزی سخن گفتن : در این راه خواجه بوسهل حمدوی می نشست به نیم ترک دیوان و در معاملت سخن می گفت . (تاریخ بیهقی ).
- || برای . بمنظور. بقصد. بهر. از برای . (ناظم الاطباء) : در راه که می راندیم شکایتی نکرد آلتونتاش ، اما در نصیحت امیر سخنی چند بگفت که شفقتی تمام دارد. (تاریخ بیهقی ). در هوای من بسیار خواری دیده است و به هیچ حال او را دست خواجه نخواهم داد. (تاریخ بیهقی ).
در هوای ملک تو پر بفکند
اینچنین کت حسن بر در می زند.
انوری .
|| نسبت به : و این گروه در خدای تعالی عاصی شدند. (ترجمه ٔ طبری بلعمی ). و تا در خدای عاصی نشود با سایه ٔ خدای عصیان نکند. (تاریخ سیستان ). تا عاصی گشت در هرمزد و با سپاه به ری آمد. (مجمل التواریخ و القصص ). || بحق . بباره ٔ : کلبی گفت : این آیه در جهودان و ترسایان آمد. (تفسیر ابوالفتوح رازی ). || بتاریخ . فی . به ...: در سال 1252 در پانزدهم شهریور ماه ... || هنگام . (ظرف زمان ) :
پس پشت ایشان یلان سینه بود
سپاهی که در جنگ دیرینه بود.
فردوسی .
اگر بر سر مرد زد در نبرد
سر و قامتش با زمین پخج کرد.
عنصری .
نصر احمد گفت ... به مغلظه سوگند خورم که هرچه در خشم فرمان دهم تا روز آن را امضا نکنند. (تاریخ بیهقی ).
- در سه روز ؛ ظرف مدت سه روز : بخانه بازرفت و سوی وی در سه روزقریب پنجاه شصت پیغام برفت . (تاریخ بیهقی ).
- در شب ؛ به هنگام شب . شب هنگام : این گرگ پیر جنگ پیشین روز بدیده بود و حال ضعف خداوندش . در شب کس فرستاده بود نزد کدخدای علی تگین . (تاریخ بیهقی ). آن مرد کافی دانای بکار آمده پیش تا مرگ خوارزمشاه آشکارا شد با علی تگین در شب صلحی بکرد. (تاریخ بیهقی ). تا یک روز به هرات بودیم مهمی بزرگ در شب افتاد. (تاریخ بیهقی ).
- در عمر ؛ طی عمر. ظرف مدت عمر : همگان اقرار کردند که در عمر خویش از چنین جلادت در کس یاد ندارند. (تاریخ بیهقی ).
- در هفته ؛ ظرف مدت هفته : در پیش بت بترسید و بدانست که اگر بجانب وی قصدی باشد در هفته برافتد. (تاریخ بیهقی ). ما در این هفته از اینجا حرکت خواهیم کرد. (تاریخ بیهقی ).
|| برای فور و استعجال است . در پاره ای ترکیبات افاده ٔ فوریت کند:
- درحال ؛ بیدرنگ : شنودم که ... برادر ما... را اولیای حشم درحال ... و بر تخت نشاندند. (تاریخ بیهقی ). درحال آنچه گفتنی بود، بگفتم و دل وی را خوش کردم . (تاریخ بیهقی ).
- دردم ؛ درزمان . فوراً. بیدرنگ .
- در روز ؛ همان روز : چون جواب بر این جمله یافتیم مقرر گشت که ... بر راه راست بنایستد و در روز از سپاهان حرکت کردیم . (تاریخ بیهقی ).
- درزمان ؛ علی الفور. فوراً. بیدرنگ . فی الفور. درساعت . دروقت :
ز گفتار او شاه شد بدگمان
روانش پراندیشه شد درزمان .
فردوسی .
شهنشاه فرمود تا در زمان
بشد نزد او نامداری دمان .
فردوسی .
شنید این سخن ساوه شد بدگمان
فرستاده را جست هم درزمان .
فردوسی .
بیامد خداوند رز درزمان
بدین مرد گفت ای بد بدنهان .
فردوسی .
اگر شاه فرمان دهد درزمان
بیارم برش آن ستوده جوان .
فردوسی .
گر بجنبد درزمانش گیر گوش
بر زمین زن تا که گردد لوش لوش .
عیوقی .
درزمان سوی تو فرستادی
رخش با زین خسروی وستام .
فرخی .
زدم بانگ و آگه شدند آن زمان
نهادند سر سوی او درزمان .
شمسی (یوسف و زلیخا).
بپا برخاست رخساری پر از گرد
وز آنجا درزمان آهنگ ره کرد.
نظامی .
شهنشاه برخاست هم درزمان
عنان تاب گشت از بر همدمان .
نظامی .
چو مستی عاشقی را تنگتر کرد
صبوری درزمان آهنگ در کرد.
نظامی .
پس طلب کردند او را درزمان
اقچه هادادند و گفتند ای فلان .
مولوی .
جان بدهند درزمان زنده شوند عاشقان
گر بکشی و بعد از آن بر سر کشته بگذری .
سعدی .
رباخواری از نردبانی فتاد
شنیدم که هم درزمان جان بداد.
سعدی .
در زمان از بخارا به طرف نسف متوجه شدم . (انیس الطالبین بخاری ص 139).
- درساعت بیدرنگ . فوراً. دردم : از اسب فرودآمد درساعت اسب بیفتاد و بمرد و بگسسته بود اندر آن راندن . (ترجمه ٔطبری بلعمی ). مجمز دررسید با نامه ... بکتگین آن را درساعت بالا فرستاد. (تاریخ بیهقی ). درساعت فرمود تا گچگران را بخواندند. (تاریخ بیهقی ). حاجب نوبتی را آگاه کردند درساعت نزدیک من آمد. (تاریخ بیهقی ).
- دروقت ؛ بیدرنگ . فوراً. افاده ٔ فوریت کند : نیکو داشتها به هر روز بزیادت بود، چنانکه اگر بمثل شیر مرغ خواستی دروقت حاضر کردی . (تاریخ بیهقی ). اگر رام و خوش پشت نباشد بتازیانه بیم می کند دروقت . (تاریخ بیهقی ). دروقت بیامدم و جامه درپوشیدم . (تاریخ بیهقی ).
|| «در» حرف اضافه با الف اطلاق و زائد در شعر آمده است :
به پرسش که چون آمدی ایدرا
که آوردت ایدون بدین جا درا.
فردوسی .
در. [ دَ / دِ ] (اِمص ) ریشه ٔ فعل دریدن . (برهان ) (جهانگیری ). حاصل بالمصدر دریدن آمده است . (آنندراج ). || (فعل امر) امر از دریدن به معنی پاره کردن . (از جهانگیری ) (از برهان ). || (نف مرخم ) مخفف درنده . پاره کننده . اما در این معنی همیشه بصورت ترکیب آید:
- اژدردر ؛ پاره کننده ٔ اژدها.
- پرده در ؛ هتاک . مقابل پرده پوش :
دلا پرده تنگست یارم تو باش
ز پرده دران پرده دارم توباش .
رجوع به پرده در شود.
- حیه در ؛ پاره کننده ٔ مار. حیدر. رجوع به حیدر شود.
- صفدر ؛ صف شکن . برهم زننده ٔ صف . رجوع به صفدر شود.
- مردم در ؛ پاره کننده ٔ مردم :
خر باربر به که شیر مردم در.
- اژدردر ؛ پاره کننده ٔ اژدها.
- پرده در ؛ هتاک . مقابل پرده پوش :
دلا پرده تنگست یارم تو باش
ز پرده دران پرده دارم توباش .
نظامی .
رجوع به پرده در شود.
- حیه در ؛ پاره کننده ٔ مار. حیدر. رجوع به حیدر شود.
- صفدر ؛ صف شکن . برهم زننده ٔ صف . رجوع به صفدر شود.
- مردم در ؛ پاره کننده ٔ مردم :
خر باربر به که شیر مردم در.
(گلستان ).
در. [ دَرر ] (اِخ ) آبگیریست در دیار بنی سلیم . آب آن در تمام بهارگاه بماند. (معجم البلدان ). پارگینی است به دیار بنی سلیم . (منتهی الارب ).
در. [ دَرر ] (ع اِ)خون . || شیر. || بسیاری شیر. || غنیمت . || خوبی . نیکویی . (منتهی الارب ). نیکی . خیر. کارنیکو. (آنندراج ). و از اینجا گویند: ﷲ درک ؛ یعنی خدای راست خوبی و نیکویی تو، نیکیت فزون ، خدایت نیکی دهاد. و ﷲ دره ، ای عمله و خیره ؛ خدای راست خیر و نیکوی او. و کذا در مدح : ﷲ درک من رجل . و در ذم : لا در دره ؛ ای لا کثر خیره . و نیز ﷲ درکم ؛ خیر باد شما را. و نیز گویند ﷲ در قائل ؛ نیک باد گوینده را. خدا گوینده را نیکی دهاد :
هر نکته ای که گفتم در وصف آن شمایل
هر کس شنید گفت اﷲ در قائل .
هر نکته ای که گفتم در وصف آن شمایل
هر کس شنید گفت اﷲ در قائل .
حافظ.
در. [ دَرر ] (ع مص ) بسیار شیر دادن ناقه . (منتهی الارب ). شیر فروگذاشتن . (تاج المصادر) (زوزنی ). || بسیار شدن و درهم پیچیدن گیاه . (منتهی الارب ). || ریزان کردن آسمان باران را. (منتهی الارب ). باریدن باران . باران فروگذاشتن . (تاج المصادر) (زوزنی ). || فروآمدن باران . (تاج المصادر) (زوزنی ) || روان و گرم گردیدن بازار. || نرم شدن چیزی . || بسیار شدن باج . || به شدن روی کسی بعد بیماری و نیک گردیدن . (از منتهی الارب ).
در. [ دَ ] (اِ) باب . (ترجمان القرآن ) (منتهی الارب ). آنچه از قطعات تخته یا از صفحات آهن و غیره سازند مربع مستطیل به قامت آدمی یا خردتر یا بلندتر و به پهنای گزی یا کمتر یا بیشتر و داخل چهار چوبی به پاشنه یا لولا نصب کنند و بر مدخل یا مخرج خانه ، سرا، اطاق ، راهرو و جز آن کار گذارند تا مانع درآمدن و در رفتن کسی یا چیزی باشد و آن گاهی به دو پاره است (به دو لت یا به دو مصراع ) و گاه به یک پاره (یک لت ، یا یک مصراع ) و هر لت بر پاشنه بگردد تا فراز و باز شود یا گشاد و بست آن بوسیله ٔ لولا باشد که بدان در را به چهار چوب دوزند. عنک . ترعة. (منتهی الارب ) :
نه پادیر باید ترا نه ستون
نه دیوار خشت و نه زآهن درا.
دل از دنیا بردار و به خانه بنشین پست
فرابند در خانه به فلج و به پژاوند.
زعود و چندن او را آستانه
درش سیمین و زرین بالکانه .
اگر از من تو بد نداری باز
نکنی بی نیاز روز نیاز
نه مرا جای زیر سایه ٔ تو
نه زآتش دهی به حشر جواز
زستن و مردنت یکی است مرا
غلبکن در چه باز یا چه فراز.
از آبنوس دری اندر او فراشته بود
بجای آهن سیمین همه بش و مسمار.
که من شهر علمم علی ام در است
درست این سخن گفت پیغمبر است .
مال فراز آری و بکار نداری
تا ببرند از در و دریچه و پاچنگ .
در او افراشته درهای سیمین
جواهرها نشانده در بلندین .
در به فلجم کرده بودم استوار
وز کلیدانه فروهشته مدنگ .
رسته ها بینم بی مردم و درهای دکان
همه بربسته و بر در زده هر یک مسمار.
در خانه کنون بستن چه سودست
که دزدش هر چه در خانه ربودست .
- در افزار ؛ آلات و ادوات مربوط به در. رجوع به این ترکیب در جای خود شود.
- درسار ؛ درگاه . رجوع به این ترکیب در جای خود شود.
- امثال :
در مسجد است نه می شود سوخت و نه می شود فروخت .
یک در بسته هزار در باز . (جامعالتمثیل ).
در به تو می گویم دیوار تو گوش کن .
در دنیا را نبسته اند .
|| بازشدگاهی که در دیوار و جرز قرار دهند جهت عبور و مرور. (ناظم الاطباء). معبر. گذرگاه . گذرجای . باب . راه . مدخل . مخرج . جای آمدن یا رفتن خانه و سرای و جز آن و این معنی متلازم با معنی آلت منصوب بر مدخل یا مخرج خانه و اطاق و سرا و هر چهار دیواری و محوطه ٔ سرباز یا سرپوشیده و جز آن است و شواهد نیز بسبب این تلازم به معنی اول ایهام دارد :
مرد دینی رفت و آوردش کنند
چون همی مهمان در من خواست کند.
چو خسرو گشاده در باغ دید
همه چشمه ٔ باغ پر ماغ دید.
برفت از در پرده سالار بار
خرامان بیامد بر شهریار.
چو برداشت پرده ز در هیربد
سیاوش همی بود لرزان ز بد.
مرآن پادشا را در اندر سرای
یکی بوستان بد گرانمایه جای .
بهاریست خرم دراندر بهشت
هم از خاک عنبر هم از زر خشت .
می تند گرد سرای و در تو غنده کنون
باز فرداش ببین بر در تو تارتنان .
شاد بدانم که چو بندد دری
ایزدمان بازگشاید دگر.
مجلس دیوان و در سرای گشاده است و هیچ حجاب نیست . (تاریخ بیهقی ). خیلتاش می رفت تا به در آن خانه رسید. (تاریخ بیهقی ).
امیرسیدیوسف برادر سلطان
در سخا و سر فضل و مایه ٔ فرهنگ .
به باغی دو در ماند ار بنگری
کزاین در درآیی وزآن بگذری .
ایزد هرگز دری نبندد برتو
تا صد دیگر به بهتری نگشاید.
حذرت باید کردن همیشه زین دو سلیح
که تن ز فرج و گلو در به سوی سر دارد.
سه مهمان به یک خانه در باز کرده
به اندازه ٔ خویش هر یک یکی در.
این در بسته تو بگشای که بابیست عظیم .
فکر بهبود خود ای دل ز در دیگر کن
درد عاشق نشود به بمداوای حکیم .
این کلمه را در این معنی ترکیباتیست چون : دودر. ششدر. صددر. هزاردر. و جز آن . رجوع به این ترکیبات در جای خود شود.
- ازدرِ ؛ لایق ِ. سزاوارِ. درخورِ. زیبنده ٔ. سزای .بتاوارِ. از قبل ِ. اهل ِ. صالح ِ. شایسته ٔ :
اگر شب ازدر شادیست و باده خسرویا
مرا نشاط ضعیفست و درد دل قویا.
سپه بود از آن جنگیان صدهزار
همه نامدارازدر کارزار.
به ایرانیان گفت این ناسزاست
بزرگی و تاج ازدر پادشاست .
خورشها بیاراست خوالیگرش
یکی پاک خوان ازدر مهترش .
همه کوه نخچیر و هامون درخت
جهان ازدر مردم نیکبخت .
فلقراط نام ازدر مهتری
هم از تخم آقوس بن مشتری .
سبزه گشت ازدر سماع و شراب
روز گشت ازدر نشاط و طرب .
این نماز ازدر خاص است میاموز به عام
عام نشناسد این سیرت و آیین کبار.
با ملک چه کارست فلان را و فلان را
خرس ازدر گلشن نه و خوک ازدر گلزار.
گزید از دلیران دو ره چل هزار
صدوشصت پیل ازدر کارزار.
زیرا که گر خر ازدر چوب آمد
ای چون تو با خرد زدر ماری .
نه بر گزاف سکندر به یادگار نبشت
که آب و تیغ و زن آمد سه گانه ازدر دار.
دل دیوانه ٔ ما ازدر زنجیر شدست
گر شدست ای پسر اینک دل و اینک زنجیر.
کتف محمد ازدر مهر نبوت است
بر کتف بیوراسب بود جای اژدها.
- با در باز بودن ؛ در باز داشتن . در گشاده داشتن . آمادگی پذیرفتن مهمان داشتن . آمادگی خداوند خانه برای مهمان نوازی و پذیرائی از همگان . کنایه از سخاوت و نان دهی صاحب خانه است بی قید و شرط :
به نیک نامی مشهور گشتی و معروف
از آن که با کف رادی و با در بازی .
- بر در ماندن ؛ بار نیافتن .اجازه ٔ ورود نیافتن : احمد گفت هر چه ما یاد داریم معانی آن می داند که گر او بما نیفتادی ما بر در خواستیم ماند که از حقایق و اخبار و آیات آنچه فهم کرده است ما حدیث بیش ندانستیم . (تذکرةالاولیاء عطار).
- در بار (باضافه ) ؛ در بارگاه . مدخل بارگاه . و رجوع به در بار در جای خود شود.
- در بار گشادن ؛ راه دادن که بار یابند و به حضور آیند :
در بار بگشاد سالار بار
نشست از بر تخت زر شهریار.
وزان پس به تخت کیی برنشست
در بار بگشاد و لب را ببست .
- دربست ؛ دربسته . رجوع به این ترکیب در جای خود شود.
- در بستن از ؛ دوری جستن از. گوشه گرفتن از :
برگزیدم به خانه تنهایی
وز همه کس درم ببستم چست .
رجوع به در بستن در جای خود شود.
- در بسته ؛ غلق . مغلوق . (منتهی الارب ). رجوع به این ترکیب در جای خود شود.
- دربند ؛ بند در. رجوع به این ترکیب در جای خود شود.
- در به دگر سوی داشتن ؛ روی به جانب مخالف داشتن :
نه مرا خوش بنوازی نه مرا بوسه دهی
این سخن دارد جانا به دگر سوی دری .
- در چیزی با خود گشادن ؛ به خود راه دادن :
چه باید مرا ترس دادن همی
در ترس با خود گشادن همی .
- در چیزی با کسی زدن ؛ با او بدان همداستان داشتن :
که موبد چنین داستان زد ز زن
که با زن در راز هرگزمزن .
- در چیزی بر کسی باز کردن ؛ او را بدان راه بردن :
آن کس که بر امیر در مرگ باز کرد
بر خویشتن نگر نتواندفراز کرد.
- در چیزی به کسی سپردن ؛ در عهده ٔ او کردن آن را :
نخست آلت جنگ را دست برد
در نام جستن به گردان سپرد.
- در چیزی دیدن ؛ به آن واصل و ملحق شدن و رسیدن :
همه مردمی و همه راستی
مبیناد جانت در کاستی .
- در چیزی یا امری کوفتن یا کوبیدن یا جستن ؛ بدان راه رفتن . بدان امر مبادرت ورزیدن :
در آشتی با سیاووش نیز
بکوبم فرستم زهرگونه چیز.
در آشتی هیچ گونه مجوی
سخن جز به جنگ و به کینه مگوی .
در آشتی کوبد اکنون همی
نیارد نشستن به هامون همی .
- دردار ؛ دارنده ٔ در. رجوع به این ترکیب در جای خود شود.
- در داشتن ؛ راه و مدخل داشتن . گذرگاه داشتن .
- در سخن اندرگشادن ؛ مکالمه آغاز کردن . لب به سخن گشودن :
دلارام مزدک سوی کیقباد
بیامد سخن را در اندرگشاد.
- در شادی پیش آوردن ؛ به شادی و فرح رهنمون شدن :
میر ابواحمد محمد خسرو ایران زمین
آنکه پیش آرد در شادی چو پیش آید کفا.
- درگاه ؛ جای در. رجوع این ترکیب در جای خود شود.
- زدرِ؛ مخفف ازدر :
گردن زدر هزار سیلی
لفچت زدر هزار زبگر.
رویت زدر خنده و سبلت زدر تیز
گردن زدر سیلی و پهلو زدر لت .
با عارض ساده زدر دیدن بودی
با خط دمیده زدر بوس و کناری .
تا میرمؤمنان جهان مرحبام گفت
نزدیک مؤمنان زدر مرحبا شدم .
- امثال :
در خانه نشاید شدن الا به ره در .
در دنیا را نبسته اند .
تا نخوانندت مرو از هیچ در
در بی نیازی به شمشیر جوی .
|| پیش خانه و برابر مدخل خانه و توسعاً خود خانه :
تا کی دوم از گرد در تو
کاندر تونمی بینم چربو
ایمن بزی اکنون که بشستم
دست از تو به اشنان و کنشتو.
مولای خداوند زمان باشی چون من
زان پس نشوی نیز بدین درنه بدان در .
- دربدر ؛ از دری به دری .
- || کنایه از آواره و بی خانمان است .
- امثال :
در درها نان دهند جامه ندهند .
بر در خانه هر سگی شیرست .
رجوع به این ترکیب درجای خود شود.
|| دهان . دهانه . مدخل :
پای بیرون منه از پایگه دعوی خویش
تا نیاری به در کون فراخت فدرنگ .
|| راه :
در نام جستن دلیری بود
زمانه ز بددل بسیری بود.
کسی کو از خود آگاهی ندارد
نه بر وی عقل را نه نطق را در.
چو شمشیر پیکار برداشتی
نگهدار پنهان در آشتی .
|| دروازه . در بزرگ که بر مدخل شهر یا قلعه نشانند. درب : و عادت او چنان بود که هر روز از در حصار بخارا بیرون آمدی و بر اسب ایستادی بر در ریگستان و آن در را دروازه ٔ علف فروشان خوانده اند. (تاریخ بخارا). خواجه قوام را بر در لیشتر بیاویخت . (راحة الصدور راوندی ). و سرعمار را به شهر آوردند و به در طعام بر باره نهادندو تن او را به در آکار نگونسار بیاویختند. (تاریخ سیستان ). || مقابل دروازه ٔ شهر. پشت باروی شهر بدان موضع که مدخل شهر باشد. برابر شهر و دروازه ٔ آن :
بشدتا در شهر مازندران
ببارید شمشیر و گرز گران .
از ارمینیه تا در اردبیل
سپاهی پراکنده شد خیل خیل .
و طاهر و هرثمه بر در بغداد برادرش محمد زبیده را درپیچیده بودند. (تاریخ بیهقی ). و آن یکدیگر را دیدار کردن بر در سمرقند بدان نیکویی . (تاریخ بیهقی ). و سپاه مودود به در شهر شده بودند و لشکرجای آنجا بزده و آن باغ که درو تخم انگور بکشتند هنوز برجاست . (تاریخ سیستان ). و آن را بهر او غوره می خوانند و بر در شهرست . (نوروزنامه ). عمرولیث به بلخ اندر بود و اسماعیل به در بلخ . (تاریخ سیستان ). با آن لشکر به در ری رفت و دست نهب و غارت دراز کرد. (ترجمه ٔ تاریخ یمینی ص 385). دو درویش خراسانی ملازم صحبت یکدیگر سفر کردندی ... قضا را بر در شهری به تهمت جاسوسی گرفتار آمدند. (سعدی ). || نزدیک . تنگ .
- در عید ؛ گیراگیر حلول عید. تنگ فرارسیدن آن . نزدیک آن :
پیش از آن تا درعید آید با کفشگران
نتوان گفت سخن جز که کلام معهود.
|| توسعاً، حد و مرز ناحیه . ناحیه یا شهری از کشوری که ازآنجا به کشور و ناحیه و مملکت دیگر درآیند : بست ... در هندوستان است . (حدود العالم ). فرغانه در ترکستان است . (حدود العالم ). و این [ ماوراء النهر] ناحیتی است عظیم و آبادان و بسیارنعمت و در ترکستان و جای بازرگانان . (حدود العالم ).
ز هندوستان تا در مرز چین
ز دزدان پرآشوب دارد زمین .
ترا باید ایران و تاج کیان
مرا بر در ترک بسته میان .
ز خاور برو تا در باختر
ز فرمان من کس نیابد گذر.
از ایران به کوه اندرآیم نخست
در غرچگان تا در بوم بست .
در خوزیان دارد آن بوم و بر
که دارندهر کس بر او بر گذرد.
چو بازگشت به پیروزی از در قنوج
مظفر و ظفر و فتح بر یمین و یسار.
نه همانا که همیشه ملکی خواهد کرد
آنچه او کرد ز مردی به در ترکستان .
گر گدا پیشرو لشکر اسلام بود
کافر از بیم توقع برود تا در چین .
|| در عبارت ذیل از بلعمی در معنی مرز بصورت اسم خاص به کار رفته است : پس مروان منادی فرمود و سپاه برگرفت و به در اندر شد که آن را باب الان گویند و همی رفت تا به سمندررسید. (ترجمه ٔ طبری بلعمی ). || چیزی که بر مدخل و گذر یا دهانه ٔ ظرفی قرار دهند. || سرپوش . قاپاق . آنچه دهانه ٔ چیزی یا ظرفی را بپوشاند چون : در بطری ، در دیگ ، در قوطی ، در لیوان و غیره . || درگاه . دربار. پایتخت . (ایران در زمان ساسانیان ص 269). حضرت : فیروز یک دو بار سوی آن ملک رسول فرستاد و او قبول نکرد و چهار پنج سال برآمد مردمان هیاطله بر در فیروز بسیار گرد آمدندی . (ترجمه ٔ طبری بلعمی ). چون سیف به در انوشیروان آمدیک سال بر در او بماند و بار نیافت و هر روزی به درکسری شد تا با حاجبان و دربانان آشنا شد. (ترجمه ٔ طبری بلعمی ). نجاشی چون نامه خواند شاد شد و به ارباطنامه کرد که آن گنجها از وی بپذیر و او را به در من فرست . (ترجمه ٔ طبری بلعمی ).
نماند آن زمان بر درش بخردی
همان رهنمایی و هم موبدی .
بدو گفت رامشگری بر در است
که از من به سال و هنر برترست .
به خواهر فرستم زن خویش را
کنم دور ازین در بداندیش را.
به در بر سخن رفت چندی ز شاه
ز پرده فروهشتن از بارگاه .
سپه را به در خواند و روزی بداد
چو شد روز روشن بنه برنهاد.
نگه کرد رستم به روشن روان
به گاه و سپاه و در پهلوان .
عرض شد ز در سوی هر کشوری
درم برد نزدیک هر مهتری .
- بر در ؛ در خدمت :
فرخی بنده ٔ تو بر در تو
از نشاط تو برکشیده دهاز.
گر بر در این میر تو ببینی
مردی که بود خوار و سرفکنده
بشناس که مردیست او بدانش
فرهنگ و خرددارد و نونده .
- درپرست ؛ پرستنده ٔ درگاه :
بدو شادمان زیردستان اوی
چه شهری چه از درپرستان اوی .
رجوع به این ترکیب در جای خود شود. || دره ٔ کوه . (آنندراج ) :
بسازیم ویکباره جنگ آوریم
بر ایشان در و کوه تنگ آوریم .
که کوه و در و دشت پر لشکرست
تو خورشید گویی به بند اندرست .
چنان شد درو دشت آوردگاه
که از کشته جایی ندیدند راه .
نهاده روی به حضرت چنانکه روبه پیر
به خوان واتگران آید از در تیماس .
رده گرد سپاه بگرفتند
گیرها گیر شد همه که و در.
همه دشت تابان ز الماس بود
همه کوه و در بانگ سرپاس بود.
شل و خشت پرواز شاهین گرفت
ز باران خون کوه و در هین گرفت .
ایا میری که از گرز و سنان و تیغ و پیکانت
بود پیوسته اندر بیشه و دریا و کوه و در.
ببینی در و دشت رنگین شده
نکوتر ز صورتگر چین شده .
چون نافه ٔ مشک نارسیده
لاله همه کوه و در گرفته .
نوروز که سیل در کمر می گردد
سنگ از سر کوهسار و در می گردد.
- در آسمان ؛ آسمان دره . مجره . کهکشان . راه مکه . رجوع به مجره شود.
- در و دشت ؛ دره و بیابان :
چو بشنید بهرام کامد سپاه
در و دشت شد سرخ و زرد و سیاه .
در در و دشت هیچ پشته نبود
که بر آن پشته شیر کشته نبود.
ایشان چو ملخ در پس زانوی سلامت
ما مور میان بسته روان بر در و دشتیم .
رجوع به در به معنی دره ٔ کوه شود.
|| و نیز این کلمه مزید مقدم در بسیاری از امکنه و مزید مؤخر در اماکن ذیل و جز آن آمده است : جودر. درادر. سردر. سمندر. قنادر. کردر. کندر. لادر. هزاردر. || باب (در کتاب ). فصل . بخشی از کتاب که مؤلف از بخشهای دیگر ممتاز کرده باشد. تقسیمی از تقسیمات مطالب کتاب که مؤلف کند چنانکه بوستان را سعدی به ده بخش کرده است و کتاب صد در نثر کتابی است در احکام دین زرتشتیان . بابی که در کتابها نویسند چنانکه در احکام دین زردشت که مشتمل است بر صد باب و یکی از موبدان تصنیف نموده و آن را صد در نام نهاده است . (از جهانگیری ):
هر آن در که از نامه برخواندی
همه روزه بر دل همی راندی .
نویسنده از کلک چون خامه کرد
زبر زوی یک در سر نامه کرد.
کلیله و دمنه به ایران آورد پیش شاه و در برزوی بزرجمهر در آن فزود به فرمان شاه . (مجمل التواریخ و القصص ).
همانگه یکی در زدستان زند
بخواند و برآورد بانگ بلند.
چو این کاخ دولت بپرداختم
بر او ده در از تربیت ساختم .
به هفتم در از عالم تربیت
به هشتم در از شکر بر عافیت .
|| جزء.
- دربدر ؛ جزء به جزء. نکته به نکته :
ز گفتار ایرانیان پس خبر
به کیخسرو آمد همه دربدر.
شنیدم من آن داستان سربسر
زنیک و بدش آگهم دربدر.
|| مرحله . قدم . باب :
نخستین در از من کند یادگار
بفرمان پیروزگر شهریار.
کسی را کجا سرفرازی دهد
نخستین درش بی نیازی دهد.
|| طریقه . روش . رسم . (ناظم الاطباء). || طریق . راه . وسیله :
بدان بیشه اندر یکی شیر دید
در چاره ٔ شیر شمشیر دید.
- از درِ ؛ از راه ِ. از طریق ِ :
از در بخشندگی و بنده نوازی
مرغ هوا را نصیب ماهی دریا.
- ز در ؛ از راه . ازطریق . با وسیله ٔ :
فکر بهبود خودای دل ز دری دیگر کن
درد عاشق نشود به بمداوای حکیم .
- از در چیزی شدن ؛ از آن راه ورود کردن . از آن طریق و مدخل درآمدن . از آن راه آغاز کردن :
فرستاده چون پیش طلحند شد
به پیغام شاه از در پند شد.
|| باب . موضوع . مقوله . مبحث . بابت . امر. جور. گونه . قسم . ره . نوع و جنس . (جهانگیری ) (برهان ). وجه . روی :
ستایش خوش آمدش بر یک هنر
نکوهش نیامدش خود زایچ در.
- ازین در ؛ ازین باب :
از این در سخن چند رانم همی
همانا کرانش ندانم همی .
فراوان از این در سخنها بگفت
فرستاده مانده ازو در شگفت .
چو پیمان ستد زرش بسیار داد
سخن گفت از این در مکن هیچ یاد.
همی از تو خواهم یک امشب سپنج
نیازم بچیزیت ازین در مرنج .
سکندر بدو گفت پوزش مکن
مران پیش فغفور زین در سخن .
چنین گفت سیندخت کای پهلوان
از این در مگردان به خیره زبان .
مرا زین گونه فکرتهاست بسیار
ا گردانی سخنها گو از این در.
بخوبانش بر دیده مگمار هیچ
وزان در که فرمود پاسخ بسیچ .
ازاین در فراوان سخن یاد کرد
تهی شد دل یوسف از خشم و درد.
ازین در به برهان سخن گوی با من
نخواهم که گویی فلان گفت و بهمان .
اشارت کرد کان مغ را بخوانید
وزین در قصه ای با او برانید.
زغن گفت ازین در نشاید گذشت
بیا تا چه داری در اطراف دشت .
- از هر در ؛ ازهر باب . از هر شکل . از هرگونه . از هر نوع :
چنین گفت بهرام را شهریار
که از هر دری دیده ای کارزار.
از آن جنگ و از چاره از هر دری
کجا رفته بد با چنان لشکری .
هم از آشتی راندم هم ز جنگ
سخن گفتم از هر دری رنگ رنگ .
گر نه آیین جهان از هر دری دیگر شود
چون شب تاری همی از روز روشن تر شود.
مرا این سخن بود نا دلپذیر
چو اندیشه کردم من از هر دری .
که چون خوانی از هر دری اندکی
بسی دانش افزاید از هر یکی .
شادمان شد همه شب و همه روز
شعرهایی سراید از هر در.
همی گفت باهرکس از هردری
که هست این گرانمایه تر جوهری .
سخنهای سربسته از هر دری
ز هر حکمتی ساخته دفتری .
- زهر در ؛ از هر در. از هر باب . از هر قسم و نوع . از هر گونه :
دبیر نویسنده را پیش خواند
ز هر در سخنها فراوان براند.
نویسنده را پیش بنشاندند
ز هر در فراوان سخن راندند.
یکی پاسخ نامه افکند بُن
بدو در ز هر در فراوان سخن .
اگر چه حسودی ز هر در بود
برادر هم آخر برادر بود.
نشستند و در گفتگوی آمدند
ز هر در بسی داستانها زدند.
دلم جز مهر مهرویان طریقی برنمی گیرد
ز هر در می دهم پندش ولیکن درنمی گیرد.
- از هیچ در ؛ از هیچ مقوله و نوع :
تا نپرسندت مگو از هیچ در.
|| رای . سبب . جهت . علت . دلیل .
- از این در ؛ از این جهت :
از این روی بدخواه یوسف بدند
وزاین در همه دشمن وی شدند.
جهان به صورت و معنی نهنگ جان شکرست
تو با نهنگ کنی صحبت از چه در باشد؟
|| نوبت . بار. دفعه . کرت و مرتبه . (جهانگیری ) (برهان ). باره . راه . ره . سفر.
- یک در ؛ یک ره . یک نوبت . یکبار :
اگر گیتی بگرداند رخ از احکام او یک ره
وگر گردون بپیچاند سر از فرمان او یک در.
|| پایه و مرتبه و درجه . (ناظم الاطباء). || یک نوع مرغ صحرایی . (ناظم الاطباء). نوعی مرغ صحرایی که آن را سحرور خوانند. (برهان ). شحرور. || پشه . (ناظم الاطباء). پشه که به عربی بق خوانند. (برهان ). || تمش و توت سه گل . (از ناظم الاطباء). تمشک . نام میوه و ثمری که آن را توت سه گل و به عربی ثمرةالعلیق خوانند و برگ و ثمر آن را بجوشانند و با آن ریش رنگ کنند. (برهان ). رجوع به ثمرةالعلیق شود. || سجاف . || خارج و بیرون . (ناظم الاطباء). و این در ترکیب با مصادر بیشترست . و در مواردیست که مفهوم ظرفیت در فعل باشد. (سبک شناسی ج 1 ص 337). مؤلف در چند یادداشت نویسد که در اول مصادر این لفظ گاه به معنی میان و درون و داخل آید، چون درآمدن (= داخل شدن ) و گاهی بر و بیرون ، چون درآمدن (= برآمدن و بیرون شدن ) و گاه علامت تأکیدست و ابرام و شدت و سختی را رساند،چون درایستادن و درنگریستن و درخواستن ، و گاه افاده ٔ معنی مغاکی کند، چون درنشاندن (درنشاندن نگین در حلقه ) و گاه معنی سرعت و چالاکی ملحوظ باشد، چون زاغ درگرفتن و... در معنی خارج و بیرون ترکیبات : درآمدن . درآوردن . درشدن . دربردن . دررفتن . درکشیدن و غیره داریم و همین مصادر مرکب در معنی مقابل معنی فوق و ضد یعنی درون و داخل نیز به کار روند، و پیداست که معنی برون و خارج از معنی اسمی کلمه (در: باب و دره و جز آن ) ناشی است . رجوع به این مصادر مرکب در ردیف خود شود.
- بدر ؛ بیرون . مقابل بدرون :
هرچ آن طلبی اگر نباشد
از مصلحتی بدر نباشد.
همه سنگها پاس دار ای پسر
که لعل از میانشان نباشد بدر.
ای خواجه بگوی دلستان را
زنهار برو که ره بدر نیست .
عالمی خواهم از این عالم بدر
تا به کام دل کنم سیری دگر.
- بدر آمدن ؛ بیرون شدن . بیرون آمدن :
مفرمای کاری بدان کارگر
کز آن کار نتواند آمد بدر.
از عهده ٔشکرش بدر توانم آمد.
- بدر آمدن از ؛پاک شدن از : هر کس او حج خانه ٔ خدا بکند... از گناه بدر آید چنانکه آن روز که از مادر بزاده .(تفسیر ابوالفتوح رازی ).
- بدر آوردن ؛ بیرون بردن :
عجب از کشته نباشد بدر خیمه ٔ دوست
عجب از زنده که چون جان بدر آورد سلیم .
- بدر افتادن ؛ خارج شدن . آشکارا شدن :
پیرانه سرم عشق جوانی بسر افتاد
وان راز که در دل بدم از دل بدر افتاد.
- بدر بردن ؛ بیرون بردن . از شهر بدر کردن . رجوع به در بردن شود.
- || بدرون بردن .
- بدر بودن ؛ مخرج داشتن :
خط عذار یار که بگرفت ماه ازو
خوش حلقه ای است لیک بدر نیست راه ازو.
- بدر رفتن ؛ بیرون رفتن :
تا ملک از تصرف آنان بدر رفت . (گلستان
سعدی ). و جهل قدیم از جبلت او بدر رفته است . (گلستان سعدی ).
- بدر زدن ؛ بیرون بردن . به صحرا ودشت نقل کردن :
نوروز پیش از آنکه سراپرده زد بدر
با لعبتان باغ و عروسان مرغزار.
- بدر شدن ؛ بیرون رفتن :
به فرجام هم شد ز گیتی بدر
نماندش همان تاج و تخت و کمر.
بپرداخت بابک ز بیگانه جای
بدر شد پرستنده و رهنمای .
- بدر کردن ؛ خارج کردن . بیرون کردن :
مباش بی می و مطرب که زیر طاق سپهر
بدین ترانه غم از دل بدر توانی کرد.
- || رد کردن . رجوع به در کردن شود.
- بدر کشیدن ،بیرون کشیدن . خارج ساختن :
بدر می کشند آبگینه ز سنگ
کجا ماند آیینه در زیر زنگ .
- بدر نهادن ؛ بیرون نهادن :
گر پای بدر می نهم از مرکز شیراز
ره نیست تو پیرامن من حلقه کشیده .
نه پادیر باید ترا نه ستون
نه دیوار خشت و نه زآهن درا.
رودکی .
دل از دنیا بردار و به خانه بنشین پست
فرابند در خانه به فلج و به پژاوند.
رودکی .
زعود و چندن او را آستانه
درش سیمین و زرین بالکانه .
رودکی .
اگر از من تو بد نداری باز
نکنی بی نیاز روز نیاز
نه مرا جای زیر سایه ٔ تو
نه زآتش دهی به حشر جواز
زستن و مردنت یکی است مرا
غلبکن در چه باز یا چه فراز.
ابوشکور.
از آبنوس دری اندر او فراشته بود
بجای آهن سیمین همه بش و مسمار.
ابوالمؤید.
که من شهر علمم علی ام در است
درست این سخن گفت پیغمبر است .
فردوسی .
مال فراز آری و بکار نداری
تا ببرند از در و دریچه و پاچنگ .
ابوعاصم .
در او افراشته درهای سیمین
جواهرها نشانده در بلندین .
شاکر بخاری .
در به فلجم کرده بودم استوار
وز کلیدانه فروهشته مدنگ .
علی قرط اندکانی .
رسته ها بینم بی مردم و درهای دکان
همه بربسته و بر در زده هر یک مسمار.
فرخی .
در خانه کنون بستن چه سودست
که دزدش هر چه در خانه ربودست .
فخرالدین اسعد (ویس و رامین ).
- در افزار ؛ آلات و ادوات مربوط به در. رجوع به این ترکیب در جای خود شود.
- درسار ؛ درگاه . رجوع به این ترکیب در جای خود شود.
- امثال :
در مسجد است نه می شود سوخت و نه می شود فروخت .
یک در بسته هزار در باز . (جامعالتمثیل ).
در به تو می گویم دیوار تو گوش کن .
در دنیا را نبسته اند .
|| بازشدگاهی که در دیوار و جرز قرار دهند جهت عبور و مرور. (ناظم الاطباء). معبر. گذرگاه . گذرجای . باب . راه . مدخل . مخرج . جای آمدن یا رفتن خانه و سرای و جز آن و این معنی متلازم با معنی آلت منصوب بر مدخل یا مخرج خانه و اطاق و سرا و هر چهار دیواری و محوطه ٔ سرباز یا سرپوشیده و جز آن است و شواهد نیز بسبب این تلازم به معنی اول ایهام دارد :
مرد دینی رفت و آوردش کنند
چون همی مهمان در من خواست کند.
رودکی .
چو خسرو گشاده در باغ دید
همه چشمه ٔ باغ پر ماغ دید.
فردوسی .
برفت از در پرده سالار بار
خرامان بیامد بر شهریار.
فردوسی .
چو برداشت پرده ز در هیربد
سیاوش همی بود لرزان ز بد.
فردوسی .
مرآن پادشا را در اندر سرای
یکی بوستان بد گرانمایه جای .
فردوسی .
بهاریست خرم دراندر بهشت
هم از خاک عنبر هم از زر خشت .
فردوسی .
می تند گرد سرای و در تو غنده کنون
باز فرداش ببین بر در تو تارتنان .
کسائی .
شاد بدانم که چو بندد دری
ایزدمان بازگشاید دگر.
ابوالمظفر مکی پنجهیری .
مجلس دیوان و در سرای گشاده است و هیچ حجاب نیست . (تاریخ بیهقی ). خیلتاش می رفت تا به در آن خانه رسید. (تاریخ بیهقی ).
امیرسیدیوسف برادر سلطان
در سخا و سر فضل و مایه ٔ فرهنگ .
فرخی .
به باغی دو در ماند ار بنگری
کزاین در درآیی وزآن بگذری .
اسدی .
ایزد هرگز دری نبندد برتو
تا صد دیگر به بهتری نگشاید.
(از اسرارالتوحید).
حذرت باید کردن همیشه زین دو سلیح
که تن ز فرج و گلو در به سوی سر دارد.
ناصرخسرو.
سه مهمان به یک خانه در باز کرده
به اندازه ٔ خویش هر یک یکی در.
ناصرخسرو.
این در بسته تو بگشای که بابیست عظیم .
سعدی .
فکر بهبود خود ای دل ز در دیگر کن
درد عاشق نشود به بمداوای حکیم .
حافظ.
این کلمه را در این معنی ترکیباتیست چون : دودر. ششدر. صددر. هزاردر. و جز آن . رجوع به این ترکیبات در جای خود شود.
- ازدرِ ؛ لایق ِ. سزاوارِ. درخورِ. زیبنده ٔ. سزای .بتاوارِ. از قبل ِ. اهل ِ. صالح ِ. شایسته ٔ :
اگر شب ازدر شادیست و باده خسرویا
مرا نشاط ضعیفست و درد دل قویا.
آغاجی شاعر (از المعجم ).
سپه بود از آن جنگیان صدهزار
همه نامدارازدر کارزار.
فردوسی .
به ایرانیان گفت این ناسزاست
بزرگی و تاج ازدر پادشاست .
فردوسی .
خورشها بیاراست خوالیگرش
یکی پاک خوان ازدر مهترش .
فردوسی .
همه کوه نخچیر و هامون درخت
جهان ازدر مردم نیکبخت .
فردوسی .
فلقراط نام ازدر مهتری
هم از تخم آقوس بن مشتری .
عنصری .
سبزه گشت ازدر سماع و شراب
روز گشت ازدر نشاط و طرب .
فرخی .
این نماز ازدر خاص است میاموز به عام
عام نشناسد این سیرت و آیین کبار.
منوچهری .
با ملک چه کارست فلان را و فلان را
خرس ازدر گلشن نه و خوک ازدر گلزار.
منوچهری .
گزید از دلیران دو ره چل هزار
صدوشصت پیل ازدر کارزار.
اسدی .
زیرا که گر خر ازدر چوب آمد
ای چون تو با خرد زدر ماری .
ناصرخسرو.
نه بر گزاف سکندر به یادگار نبشت
که آب و تیغ و زن آمد سه گانه ازدر دار.
ابوحنیفه اسکافی .
دل دیوانه ٔ ما ازدر زنجیر شدست
گر شدست ای پسر اینک دل و اینک زنجیر.
سوزنی .
کتف محمد ازدر مهر نبوت است
بر کتف بیوراسب بود جای اژدها.
خاقانی .
- با در باز بودن ؛ در باز داشتن . در گشاده داشتن . آمادگی پذیرفتن مهمان داشتن . آمادگی خداوند خانه برای مهمان نوازی و پذیرائی از همگان . کنایه از سخاوت و نان دهی صاحب خانه است بی قید و شرط :
به نیک نامی مشهور گشتی و معروف
از آن که با کف رادی و با در بازی .
؟
- بر در ماندن ؛ بار نیافتن .اجازه ٔ ورود نیافتن : احمد گفت هر چه ما یاد داریم معانی آن می داند که گر او بما نیفتادی ما بر در خواستیم ماند که از حقایق و اخبار و آیات آنچه فهم کرده است ما حدیث بیش ندانستیم . (تذکرةالاولیاء عطار).
- در بار (باضافه ) ؛ در بارگاه . مدخل بارگاه . و رجوع به در بار در جای خود شود.
- در بار گشادن ؛ راه دادن که بار یابند و به حضور آیند :
در بار بگشاد سالار بار
نشست از بر تخت زر شهریار.
فردوسی .
وزان پس به تخت کیی برنشست
در بار بگشاد و لب را ببست .
فردوسی .
- دربست ؛ دربسته . رجوع به این ترکیب در جای خود شود.
- در بستن از ؛ دوری جستن از. گوشه گرفتن از :
برگزیدم به خانه تنهایی
وز همه کس درم ببستم چست .
شهید.
رجوع به در بستن در جای خود شود.
- در بسته ؛ غلق . مغلوق . (منتهی الارب ). رجوع به این ترکیب در جای خود شود.
- دربند ؛ بند در. رجوع به این ترکیب در جای خود شود.
- در به دگر سوی داشتن ؛ روی به جانب مخالف داشتن :
نه مرا خوش بنوازی نه مرا بوسه دهی
این سخن دارد جانا به دگر سوی دری .
فرخی .
- در چیزی با خود گشادن ؛ به خود راه دادن :
چه باید مرا ترس دادن همی
در ترس با خود گشادن همی .
فردوسی .
- در چیزی با کسی زدن ؛ با او بدان همداستان داشتن :
که موبد چنین داستان زد ز زن
که با زن در راز هرگزمزن .
اسدی .
- در چیزی بر کسی باز کردن ؛ او را بدان راه بردن :
آن کس که بر امیر در مرگ باز کرد
بر خویشتن نگر نتواندفراز کرد.
ابوشکور.
- در چیزی به کسی سپردن ؛ در عهده ٔ او کردن آن را :
نخست آلت جنگ را دست برد
در نام جستن به گردان سپرد.
فردوسی .
- در چیزی دیدن ؛ به آن واصل و ملحق شدن و رسیدن :
همه مردمی و همه راستی
مبیناد جانت در کاستی .
فردوسی .
- در چیزی یا امری کوفتن یا کوبیدن یا جستن ؛ بدان راه رفتن . بدان امر مبادرت ورزیدن :
در آشتی با سیاووش نیز
بکوبم فرستم زهرگونه چیز.
فردوسی .
در آشتی هیچ گونه مجوی
سخن جز به جنگ و به کینه مگوی .
فردوسی .
در آشتی کوبد اکنون همی
نیارد نشستن به هامون همی .
فردوسی .
- دردار ؛ دارنده ٔ در. رجوع به این ترکیب در جای خود شود.
- در داشتن ؛ راه و مدخل داشتن . گذرگاه داشتن .
- در سخن اندرگشادن ؛ مکالمه آغاز کردن . لب به سخن گشودن :
دلارام مزدک سوی کیقباد
بیامد سخن را در اندرگشاد.
فردوسی .
- در شادی پیش آوردن ؛ به شادی و فرح رهنمون شدن :
میر ابواحمد محمد خسرو ایران زمین
آنکه پیش آرد در شادی چو پیش آید کفا.
قصار امی (از لغت نامه ٔ اسدی ).
- درگاه ؛ جای در. رجوع این ترکیب در جای خود شود.
- زدرِ؛ مخفف ازدر :
گردن زدر هزار سیلی
لفچت زدر هزار زبگر.
منجیک .
رویت زدر خنده و سبلت زدر تیز
گردن زدر سیلی و پهلو زدر لت .
لبیبی .
با عارض ساده زدر دیدن بودی
با خط دمیده زدر بوس و کناری .
فرخی .
تا میرمؤمنان جهان مرحبام گفت
نزدیک مؤمنان زدر مرحبا شدم .
ناصرخسرو.
- امثال :
در خانه نشاید شدن الا به ره در .
در دنیا را نبسته اند .
تا نخوانندت مرو از هیچ در
در بی نیازی به شمشیر جوی .
فردوسی .
|| پیش خانه و برابر مدخل خانه و توسعاً خود خانه :
تا کی دوم از گرد در تو
کاندر تونمی بینم چربو
ایمن بزی اکنون که بشستم
دست از تو به اشنان و کنشتو.
شهید.
مولای خداوند زمان باشی چون من
زان پس نشوی نیز بدین درنه بدان در .
ناصرخسرو.
- دربدر ؛ از دری به دری .
- || کنایه از آواره و بی خانمان است .
- امثال :
در درها نان دهند جامه ندهند .
بر در خانه هر سگی شیرست .
سنائی .
رجوع به این ترکیب درجای خود شود.
|| دهان . دهانه . مدخل :
پای بیرون منه از پایگه دعوی خویش
تا نیاری به در کون فراخت فدرنگ .
حصیری .
|| راه :
در نام جستن دلیری بود
زمانه ز بددل بسیری بود.
فردوسی .
کسی کو از خود آگاهی ندارد
نه بر وی عقل را نه نطق را در.
ناصرخسرو.
چو شمشیر پیکار برداشتی
نگهدار پنهان در آشتی .
سعدی .
|| دروازه . در بزرگ که بر مدخل شهر یا قلعه نشانند. درب : و عادت او چنان بود که هر روز از در حصار بخارا بیرون آمدی و بر اسب ایستادی بر در ریگستان و آن در را دروازه ٔ علف فروشان خوانده اند. (تاریخ بخارا). خواجه قوام را بر در لیشتر بیاویخت . (راحة الصدور راوندی ). و سرعمار را به شهر آوردند و به در طعام بر باره نهادندو تن او را به در آکار نگونسار بیاویختند. (تاریخ سیستان ). || مقابل دروازه ٔ شهر. پشت باروی شهر بدان موضع که مدخل شهر باشد. برابر شهر و دروازه ٔ آن :
بشدتا در شهر مازندران
ببارید شمشیر و گرز گران .
فردوسی .
از ارمینیه تا در اردبیل
سپاهی پراکنده شد خیل خیل .
فردوسی .
و طاهر و هرثمه بر در بغداد برادرش محمد زبیده را درپیچیده بودند. (تاریخ بیهقی ). و آن یکدیگر را دیدار کردن بر در سمرقند بدان نیکویی . (تاریخ بیهقی ). و سپاه مودود به در شهر شده بودند و لشکرجای آنجا بزده و آن باغ که درو تخم انگور بکشتند هنوز برجاست . (تاریخ سیستان ). و آن را بهر او غوره می خوانند و بر در شهرست . (نوروزنامه ). عمرولیث به بلخ اندر بود و اسماعیل به در بلخ . (تاریخ سیستان ). با آن لشکر به در ری رفت و دست نهب و غارت دراز کرد. (ترجمه ٔ تاریخ یمینی ص 385). دو درویش خراسانی ملازم صحبت یکدیگر سفر کردندی ... قضا را بر در شهری به تهمت جاسوسی گرفتار آمدند. (سعدی ). || نزدیک . تنگ .
- در عید ؛ گیراگیر حلول عید. تنگ فرارسیدن آن . نزدیک آن :
پیش از آن تا درعید آید با کفشگران
نتوان گفت سخن جز که کلام معهود.
سوزنی .
|| توسعاً، حد و مرز ناحیه . ناحیه یا شهری از کشوری که ازآنجا به کشور و ناحیه و مملکت دیگر درآیند : بست ... در هندوستان است . (حدود العالم ). فرغانه در ترکستان است . (حدود العالم ). و این [ ماوراء النهر] ناحیتی است عظیم و آبادان و بسیارنعمت و در ترکستان و جای بازرگانان . (حدود العالم ).
ز هندوستان تا در مرز چین
ز دزدان پرآشوب دارد زمین .
فردوسی .
ترا باید ایران و تاج کیان
مرا بر در ترک بسته میان .
فردوسی .
ز خاور برو تا در باختر
ز فرمان من کس نیابد گذر.
فردوسی .
از ایران به کوه اندرآیم نخست
در غرچگان تا در بوم بست .
فردوسی .
در خوزیان دارد آن بوم و بر
که دارندهر کس بر او بر گذرد.
فردوسی .
چو بازگشت به پیروزی از در قنوج
مظفر و ظفر و فتح بر یمین و یسار.
فرخی .
نه همانا که همیشه ملکی خواهد کرد
آنچه او کرد ز مردی به در ترکستان .
فرخی .
گر گدا پیشرو لشکر اسلام بود
کافر از بیم توقع برود تا در چین .
سعدی .
|| در عبارت ذیل از بلعمی در معنی مرز بصورت اسم خاص به کار رفته است : پس مروان منادی فرمود و سپاه برگرفت و به در اندر شد که آن را باب الان گویند و همی رفت تا به سمندررسید. (ترجمه ٔ طبری بلعمی ). || چیزی که بر مدخل و گذر یا دهانه ٔ ظرفی قرار دهند. || سرپوش . قاپاق . آنچه دهانه ٔ چیزی یا ظرفی را بپوشاند چون : در بطری ، در دیگ ، در قوطی ، در لیوان و غیره . || درگاه . دربار. پایتخت . (ایران در زمان ساسانیان ص 269). حضرت : فیروز یک دو بار سوی آن ملک رسول فرستاد و او قبول نکرد و چهار پنج سال برآمد مردمان هیاطله بر در فیروز بسیار گرد آمدندی . (ترجمه ٔ طبری بلعمی ). چون سیف به در انوشیروان آمدیک سال بر در او بماند و بار نیافت و هر روزی به درکسری شد تا با حاجبان و دربانان آشنا شد. (ترجمه ٔ طبری بلعمی ). نجاشی چون نامه خواند شاد شد و به ارباطنامه کرد که آن گنجها از وی بپذیر و او را به در من فرست . (ترجمه ٔ طبری بلعمی ).
نماند آن زمان بر درش بخردی
همان رهنمایی و هم موبدی .
فردوسی .
بدو گفت رامشگری بر در است
که از من به سال و هنر برترست .
فردوسی .
به خواهر فرستم زن خویش را
کنم دور ازین در بداندیش را.
فردوسی .
به در بر سخن رفت چندی ز شاه
ز پرده فروهشتن از بارگاه .
فردوسی .
سپه را به در خواند و روزی بداد
چو شد روز روشن بنه برنهاد.
فردوسی .
نگه کرد رستم به روشن روان
به گاه و سپاه و در پهلوان .
فردوسی .
عرض شد ز در سوی هر کشوری
درم برد نزدیک هر مهتری .
فردوسی .
- بر در ؛ در خدمت :
فرخی بنده ٔ تو بر در تو
از نشاط تو برکشیده دهاز.
فرخی .
گر بر در این میر تو ببینی
مردی که بود خوار و سرفکنده
بشناس که مردیست او بدانش
فرهنگ و خرددارد و نونده .
یوسف عروضی .
- درپرست ؛ پرستنده ٔ درگاه :
بدو شادمان زیردستان اوی
چه شهری چه از درپرستان اوی .
فردوسی .
رجوع به این ترکیب در جای خود شود. || دره ٔ کوه . (آنندراج ) :
بسازیم ویکباره جنگ آوریم
بر ایشان در و کوه تنگ آوریم .
فردوسی .
که کوه و در و دشت پر لشکرست
تو خورشید گویی به بند اندرست .
فردوسی .
چنان شد درو دشت آوردگاه
که از کشته جایی ندیدند راه .
فردوسی .
نهاده روی به حضرت چنانکه روبه پیر
به خوان واتگران آید از در تیماس .
ابوالعباس .
رده گرد سپاه بگرفتند
گیرها گیر شد همه که و در.
فرخی .
همه دشت تابان ز الماس بود
همه کوه و در بانگ سرپاس بود.
اسدی .
شل و خشت پرواز شاهین گرفت
ز باران خون کوه و در هین گرفت .
اسدی .
ایا میری که از گرز و سنان و تیغ و پیکانت
بود پیوسته اندر بیشه و دریا و کوه و در.
عبدالواسع جبلی .
ببینی در و دشت رنگین شده
نکوتر ز صورتگر چین شده .
شمسی (یوسف و زلیخا).
چون نافه ٔ مشک نارسیده
لاله همه کوه و در گرفته .
خلاق المعانی .
نوروز که سیل در کمر می گردد
سنگ از سر کوهسار و در می گردد.
سعدی .
- در آسمان ؛ آسمان دره . مجره . کهکشان . راه مکه . رجوع به مجره شود.
- در و دشت ؛ دره و بیابان :
چو بشنید بهرام کامد سپاه
در و دشت شد سرخ و زرد و سیاه .
فردوسی .
در در و دشت هیچ پشته نبود
که بر آن پشته شیر کشته نبود.
نظامی .
ایشان چو ملخ در پس زانوی سلامت
ما مور میان بسته روان بر در و دشتیم .
سعدی .
رجوع به در به معنی دره ٔ کوه شود.
|| و نیز این کلمه مزید مقدم در بسیاری از امکنه و مزید مؤخر در اماکن ذیل و جز آن آمده است : جودر. درادر. سردر. سمندر. قنادر. کردر. کندر. لادر. هزاردر. || باب (در کتاب ). فصل . بخشی از کتاب که مؤلف از بخشهای دیگر ممتاز کرده باشد. تقسیمی از تقسیمات مطالب کتاب که مؤلف کند چنانکه بوستان را سعدی به ده بخش کرده است و کتاب صد در نثر کتابی است در احکام دین زرتشتیان . بابی که در کتابها نویسند چنانکه در احکام دین زردشت که مشتمل است بر صد باب و یکی از موبدان تصنیف نموده و آن را صد در نام نهاده است . (از جهانگیری ):
هر آن در که از نامه برخواندی
همه روزه بر دل همی راندی .
فردوسی .
نویسنده از کلک چون خامه کرد
زبر زوی یک در سر نامه کرد.
(ملحقات شاهنامه ).
کلیله و دمنه به ایران آورد پیش شاه و در برزوی بزرجمهر در آن فزود به فرمان شاه . (مجمل التواریخ و القصص ).
همانگه یکی در زدستان زند
بخواند و برآورد بانگ بلند.
زرتشت بهرام پژدو.
چو این کاخ دولت بپرداختم
بر او ده در از تربیت ساختم .
سعدی .
به هفتم در از عالم تربیت
به هشتم در از شکر بر عافیت .
سعدی .
|| جزء.
- دربدر ؛ جزء به جزء. نکته به نکته :
ز گفتار ایرانیان پس خبر
به کیخسرو آمد همه دربدر.
فردوسی .
شنیدم من آن داستان سربسر
زنیک و بدش آگهم دربدر.
شمسی (یوسف و زلیخا).
|| مرحله . قدم . باب :
نخستین در از من کند یادگار
بفرمان پیروزگر شهریار.
فردوسی .
کسی را کجا سرفرازی دهد
نخستین درش بی نیازی دهد.
فردوسی .
|| طریقه . روش . رسم . (ناظم الاطباء). || طریق . راه . وسیله :
بدان بیشه اندر یکی شیر دید
در چاره ٔ شیر شمشیر دید.
فردوسی .
- از درِ ؛ از راه ِ. از طریق ِ :
از در بخشندگی و بنده نوازی
مرغ هوا را نصیب ماهی دریا.
سعدی .
- ز در ؛ از راه . ازطریق . با وسیله ٔ :
فکر بهبود خودای دل ز دری دیگر کن
درد عاشق نشود به بمداوای حکیم .
حافظ.
- از در چیزی شدن ؛ از آن راه ورود کردن . از آن طریق و مدخل درآمدن . از آن راه آغاز کردن :
فرستاده چون پیش طلحند شد
به پیغام شاه از در پند شد.
فردوسی .
|| باب . موضوع . مقوله . مبحث . بابت . امر. جور. گونه . قسم . ره . نوع و جنس . (جهانگیری ) (برهان ). وجه . روی :
ستایش خوش آمدش بر یک هنر
نکوهش نیامدش خود زایچ در.
ابوشکور.
- ازین در ؛ ازین باب :
از این در سخن چند رانم همی
همانا کرانش ندانم همی .
فردوسی .
فراوان از این در سخنها بگفت
فرستاده مانده ازو در شگفت .
فردوسی .
چو پیمان ستد زرش بسیار داد
سخن گفت از این در مکن هیچ یاد.
فردوسی .
همی از تو خواهم یک امشب سپنج
نیازم بچیزیت ازین در مرنج .
فردوسی .
سکندر بدو گفت پوزش مکن
مران پیش فغفور زین در سخن .
فردوسی .
چنین گفت سیندخت کای پهلوان
از این در مگردان به خیره زبان .
فردوسی .
مرا زین گونه فکرتهاست بسیار
ا گردانی سخنها گو از این در.
فرخی .
بخوبانش بر دیده مگمار هیچ
وزان در که فرمود پاسخ بسیچ .
اسدی .
ازاین در فراوان سخن یاد کرد
تهی شد دل یوسف از خشم و درد.
شمسی (یوسف و زلیخا).
ازین در به برهان سخن گوی با من
نخواهم که گویی فلان گفت و بهمان .
ناصرخسرو.
اشارت کرد کان مغ را بخوانید
وزین در قصه ای با او برانید.
نظامی .
زغن گفت ازین در نشاید گذشت
بیا تا چه داری در اطراف دشت .
سعدی .
- از هر در ؛ ازهر باب . از هر شکل . از هرگونه . از هر نوع :
چنین گفت بهرام را شهریار
که از هر دری دیده ای کارزار.
فردوسی .
از آن جنگ و از چاره از هر دری
کجا رفته بد با چنان لشکری .
فردوسی .
هم از آشتی راندم هم ز جنگ
سخن گفتم از هر دری رنگ رنگ .
فردوسی .
گر نه آیین جهان از هر دری دیگر شود
چون شب تاری همی از روز روشن تر شود.
فرخی .
مرا این سخن بود نا دلپذیر
چو اندیشه کردم من از هر دری .
منوچهری .
که چون خوانی از هر دری اندکی
بسی دانش افزاید از هر یکی .
اسدی .
شادمان شد همه شب و همه روز
شعرهایی سراید از هر در.
مسعودسعد.
همی گفت باهرکس از هردری
که هست این گرانمایه تر جوهری .
نظامی .
سخنهای سربسته از هر دری
ز هر حکمتی ساخته دفتری .
نظامی .
- زهر در ؛ از هر در. از هر باب . از هر قسم و نوع . از هر گونه :
دبیر نویسنده را پیش خواند
ز هر در سخنها فراوان براند.
فردوسی .
نویسنده را پیش بنشاندند
ز هر در فراوان سخن راندند.
فردوسی .
یکی پاسخ نامه افکند بُن
بدو در ز هر در فراوان سخن .
فردوسی .
اگر چه حسودی ز هر در بود
برادر هم آخر برادر بود.
فردوسی .
نشستند و در گفتگوی آمدند
ز هر در بسی داستانها زدند.
شمسی (یوسف و زلیخا).
دلم جز مهر مهرویان طریقی برنمی گیرد
ز هر در می دهم پندش ولیکن درنمی گیرد.
حافظ.
- از هیچ در ؛ از هیچ مقوله و نوع :
تا نپرسندت مگو از هیچ در.
؟
|| رای . سبب . جهت . علت . دلیل .
- از این در ؛ از این جهت :
از این روی بدخواه یوسف بدند
وزاین در همه دشمن وی شدند.
شمسی (یوسف و زلیخا).
جهان به صورت و معنی نهنگ جان شکرست
تو با نهنگ کنی صحبت از چه در باشد؟
امیرفخرالدین دیلمشاه (از صحاح الفرس ).
|| نوبت . بار. دفعه . کرت و مرتبه . (جهانگیری ) (برهان ). باره . راه . ره . سفر.
- یک در ؛ یک ره . یک نوبت . یکبار :
اگر گیتی بگرداند رخ از احکام او یک ره
وگر گردون بپیچاند سر از فرمان او یک در.
عبدالواسع جبلی .
|| پایه و مرتبه و درجه . (ناظم الاطباء). || یک نوع مرغ صحرایی . (ناظم الاطباء). نوعی مرغ صحرایی که آن را سحرور خوانند. (برهان ). شحرور. || پشه . (ناظم الاطباء). پشه که به عربی بق خوانند. (برهان ). || تمش و توت سه گل . (از ناظم الاطباء). تمشک . نام میوه و ثمری که آن را توت سه گل و به عربی ثمرةالعلیق خوانند و برگ و ثمر آن را بجوشانند و با آن ریش رنگ کنند. (برهان ). رجوع به ثمرةالعلیق شود. || سجاف . || خارج و بیرون . (ناظم الاطباء). و این در ترکیب با مصادر بیشترست . و در مواردیست که مفهوم ظرفیت در فعل باشد. (سبک شناسی ج 1 ص 337). مؤلف در چند یادداشت نویسد که در اول مصادر این لفظ گاه به معنی میان و درون و داخل آید، چون درآمدن (= داخل شدن ) و گاهی بر و بیرون ، چون درآمدن (= برآمدن و بیرون شدن ) و گاه علامت تأکیدست و ابرام و شدت و سختی را رساند،چون درایستادن و درنگریستن و درخواستن ، و گاه افاده ٔ معنی مغاکی کند، چون درنشاندن (درنشاندن نگین در حلقه ) و گاه معنی سرعت و چالاکی ملحوظ باشد، چون زاغ درگرفتن و... در معنی خارج و بیرون ترکیبات : درآمدن . درآوردن . درشدن . دربردن . دررفتن . درکشیدن و غیره داریم و همین مصادر مرکب در معنی مقابل معنی فوق و ضد یعنی درون و داخل نیز به کار روند، و پیداست که معنی برون و خارج از معنی اسمی کلمه (در: باب و دره و جز آن ) ناشی است . رجوع به این مصادر مرکب در ردیف خود شود.
- بدر ؛ بیرون . مقابل بدرون :
هرچ آن طلبی اگر نباشد
از مصلحتی بدر نباشد.
نظامی .
همه سنگها پاس دار ای پسر
که لعل از میانشان نباشد بدر.
سعدی .
ای خواجه بگوی دلستان را
زنهار برو که ره بدر نیست .
سعدی .
عالمی خواهم از این عالم بدر
تا به کام دل کنم سیری دگر.
؟
- بدر آمدن ؛ بیرون شدن . بیرون آمدن :
مفرمای کاری بدان کارگر
کز آن کار نتواند آمد بدر.
اسدی .
از عهده ٔشکرش بدر توانم آمد.
سعدی .
- بدر آمدن از ؛پاک شدن از : هر کس او حج خانه ٔ خدا بکند... از گناه بدر آید چنانکه آن روز که از مادر بزاده .(تفسیر ابوالفتوح رازی ).
- بدر آوردن ؛ بیرون بردن :
عجب از کشته نباشد بدر خیمه ٔ دوست
عجب از زنده که چون جان بدر آورد سلیم .
سعدی .
- بدر افتادن ؛ خارج شدن . آشکارا شدن :
پیرانه سرم عشق جوانی بسر افتاد
وان راز که در دل بدم از دل بدر افتاد.
حافظ.
- بدر بردن ؛ بیرون بردن . از شهر بدر کردن . رجوع به در بردن شود.
- || بدرون بردن .
- بدر بودن ؛ مخرج داشتن :
خط عذار یار که بگرفت ماه ازو
خوش حلقه ای است لیک بدر نیست راه ازو.
حافظ.
- بدر رفتن ؛ بیرون رفتن :
تا ملک از تصرف آنان بدر رفت . (گلستان
سعدی ). و جهل قدیم از جبلت او بدر رفته است . (گلستان سعدی ).
- بدر زدن ؛ بیرون بردن . به صحرا ودشت نقل کردن :
نوروز پیش از آنکه سراپرده زد بدر
با لعبتان باغ و عروسان مرغزار.
منوچهری .
- بدر شدن ؛ بیرون رفتن :
به فرجام هم شد ز گیتی بدر
نماندش همان تاج و تخت و کمر.
فردوسی .
بپرداخت بابک ز بیگانه جای
بدر شد پرستنده و رهنمای .
فردوسی .
- بدر کردن ؛ خارج کردن . بیرون کردن :
مباش بی می و مطرب که زیر طاق سپهر
بدین ترانه غم از دل بدر توانی کرد.
حافظ.
- || رد کردن . رجوع به در کردن شود.
- بدر کشیدن ،بیرون کشیدن . خارج ساختن :
بدر می کشند آبگینه ز سنگ
کجا ماند آیینه در زیر زنگ .
سعدی .
- بدر نهادن ؛ بیرون نهادن :
گر پای بدر می نهم از مرکز شیراز
ره نیست تو پیرامن من حلقه کشیده .
سعدی .
در. [ دُ ] (اِخ ) دهی است از دهستان عربستان شهرستان گلپایگان در 48هزارگزی جنوب خاوری گلپایگان کنار راه مالرو تکین به مادرشاه . جلگه و معتدل و دارای 860 تن سکنه . آب آن از قنات و محصول آنجا غلات و لبنیات شغل اهالی زراعت و گله داری صنایع دستی زنان فرش بافی و راه آن مالروست معادن گچ و قیر دارد و مردم آن تابستان به ییلاق میروند. (از فرهنگ جغرافیائی ایران ج 6).
در. [ دُرر ] (ع اِ) ج ِ درة. مرواریدهای درشت . مرواریدهای بزرگ و واحد آن درة است و جمع آن دُرَّر و دُرّات . (از مهذب الاسماء). مرواری . لؤلؤ که مروارید درشت است مقابل مرجان که خاک مرواریدست . و اللؤلؤ جنس یشتمل علی نوعیه من الدرالکبار والمرجان الصغار کما قال ابوعبیدة به ان الدر کبار الحب و المرجان صغاره و اللؤلؤ یجمعهما. (الجماهر بیرونی ). دمشقی گوید مروارید درشت تر از لؤلؤ و وزن آن یک مثقال یا یک مثقال و نیم افتد (!). (نخبةالدهردمشقی ص 78). صاحب غیاث اللغات و به تبع او آنندراج گوید فارسیان بر مطلق مروارید اطلاق کنند و در لغت عرب دُرَّة مروارید کلان را گویند. (آنندراج ) (غیاث ). و نیز رجوع به النقود العربیة (ص 28) شود :
از آن هر که پیری بدو نام داشت
پر از دُر زرین یکی جام داشت .
ز دیبا و دینار و در و گهر
ز اسب و سلیح و کلاه و کمر.
غلام و پرستنده از هر دری
ز دُر و ز یاقوت و هر گوهری .
به رخساره چون روز و گیسو چو شب
همی در ببارید گفتی ز لب .
یاقوت وار لاله بر برگ لاله ژاله
کرده بدو حواله غواص در دریا.
نه هم قیمت در باشدبلور
نه همرنگ گلنار باشد پژند.
از آن قبل را کردند هار مروارید
که دُر ضایع بودی اگر نبودی هار.
بجای نعل نو مه بسته بر پای
بجای در پروین بفته در بش .
بدست آوریده ، خردمند سنگ
بنایافته در ندهد ز چنگ .
نه درخورد درست گل ، پس تو زین تن
بپرهیز ازیرا که در ثمینی .
من آنم که در پای خوکان نریزم
مراین قیمتی لفظ در دری را.
قصه کوته بهست از تطویل
کان نیاورد در ودریا سیم .
سر کشتی آرزوت ببر
قعر دریاست جای طالب در.
لطف ز لفظ تو زاید چنانکه در ز صدف
شرف ز ذات تو خیزد چنانکه زر ز تراب .
ای در یتیم چون یتیمان
افتاده بر آستان مادر.
چرخ چرا به خاک زد گوهر شبچراغ من
کافه گوهران کنم در ثنای شاه را.
غواص گر اندیشه کند کام نهنگ
هرگز نکند در گرانمایه بچنگ .
- در ثمین ؛ مروارید گرانبها.
- دُر خوشاب ؛ مروارید آبدار. مروارید خوش آب ورنگ :
به باغ و راغ مگر باد و ابر دادستند
به توده عنبر ناب و به رشته دُر خوشاب .
- دردانه ؛ دانه ٔ دُر.
- || فرزند عزیز. رجوع به این ترکیب در ردیف خود شود.
- در شاهوار (شهوار) ؛ مروارید گران قدر و ممتاز. مروارید مخصوص و لایق شاه .
- در غلطان ؛ مروارید غلطان .
- در مفصل ؛ مرواریدهای ازهم جدا. (ناظم الاطباء).
- در مکنون ؛ مروارید قیمتی و خوشاب .
- در مودار ؛ نوعی از در که رگی نازک به رنگ دیگر در آن است و این قسم مرغوبتر است .
- در ناب ؛ مروارید اعلی .
- در ناسفته ؛ مروارید سوراخ نکرده و به رشته نکشیده .
- || مجازاً، دوشیزه . دختر باکره . دختر نابسوده .
- در نجف ؛ رجوع به ترکیب ذیل معنی دیگر کلمه ٔ در (نوعی سنگ ) شود.
- دُر نظیم ؛ مروارید برشته کشیده :
ملکا خسروا خداوندا
یک سخن گویمت چو در نظیم .
- در یکتا ؛ مروارید کمیاب و بی بها.
- در یکدانه ؛ مروارید کمیاب و بی بها.
- در یتیم ؛ مروارید کمیاب و بی بها :
بفزوده ست بر من خطر و قیمت سیم
تا بناگوش ترا دیده ام ای در یتیم .
بر بناگوش تو ای پاکتر از در یتیم
سنبل تازه همی بردمد از صفحه ٔ سیم .
دی بر رسته ٔ صرافان بر، من بر در تیم
کودکی دیدم پاکیزه تر از در یتیم .
به یتیمی و دوروییت همی طعنه زنند
نه گل است آنکه دوروی و نه درست آنکه یتیم .
- || بمناسبت گرانقدری و عزیزی و دردانگی ، دختر یا دختر یکدانه : دری یتیم از بحر جلال ناصرالدین از بهر پسر خویش ابونصر حاصل کرد. (ترجمه ٔ تاریخ یمینی ).
- در یتیمه ؛ دختر دردانه و منحصر : از ثقات حضرت سلطان جمعی از جهت نقل آن در یتیمه برفتند. (ترجمه ٔ تاریخ یمینی ص 395).
- مثل دُر ؛ سخت درخشان و گرانقدر.
- در به دریا بردن ؛ نظیر زیره به کرمان بردن . بمعنی کار کم ارزش و بیفایده کردن :
سر خجالتم از پیش برنمی آید
که درچگونه به دریا برند و لعل به کان .
|| مجازاً، قطره و دانه ٔ باران :
ابر فروردین هر روز همی بارد دُر
وان همی گردد گوهر به دل خاک اندر.
|| مجازاً، دختر یا دختر منحصر و یکدانه : سلطان در صحبت دُر صدف ملک و یاقوت شرف سلطان مالی روان کرد که به هیچ جهدی در مجموع کتاب و معلوم افهام حساب نگنجیده بود. (ترجمه ٔ تاریخ یمینی ص 377).رجوع به معنی دوم ترکیب در یتیم شود. || سنگی است سفید و شفاف که از دجله و فرات خیزد و از آن نگین انگشتری کنند. و درةالنجف نیز گویند.
- در نجف ؛ درةالنجف .
- || مراد از این ترکیب در شاهد ذیل بخوبی دریافته نیست که از آن همان سنگ مذکور در فوق مرادست یا اشاره به چیزی دیگر دارد:
پر آبله شد چو خوشه هرچند کفم
یکدانه نشد حاصل از این نه صدفم
باطن همه ناکامی و ظاهرهمه کام
لب تشنه وسیراب چو در نجفم .
|| در تداول گروهی از فارسی زبانان گاه این کلمه بجای کریستال یعنی بلور تراش خورده بکار رود بمناسبت معنی سنگ سفید و شفاف که تلؤلؤ الماس را دارد، چنانکه آویزهای جار را در اصطلاح «در» گویند.
از آن هر که پیری بدو نام داشت
پر از دُر زرین یکی جام داشت .
فردوسی .
ز دیبا و دینار و در و گهر
ز اسب و سلیح و کلاه و کمر.
فردوسی .
غلام و پرستنده از هر دری
ز دُر و ز یاقوت و هر گوهری .
فردوسی .
به رخساره چون روز و گیسو چو شب
همی در ببارید گفتی ز لب .
فردوسی .
یاقوت وار لاله بر برگ لاله ژاله
کرده بدو حواله غواص در دریا.
کسایی .
نه هم قیمت در باشدبلور
نه همرنگ گلنار باشد پژند.
عسجدی .
از آن قبل را کردند هار مروارید
که دُر ضایع بودی اگر نبودی هار.
زینبی .
بجای نعل نو مه بسته بر پای
بجای در پروین بفته در بش .
اسدی .
بدست آوریده ، خردمند سنگ
بنایافته در ندهد ز چنگ .
اسدی .
نه درخورد درست گل ، پس تو زین تن
بپرهیز ازیرا که در ثمینی .
ناصرخسرو.
من آنم که در پای خوکان نریزم
مراین قیمتی لفظ در دری را.
ناصرخسرو.
قصه کوته بهست از تطویل
کان نیاورد در ودریا سیم .
بوحنیفه ٔ اسکافی .
سر کشتی آرزوت ببر
قعر دریاست جای طالب در.
سنائی .
لطف ز لفظ تو زاید چنانکه در ز صدف
شرف ز ذات تو خیزد چنانکه زر ز تراب .
ادیب صابر.
ای در یتیم چون یتیمان
افتاده بر آستان مادر.
خاقانی .
چرخ چرا به خاک زد گوهر شبچراغ من
کافه گوهران کنم در ثنای شاه را.
خاقانی .
غواص گر اندیشه کند کام نهنگ
هرگز نکند در گرانمایه بچنگ .
سعدی .
- در ثمین ؛ مروارید گرانبها.
- دُر خوشاب ؛ مروارید آبدار. مروارید خوش آب ورنگ :
به باغ و راغ مگر باد و ابر دادستند
به توده عنبر ناب و به رشته دُر خوشاب .
عنصری .
- دردانه ؛ دانه ٔ دُر.
- || فرزند عزیز. رجوع به این ترکیب در ردیف خود شود.
- در شاهوار (شهوار) ؛ مروارید گران قدر و ممتاز. مروارید مخصوص و لایق شاه .
- در غلطان ؛ مروارید غلطان .
- در مفصل ؛ مرواریدهای ازهم جدا. (ناظم الاطباء).
- در مکنون ؛ مروارید قیمتی و خوشاب .
- در مودار ؛ نوعی از در که رگی نازک به رنگ دیگر در آن است و این قسم مرغوبتر است .
- در ناب ؛ مروارید اعلی .
- در ناسفته ؛ مروارید سوراخ نکرده و به رشته نکشیده .
- || مجازاً، دوشیزه . دختر باکره . دختر نابسوده .
- در نجف ؛ رجوع به ترکیب ذیل معنی دیگر کلمه ٔ در (نوعی سنگ ) شود.
- دُر نظیم ؛ مروارید برشته کشیده :
ملکا خسروا خداوندا
یک سخن گویمت چو در نظیم .
بوحنیفه ٔ اسکافی .
- در یکتا ؛ مروارید کمیاب و بی بها.
- در یکدانه ؛ مروارید کمیاب و بی بها.
- در یتیم ؛ مروارید کمیاب و بی بها :
بفزوده ست بر من خطر و قیمت سیم
تا بناگوش ترا دیده ام ای در یتیم .
فرخی .
بر بناگوش تو ای پاکتر از در یتیم
سنبل تازه همی بردمد از صفحه ٔ سیم .
فرخی .
دی بر رسته ٔ صرافان بر، من بر در تیم
کودکی دیدم پاکیزه تر از در یتیم .
مسعودی .
به یتیمی و دوروییت همی طعنه زنند
نه گل است آنکه دوروی و نه درست آنکه یتیم .
ابوحنیفه ٔ اسکافی .
- || بمناسبت گرانقدری و عزیزی و دردانگی ، دختر یا دختر یکدانه : دری یتیم از بحر جلال ناصرالدین از بهر پسر خویش ابونصر حاصل کرد. (ترجمه ٔ تاریخ یمینی ).
- در یتیمه ؛ دختر دردانه و منحصر : از ثقات حضرت سلطان جمعی از جهت نقل آن در یتیمه برفتند. (ترجمه ٔ تاریخ یمینی ص 395).
- مثل دُر ؛ سخت درخشان و گرانقدر.
- در به دریا بردن ؛ نظیر زیره به کرمان بردن . بمعنی کار کم ارزش و بیفایده کردن :
سر خجالتم از پیش برنمی آید
که درچگونه به دریا برند و لعل به کان .
سعدی .
|| مجازاً، قطره و دانه ٔ باران :
ابر فروردین هر روز همی بارد دُر
وان همی گردد گوهر به دل خاک اندر.
فرخی .
|| مجازاً، دختر یا دختر منحصر و یکدانه : سلطان در صحبت دُر صدف ملک و یاقوت شرف سلطان مالی روان کرد که به هیچ جهدی در مجموع کتاب و معلوم افهام حساب نگنجیده بود. (ترجمه ٔ تاریخ یمینی ص 377).رجوع به معنی دوم ترکیب در یتیم شود. || سنگی است سفید و شفاف که از دجله و فرات خیزد و از آن نگین انگشتری کنند. و درةالنجف نیز گویند.
- در نجف ؛ درةالنجف .
- || مراد از این ترکیب در شاهد ذیل بخوبی دریافته نیست که از آن همان سنگ مذکور در فوق مرادست یا اشاره به چیزی دیگر دارد:
پر آبله شد چو خوشه هرچند کفم
یکدانه نشد حاصل از این نه صدفم
باطن همه ناکامی و ظاهرهمه کام
لب تشنه وسیراب چو در نجفم .
علی رضا تجلی (از آنندراج ).
|| در تداول گروهی از فارسی زبانان گاه این کلمه بجای کریستال یعنی بلور تراش خورده بکار رود بمناسبت معنی سنگ سفید و شفاف که تلؤلؤ الماس را دارد، چنانکه آویزهای جار را در اصطلاح «در» گویند.
فرهنگ عمید
۱. =دریدن
۲. درنده (در ترکیب با کلمۀ دیگر ): پرده در، صفدر.
=دَرّه
در اول بعضی مصادر افزوده می شود و معنی کلمه را اندکی تغییر می دهد: درآمدن، درآوردن، درآویختن، دربردن، در رسیدن، دررفتن، درساختن، درگذشتن.
۱. درون، اندرون.
۲. به سوی، به طرف.
۱. شیر، لبن.
۲. [مجاز] فرزند.
آنچه از چوب یا آهن یا چیز دیگر درست کنند و میان دیوار یا جلو اشکاف یا سر صندوق یا روی چیز دیگر کار بگذارند که باز و بسته شود.
مروارید درشت.
* درّ کوهی: (زمین شناسی ) = کوارتز
* درّ یتیم: [قدیمی] مروارید بی مانند و گران بها.
۲. درنده (در ترکیب با کلمۀ دیگر ): پرده در، صفدر.
=دَرّه
در اول بعضی مصادر افزوده می شود و معنی کلمه را اندکی تغییر می دهد: درآمدن، درآوردن، درآویختن، دربردن، در رسیدن، دررفتن، درساختن، درگذشتن.
۱. درون، اندرون.
۲. به سوی، به طرف.
۱. شیر، لبن.
۲. [مجاز] فرزند.
آنچه از چوب یا آهن یا چیز دیگر درست کنند و میان دیوار یا جلو اشکاف یا سر صندوق یا روی چیز دیگر کار بگذارند که باز و بسته شود.
مروارید درشت.
* درّ کوهی: (زمین شناسی ) = کوارتز
* درّ یتیم: [قدیمی] مروارید بی مانند و گران بها.
۱. درون؛ اندرون.
۲. به‌سوی؛ به‌طرف.
آنچه از چوب یا آهن یا چیز دیگر درست کنند و میان دیوار یا جلو اشکاف یا سر صندوق یا روی چیز دیگر کار بگذارند که باز و بسته شود.
در اول بعضی مصادر افزوده می‌شود و معنی کلمه را اندکی تغییر می‌دهد: درآمدن، درآوردن، درآویختن، دربردن، دررسیدن، دررفتن، درساختن، درگذشتن.
۱. =دریدن
۲. درنده (در ترکیب با کلمۀ دیگر): پرده‌در، صفدر.
دَرّه#NAME?
۱. شیر؛ لبن.
۲. [مجاز] فرزند.
مروارید درشت.
⟨ درّ کوهی: (زمین‌شناسی) = کوارتز
⟨ درّ یتیم: [قدیمی] مروارید بی‌مانند و گرانبها.
دانشنامه عمومی
دُرّ به معنای سیم، مروارید، چیز با ارزش
دَر به تخته های چوبی یا فلزی مستطیل شکلی گفته می شود حدوداً به اندازه قامت انسان که در بازه دیوار ساختمان ها تعبیه می شود تا رفت وآمد به درون و بیرون ساختمان یا بستن ساختمان از طریق آن میسر شود.واژهٔ درب که اخیراً در زبان پارسی رایج گردیده عربی است و از کلمهٔ دروازهٔ پارسی گرفته شده است و به همان معنای دروازه در عربی بکار می رود و استفادهٔ آن به معنای در، در زبان پارسی کاملاً غلط می باشد و متأسفانه به علت جهل برخی از زبان شناسان پارسی در دوران اخیر در زبان پارسی رایج گردیده است.
در مکان های نظامی برای اهداف امنیتی
در پارکینگ منازل و ورودی باغ ها و ویلاها برای تأمین رفاه بیشتر
صرفه جویی در مصرف انرژی در مکان هایی مانند هتل ها، فروشگاه ها، بیمارستان ها، بانک ها، ادارات و سایر مکان ها پررفت وآمد.
تأمین بهداشت در اتاق های عمل، آزمایشگاه ها، انبارهای مواد غذایی و…
درها معمولاً به وسیله یک لولا به چهارچوب در محکم می شوند.درهای قدیمی شرقی دارای کلون و کوبه بوده اند.
کهن ترین مدارک و نمونه های در و پنجره در معماری ایران را می توان در نقش قلعه های مادی در آثار دوره شاروقین یافت. اغلب آن ها از چوب ساخته و روی آن ها آهنکوب شده است. از روزگاران کهن معماران ایرانی تلاش می کردند که درگاه ها را به صورت مستطیل ساده درآورند، تا باز و بسته شدن در را آسان کنند؛ به همین جهت میان در و روزن بالای آن کلاف چوبی می نهادند که علاوه بر استوار کردن بنا نقش چپیله یا به اصطلاح امروز نعل درگاه را بازی می کرده و جای در به صورت درگاهی چهارگوش و ساده درمی آمده است. در معماری پارسی سردرب گاه ها با یک پاره سنگ یکپارچه پوشیده می شد و در سبک پارتی هم در زیر چپیله نالی روی درگاه ها کالغپر و شاخک چهار چوب جای می گرفته. در بناهای عهد اسلام ایران هم هرجادر و دروازه دیده می شود با کلاف چوبی به صورت ساده مستطیل درآمده؛ کهن ترین دری که از آغاز اسلام به جای مانده بود در دروازه مهریز یزد بود.
درب های خودکار یا اتوماتیک به درهایی گفته می شود که باز و بسته شدن در آن ها به صورت خودکار انجام می گیرد و نیازی به دخالت انسان نیست. نسل ابتدایی درب اتوماتیک در دهه هفتاد میلادی توسط یک دانش آموز اهل اوهاییر آمریکا ابداع شد. بسیاری معتقد بر این هستند که سر منشأ این ایده، تبدیل انرژی بخار، خواص هوا و گاز به انرژی حرکتی بود که در ۲۰۰۰ سال پیش توسط هرون فیزیکدان و ریاضیدان بزرگ یونانی در اسکندریه مطرح شده است. از مزایای استفاده از این درها آسان تر شدن ورود و خروج افراد (به ویژه برای افراد ناتوان، مسن و معلول) است. همچنین با استفاده از آن ها در مکان های پر رفت وآمد می توان تا ۳۵ یا ۵۰٪ در مصرف انرژی صرفه جویی کرد. معمولاً می توان سرعت باز و بسته شدن این درها را با توجه به نیاز محل، شدآمد، فصل سال یا ساعت های شبانه روز تنظیم کرد.
در مکان های نظامی برای اهداف امنیتی
در پارکینگ منازل و ورودی باغ ها و ویلاها برای تأمین رفاه بیشتر
صرفه جویی در مصرف انرژی در مکان هایی مانند هتل ها، فروشگاه ها، بیمارستان ها، بانک ها، ادارات و سایر مکان ها پررفت وآمد.
تأمین بهداشت در اتاق های عمل، آزمایشگاه ها، انبارهای مواد غذایی و…
درها معمولاً به وسیله یک لولا به چهارچوب در محکم می شوند.درهای قدیمی شرقی دارای کلون و کوبه بوده اند.
کهن ترین مدارک و نمونه های در و پنجره در معماری ایران را می توان در نقش قلعه های مادی در آثار دوره شاروقین یافت. اغلب آن ها از چوب ساخته و روی آن ها آهنکوب شده است. از روزگاران کهن معماران ایرانی تلاش می کردند که درگاه ها را به صورت مستطیل ساده درآورند، تا باز و بسته شدن در را آسان کنند؛ به همین جهت میان در و روزن بالای آن کلاف چوبی می نهادند که علاوه بر استوار کردن بنا نقش چپیله یا به اصطلاح امروز نعل درگاه را بازی می کرده و جای در به صورت درگاهی چهارگوش و ساده درمی آمده است. در معماری پارسی سردرب گاه ها با یک پاره سنگ یکپارچه پوشیده می شد و در سبک پارتی هم در زیر چپیله نالی روی درگاه ها کالغپر و شاخک چهار چوب جای می گرفته. در بناهای عهد اسلام ایران هم هرجادر و دروازه دیده می شود با کلاف چوبی به صورت ساده مستطیل درآمده؛ کهن ترین دری که از آغاز اسلام به جای مانده بود در دروازه مهریز یزد بود.
درب های خودکار یا اتوماتیک به درهایی گفته می شود که باز و بسته شدن در آن ها به صورت خودکار انجام می گیرد و نیازی به دخالت انسان نیست. نسل ابتدایی درب اتوماتیک در دهه هفتاد میلادی توسط یک دانش آموز اهل اوهاییر آمریکا ابداع شد. بسیاری معتقد بر این هستند که سر منشأ این ایده، تبدیل انرژی بخار، خواص هوا و گاز به انرژی حرکتی بود که در ۲۰۰۰ سال پیش توسط هرون فیزیکدان و ریاضیدان بزرگ یونانی در اسکندریه مطرح شده است. از مزایای استفاده از این درها آسان تر شدن ورود و خروج افراد (به ویژه برای افراد ناتوان، مسن و معلول) است. همچنین با استفاده از آن ها در مکان های پر رفت وآمد می توان تا ۳۵ یا ۵۰٪ در مصرف انرژی صرفه جویی کرد. معمولاً می توان سرعت باز و بسته شدن این درها را با توجه به نیاز محل، شدآمد، فصل سال یا ساعت های شبانه روز تنظیم کرد.
wiki: بخش مرکزی شهرستان گلپایگان در استان اصفهان ایران است.
روستای در دارای یک کاروانسرای تاریخی است.این کاروانسرا از مجموعه کاروانسراهای ساخته شده در زمان شاه عباس صفوی است.
این روستا در دهستان نیوان قرار دارد و براساس سرشماری مرکز آمار ایران در سال ۱۳۸۵، جمعیت آن ۳۹۶ نفر (۱۷۱خانوار) بوده است.
روستای در دارای یک کاروانسرای تاریخی است.این کاروانسرا از مجموعه کاروانسراهای ساخته شده در زمان شاه عباس صفوی است.
این روستا در دهستان نیوان قرار دارد و براساس سرشماری مرکز آمار ایران در سال ۱۳۸۵، جمعیت آن ۳۹۶ نفر (۱۷۱خانوار) بوده است.
wiki: در (گلپایگان)
فرهنگستان زبان و ادب
{door} [قطعات و مجموعه های خودرو] صفحه ای لولادار برای ورود سرنشینان به داخل خودرو یا خروج از آن
دانشنامه اسلامی
[ویکی فقه] در یا درب وسیله ای است باز و بسته شونده که برای حفاظت مکان ها از آن استفاده می شود.
در وسیله ای است باز و بسته شونده است و به معنای در ورودی و خروجی مکانی و نیز به محل ورود و خروج از مکانی گفته در می شود.
موارد کاربرد در در فقه
احکام آن در باب های صلات، حج، صلح، صید و ذباحه و حدود آمده است.
کراهت نمازگزاردن در برابر درِ باز
بنابر قول برخی، نمازگزاردن در برابر درِ باز مکروه است.
دعا در ورودی مسجدالحرام
...
در وسیله ای است باز و بسته شونده است و به معنای در ورودی و خروجی مکانی و نیز به محل ورود و خروج از مکانی گفته در می شود.
موارد کاربرد در در فقه
احکام آن در باب های صلات، حج، صلح، صید و ذباحه و حدود آمده است.
کراهت نمازگزاردن در برابر درِ باز
بنابر قول برخی، نمازگزاردن در برابر درِ باز مکروه است.
دعا در ورودی مسجدالحرام
...
wikifeqh: درب
گویش اصفهانی
تکیه ای: bar
طاری: bar
طامه ای: bar
طرقی: bar
کشه ای: bar
نطنزی: bar
گویش مازنی
۱دیر ۲طولانی ۳دور
۱اطراف – نواحی ۲گردش – پرسه زدن – تفرج
گوهر در
/der/ دیر - طولانی ۳دور & اطراف – نواحی - گردش – پرسه زدن – تفرج & گوهر در
واژه نامه بختیاریکا
( دُر ) از گونه های مریضی حیوانی؛ مَنغَو؛ دُر آویدِن یعنی سرماخوردگی احشام بطوریکه آب بینتی ایشان قطع نمی گردد.
( دِر ) استخوان
( دَر ) آشکار؛ بیرون
( دِر ) بوته خار
( دِر ) به دِر اَوُدِن
به در
( دَر ) بیرون؛ خارج
( دِر ) پاره کن؛ امر پاره کردن
( دِر ) تپه؛ بلندی؛ چغا
( دُر ) دختر
( دِر ) دور؛ تاب؛ پیچ
( دِر ) زبر
( دَر ) زِس بِدَر رهدِن
( دِر ) ستون فقرات
( دِر ) گردش؛ سفر
( دِر ) معطل؛ گیر؛ گرفتار؛ دِر غَرِّه
( دِر ) ناهموار
به . مثلا ره بس یعنی رفت در آن
کَد؛ مِن؛ وا
( دِر ) استخوان
( دَر ) آشکار؛ بیرون
( دِر ) بوته خار
( دِر ) به دِر اَوُدِن
به در
( دَر ) بیرون؛ خارج
( دِر ) پاره کن؛ امر پاره کردن
( دِر ) تپه؛ بلندی؛ چغا
( دُر ) دختر
( دِر ) دور؛ تاب؛ پیچ
( دِر ) زبر
( دَر ) زِس بِدَر رهدِن
( دِر ) ستون فقرات
( دِر ) گردش؛ سفر
( دِر ) معطل؛ گیر؛ گرفتار؛ دِر غَرِّه
( دِر ) ناهموار
به . مثلا ره بس یعنی رفت در آن
کَد؛ مِن؛ وا
جدول کلمات
مروارید
پیشنهاد کاربران
گوهر ، مروارید ، اجسام ارزشمند
در به ترکی: " قاپی "
گرانبها با ارزش
به معنای گوهر میباشد
با ضمه ی کوتاه روی حرف دال ؛ مخفف دور مثلا درنما =دور نما
تر - پسوند نگهبانی، حفاظت، مراقبت، نگهداری، رسیدگی، آسایش دهندگی و. . . فارسی اَوِستایی است!
مثل: مادر، پدر، اَودر، برادر، دختر و. . .
مثل: مادر، پدر، اَودر، برادر، دختر و. . .
دُر به معنی مروارید
دَر : خیر دهد. برای مثال در جمله ی� لِلّهِ دَرُّ کُما: به معنای خدا خیرتان دهد�.
بفتح دال دربلوچی به معنی بیرون
سیزده به در
یعنی روزسیزدهم به بیرون ازشهر. . . .
سیزده به در
یعنی روزسیزدهم به بیرون ازشهر. . . .
مروارید یا به معنای دیگر درب، دروازه
در زبان لری بختیاری به معنی
سربالایی تند بین دوکوه. بالای
ستون فقرات نزدیک گردن را نیز می گویند
کرت زه همو در ره بالا::
پسرت از همان سربالایی رفت
بالا
دروم درد اکنه::بالای ستون فقرات* بین دو کتف* درد می کند
Der
سربالایی تند بین دوکوه. بالای
ستون فقرات نزدیک گردن را نیز می گویند
کرت زه همو در ره بالا::
پسرت از همان سربالایی رفت
بالا
دروم درد اکنه::بالای ستون فقرات* بین دو کتف* درد می کند
Der
در: در با همین ریخت در پهلوی به کار می رفته است نیز در ریخت دربندdarband به معنی دروازه این واژه ، در پارسی باستان ، دوورduvar در اوستایی، دور duar و و در سانسکریت روار rvār بوده است. ) )
( ( ترا دانش و دین رهاند درست
در رستگاری ببایدت جست. ) )
( نامه ی باستان ، جلد اول ، میر جلال الدین کزازی ، 1385، ص 206 )
به نظر می رسد واژه ی "در " با واژه های Door انگلیسی - dvaar هندی - Deur هلندی - D�rr سوئدی - ਡੋਰ Ḍōra پنجابی و. . . سنجیدنی باشد . ( نگارنده )
( ( ترا دانش و دین رهاند درست
در رستگاری ببایدت جست. ) )
( نامه ی باستان ، جلد اول ، میر جلال الدین کزازی ، 1385، ص 206 )
به نظر می رسد واژه ی "در " با واژه های Door انگلیسی - dvaar هندی - Deur هلندی - D�rr سوئدی - ਡੋਰ Ḍōra پنجابی و. . . سنجیدنی باشد . ( نگارنده )
جواهر
دور به معنی صدف است
بستگی دارد که واژه دُر در کجا آمده باشد به این شعری که در پایی مثال زده شده دقت کنید .
( کم گوی و گزیده گوی چون ( دُر ) ) در این مصرا واژه به معنی صدف میباشد .
بستگی دارد که واژه دُر در کجا آمده باشد به این شعری که در پایی مثال زده شده دقت کنید .
( کم گوی و گزیده گوی چون ( دُر ) ) در این مصرا واژه به معنی صدف میباشد .
مرواریددرشت و زیبا
معنی:مروارید
مروارید درشت
باب، درب، دروازه
دُر یعنی با ارزش
گوشواره در زبان ملکی گالی ( زبان بومیان رشته کوه مکران در جنوب شرق کشور )
دره در زبان ملکی گالی ( زبان بومیان رشته کوه مکران در جنوب شرق کشور )
معادل کَندِرک
معادل کَندِرک
دُر یعنی مروارید
ارزشمند، طلا، گران بها،
دَر=جوفِ
door
ریشه ی واژه ی #در ✅
شکل امروزی آن دری است به معنی پوست است از درمک و دورماق است به صورت در و یا اشکال دیگر وارد زبان های هند و اروپایی شده است. ( در به معنی قاپی در فارسی )
شکل امروزی آن دری است به معنی پوست است از درمک و دورماق است به صورت در و یا اشکال دیگر وارد زبان های هند و اروپایی شده است. ( در به معنی قاپی در فارسی )
روسی: Дверь ( dvier )
پارسی میانه: dvar, dar
پارسی باستان: duvar
اوستایی: duar
هلندی: deur
انگلیسی: dor
آلمانی: tur
یونانی: θύρα ( tyra )
سایت Oxford languages دانشگاه آ کسفورد ریشه این واژه را هندو اروپایی دانسته که یعنی هیچ ربطی به دورماق یا پوست یا ترک و مغول ندارد.
پارسی میانه: dvar, dar
پارسی باستان: duvar
اوستایی: duar
هلندی: deur
انگلیسی: dor
آلمانی: tur
یونانی: θύρα ( tyra )
سایت Oxford languages دانشگاه آ کسفورد ریشه این واژه را هندو اروپایی دانسته که یعنی هیچ ربطی به دورماق یا پوست یا ترک و مغول ندارد.
جواهر . الماس
کلمات دیگر: