ترکیب بند

ترکیب بند مجموعهٔ چند غزل یا قصیده بر یک وزن که هر کدام قافیهٔ مخصوص به خود را دارد و بیتهای متفاوتی در بین هر غزل، عامل اتصال غزل ها با یکدیگر است. تفاوت اساسی ترکیب بند و ترجیع بند در این است که در ترجیع بند، بیت ترجیع همهٔ قسمت ها یکسان است، ولی در ترکیب بند، بیت ترکیب متفاوت و قافیه ای هر بار به گونه ای دیگر دارد. معروف ترین ترکیب بندهای فارسی از محتشم کاشانی (واقعهٔ کربلا) و جمال الدین عبدالرزاق اصفهانی (در نعت پیامبر اسلام) و وحشی بافقی (شرح پریشانی) است. موضوع ترکیب بند مواردی ازقبیل مدح، وصف، رثا، عشق، و عرفان را دربر می گیرد..
یک نمونه شعر ترکیب بند شرح پریشانی از وحشی بافقی
دوستان شرح پریشانی من گوش کنید
داستان غم پنهانی من گوش کنید

از قالب های شعر فارسی. همانند ترجیع بند است و در گذشته قسمی از ترجیع بند محسوب می شد. ترکیب بند همانند ترجیع بند از چند بخش تشکیل شده است که هریک از نظر قافیه و ردیف در حکم یک غزل است. ظاهراً از قرن هفتم اصطلاح ترکیب بند برای این نوع شعر به کار رفته و آن را از ترجیع بند متمایز ساخته است. تفاوت این قالب با ترجیع بند تنها در آن است که بیتی که بندها را ازهم جدا می کند عیناً تکرار نمی شود، بلکه در پایان هر بند بیت جدیدی می آید که دو مصراع آن باهم هم قافیه اند. قدیمی ترین ترکیب بند زبان فارسی که به جا مانده است، در دیوان قطران تبریزی است. نخستین ترکیب بند مشهور زبان فارسی از جمال الدین عبدالرزاق اصفهانی در نعت حضرت رسول اکرم (ص) است. از معروف ترین ترکیب بندهای زبان فارسی یک مربّع ترکیب بند (ترکیب بندی که هر خانۀ آن چهار مصراع هم قافیه دارد) با مطلع «دوستان شرح پریشانی من گوش کنید/قصۀ بی سروسامانی من گوش کنید» و یک مسدّس ترکیب (ترکیب بندی که هر خانۀ آن شش مصراع هم قافیه دارد) با مطلع «ای گل تازه که بویی ز وفا نیست تو را/خبر از سرزنش خار بلا نیست تو را» از وحشی بافقی از بهترین نمونه های واسوخت در مکتب وقوع است. در دورۀ صفویه محتشم کاشانی مرثیه ای در سوگ شهیدان کربلا در قالب ترکیب بند سروده است که معروف ترین مرثیۀ شهدای کربلا در زبان فارسی است. این شعر که در دوازده بند سروده شده است بعدها بسیار مورد تقلید قرار گرفت و ترکیب بند به صورت یک قالب خاص که بیشتر برای مرثیه به کار می رفت، درآمد. در دورۀ مشروطه از این قالب برای سرودن اشعار سیاسی و میهنی استفاده شد.

[ویکی اهل البیت] شعری است دارای چند بند در یک بحر که هر بند دارای قافیه ای جداگانه باشد و در آخر هر بند یک بیت آورده می شود که برخلاف ترجیع بند، تکراری نیست .
از ترکیب بندهای معروف ترکیب بند محتشم کاشانی در توصیف واقعه ی کربلاست.