ترجیع بند

تَرجیع بَند یا بندِگردان از قالب های شعر فارسی است که از غزل های چند بیتی که هم وزن هستند تشکیل شده و برای اتصال این غزل ها به یکدیگر از یک بیت تکراری استفاده می نماید. بیت ترجیع با قافیه ای ویژه و لفظ و معنی یکتا تکرار می گردد. این بیت بند ترجیع یا بند گردان نامیده می شود. به هریک از غزل ها، خانه یا رشته گفته می شود. هر خانه از ۵ تا ۲۵ بیت (گاه کمتر یا بیشتر) تشکیل شده. معروفترین ترجیع بندها از هاتف اصفهانی و سعدی است.
لغتنامه دهخدا - ترجیع بند
ترجیع بند عاشقانه سعدی وبلاگ اشارات مبهم
بند اول یک ترجیع بند از فرخی در وصف نوروز:

تَرجیع بند
در لغت به معنای تکرار و برگرداندن. در اصطلاح، نام یکی از قالب های شعر فارسی که از چند بند یا خانه تشکیل شده است. هر خانه از نظر قافیه بندی در حکم یک غزل است اگرچه در بعضی ترجیع بندها تمام مصراع های یک خانه هم قافیه اند. بیتی مصراع این خانه ها را به یکدیگر پیوند می دهد که در طول شعر تکرار می شود. تعداد بیت ها در هر خانه معمولاً بین پنج تا پانزده بیت است و در یک ترجیع بند معمولاً تعداد ابیات بندها با یکدیگر مساوی است. ممکن است بیت واحدی خانه ها را به هم وصل نکند در این صورت به آن ترکیب بند می گویند. در قدیم ترکیب بند به صورتی که امروزه می شناسیم نوعی از ترجیع بند محسوب می شد و از حدود قرن هفتم به عنوان قالبی مستقل، نام خاص خود را پیدا کرد. امروزه ترجیع بند تنها زمانی گفته می شود که بیت یکسانی خانه های شعر را به هم پیوند دهد. ظاهراً تاریخ پیدایش ترجیع بند به زمان سامانیان می رسد، اما قدیمی ترین ترجیع بند فارسی که به ما رسیده از فرّخی سیستانی شاعر عهد غزنوی است. معروف ترین ترجیع بند عارفانۀ زبان فارسی ترجیع بند هاتف اصفهانی با بیت ترجیع «که یکی هست و هیچ نیست جز او/وحده لا اله الّا هو» است. از جاودانه ترین ترجیع بندهای عاشقانه نیز ترجیع بندی از سعدی است که بیت ترجیع آن «بنشینم و صبر پیش گیرم/دنبالۀ کار خویش گیرم» است. در دورۀ مشروطه نیز ترجیع بندهایی با مضامین اجتماعی و سیاسی سروده شد.

[ویکی اهل البیت] ترجیع بند، از قالبهای شعر فارسی که نمونه هایی در شعر اردو و عثمانی نیز داشته است. ترجیع در لغت به معنای «برگرداندن» و «تکرار کردن» است و در اصطلاح مجموعه ابیاتی است که از چند بند یا خانه تشکیل می شود و پس از هر بند دو مصراعِ غالباً هم قافیه تکرار می شود که به آن اصطلاحاً «ترجیع بند» (یا بندگردان یا واسطه یا عُقده) می گویند.
وزن و مضمون کل شعر یکی است اما هر بند و گاه هر بیتِ ترجیع قافیة جداگانه دارد؛ ؛ ؛ ؛ ، اما شمار بیتها کمتر از قصیده و شبیه غزل است.
برخی از محققان ترجیع بند را مرکب از تعدادی غزل دانسته اند که در یک وزن با قافیه های گوناگون سروده شده باشد. نیز بندهای ترجیع را از لحاظ مضمون غزل خوانده و در بسیاری از بیتهای ترجیع، ساختن بندِ پس از آنها را «ترجیع» نامیده است.
اغلب بندها دست کم پنج بیت دارد و معمولاً بیش از پانزده بیت نمی شود برای نمونه رجوع کنید؛ ، اما گاه تا بیست بیت هم سروده شده است. شمار بندها حداقل دو است. و تا سی و چهار بند نیز سروده شده است. طبق قاعده تعداد ابیات بندها باید مساوی باشد، اما گاه این قاعده رعایت نشده است، مانند ترجیع بند مشهور سعدی.
برخی از ترجیع بندها به مسمط شباهت دارد، زیرا همه مصراعهای هر خانه آن هم قافیه است؛؛ از این رو آنها را نوعی مسمط یا ترجیع بند مسمط دانسته اند.
کهنترین ترجیعات ظاهراً در دوره سامانی سروده شده است، رجوع کنید به اما آنچه بجا مانده، از شاعران دوره غزنوی از جمله فرخی سیستانی است که همعصر قدیمترین مسمطهای فارسی است. ظاهراً ترجیع بند و مسمط به تأثیر از مسمط عربی شکل گرفته اند، ذیل «ترجیع بند و ترکیب بند».
مضامین ترجیع بند، مانند دیگر قالبهای شعر بنا به مقتضیات زمان تحول یافته است، مثلاً ترجیعات سبک خراسانی غالباً مدحیه هایی آکنده از وصف طبیعت بوده است مثلاً رجوع کنید به ترجیعات سبک عراقی شامل همه مختصات فکری شاعران آن سبک، از جمله دیدگاههای عاشقانه و عارفانه بوده که از ماندگارترین نمونه های آن می توان ترجیع بند سعدی و ترجیع بند عراقی را ذکر کرد. در سبک هندی، ترجیع بند طویل و عارفانة بیدل دهلوی همانجا از نمونه های شاخص است، اما هیچیک از ترجیعات این سبک شهرت نیافتند.
ترجیعات دورة بازگشت ادبی مانند دیگر قالبهای شعری این دوره، تکرار مضامین کهن است مثلاً رجوع کنید به؛ بجز ترجیع بند معروف هاتف اصفهانی با بند ترجیع «که یکی هست و هیچ نیست جز او/ وحده لااله الاّ هو» متوفی 1198؛ که در آن دوره کاملاً منحصر به فرد است. در دوره مشروطه این قالب شعری بازتاب هیجانهای اجتماعی و دیدگاههای سیاسی شاعران شد مثلاً رجوع کنید.؛