تاریخ بیهق

تاریخ بیهق کتابی تاریخی به فارسی، نوشته ظهیرالدین ابوالحسن علی بن ابی القاسم زیدبیهقی نامدار به ابن فُندُق، مشتمل بر تاریخ و جغرافیا و اَحوال عالمان و خاندانهای مشهور ناحیهٔ بیهق است. نسخهٔ اصلی و کامل کتاب در دست نیست. از جنبه های مهم این کتاب استفادهٔ بیهقی از منابعی است که بیشتر آن ها هم اکنون در دست نیست.
احمد بن محمد خوافی تاریخ پایان نگارش تاریخ بیهق را ۵۴۴ق می گوید، ولی به گفته بیهقی نگارش این کتاب در چهارم شوال ۵۶۳ق در دهکده ششتَمَد در زمان سلطنت مؤید آی ابه، از غلامان سلطان سنجر، به پایان رسیده است. بعید نیست که بیهقی پس از نوشتن کتاب در ۵۴۴ق، در سال ۵۶۳ق پیوست هایی بر آن افزوده و تعدیل هایی در آن پدید آورده باشد.
تاریخ بیهق شامل نکات ارزشمندی دربارهٔ تاریخ خاور ایران در دوران غزنویان و سلجوقیان است. از آنجا که برخی از این اطلاعات در دیگر آثار آن دوره نیامده این کتاب از اهمیت ویژه ای برخوردار است. این کتاب نه تنها دانسته های ارزشمندی دربارهٔ تاریخ ادب و فرهنگ این ناحیه دارد، بلکه شامل اطلاعات مهمی نیز درباره اوضاع جغرافیایی نواحی بیهق، سبزوار، نیشابور و دیگر مکان هاست؛ همچنین تفصیلاتی دربارهٔ گرفتن مالیات و بنیادگذاران این شهرها به دست می دهد.
کتاب تاریخ بیهق گرچه مختص ناحیه بیهق (سبزوار) است ولی اطلاعات فراگیری که او به طور کلی از چگونگی مالکان، تقسیم بندی ناحیه ای و خاندان های قدیمی نیز به دست می دهد، دارای اهمیت است.

تاریخِ بِیْهَق
کتابی به فارسی در تاریخ بِیْهَق (سبزوار)، نوشتۀ ابوالحسن علی بن زید بِیْهَقی ملقب به ابن فُندُق (۴۹۳ـ ۵۶۵ق) که در ۵۶۳ق نگارش یافته است . در دیباچۀ کتاب، فواید علم تاریخ و نیز معرفی تاریخ های محلی آمده است . متن کتاب شامل مطالبی چون فضایل بیهق ، جغرافیا و آب و هوا، و وجه تسمیۀ بیهق و خاندان های آن در زمان سلسله های طاهریان ، صفاریان ، سامانیان ، غزنویان، سلجوقیان و سرگذشت بزرگان و علمای این ناحیه است . نثر کتاب ساده و روان است و اشعار و امثال عربی نیز در آن آمده است . احمد بهمنیار در ۱۳۴۵ش کتاب را تصحیح کرد و با مقدمۀ محمد قزوینی در تهران به چاپ رساند.

[ویکی فقه] تاریخ بیهق، کتابی تاریخی به فارسی، نوشته ظهیر الدین ابو الحسن علی بن ابی القاسم زید بیهقی مشهور به ابن فُندُق می باشد.
موضوع این کتاب، تاریخ بیهق و زندگینامه بزرگانی است که بدان جا منسوب اند.
همچنین در باره تبار خانواده های مشهوری که از دیرباز در این ناحیه سکونت داشته اند و یا از مکانهای دیگر به آن جا هجرت کرده اند، و نیز در باره جغرافیای بیهق، مطالبی در آن آمده است.

تاریخ پایان نگارش تاریخ بیهق
احمد بن محمد خوافی تاریخ پایان نگارش تاریخ بیهق را ۵۴۴ می گوید، اما به تصریح بیهقی نگارش این کتاب در چهارم شوال ۵۶۳ در « قریه ششتَمَد » در زمان سلطنت « مؤید آی ابه »، از غلامان سلطان سنجر، به پایان رسیده است.
بعید نیست که بیهقی پس از نوشتن کتاب در ۵۴۴، در سال ۵۶۳ ضمایمی بر آن افزوده و تعدیل هایی در آن پدید آورده باشد.

اهمیت کتاب تاریخ بیهق
تاریخ بیهق حاوی نکات ارزشمندی در باب تاریخ مشرق ایران در عصر غزنویان و سلجوقیان است.
از آن جا که برخی از این اطلاعات در دیگر آثار آن دوره نیامده این کتاب از اهمیت ویژه ای برخوردار است.
این کتاب نه تنها دانسته های ارزشمندی در باب تاریخ ادب و فرهنگ این ناحیه دارد، شامل اطلاعات مهمی نیز در باره اوضاع جغرافیایی نواحی بیهق، سبزوار، نیشابور و دیگر مکان هاست.
همچنین تفصیلاتی در باب اخذ مالیات و بنیاد گذاران این شهرها به دست می دهد.
بیهقی در نگارش این کتاب به کتاب های گمشده « تاریخ نیشابور » نوشته « الحاکم ابو عبد اللّه نیشابوری » (متوفی ۴۰۵) در دوازده جلد و تتمه آن به نام « سیاق التاریخ » تألیف « امام ابو الحسن بن عبد الغافر فارسی » و به کتاب ناتمام «تاریخ بیهق» نوشته « علی بن ابی صالح الخواری » تکیه داشته است.

محتوای کتاب تاریخ بیهق
...

[ویکی نور] تاریخ بیهق، تألیف ابوالحسن، علی بن زید بیهقی، مشهور به ابن فندق(متوفای 565ق)، با موضوع تاریخ و جغرافیای بیهق، به زبان فارسی است. این اثر، حاوی نکات ارزش مندی در باب تاریخ و جغرافیای مشرق ایران در عصر غزنویان و سلجوقیان است و از آنجا که برخی از این اطلاعات در دیگر آثار آن دوران نیامده، این کتاب، از اهمیت ویژه ای برخوردار است.
ملک الشعرای بهار درباره این کتاب می نویسد: «تاریخ بیهق، یکی از کتب بسیار مفید و سودمند فارسی است که نظیرش از دو الی سه تجاوز نمی کند، چه از حیث سبک و اسلوب و چه از حیث ثقه بودن و چه از حیث پر بودن از مطالب تاریخی و ادبی و علمی بسیار مفید که در عالم خود بی نظیر است.»
کتاب، با مقدمه ای به قلم مصحح کتاب، احمد بهمنیار آغاز شده است. پس از آن، مقدمه دیگری به قلم محمد بن عبدالوهاب قزوینی در شرح زندگی مؤلف و آثار او آمده است. متن کتاب، از ابواب و فصول متعدد تشکیل شده است.
نویسنده، افزون بر مشاهدات و شنیده های شخصی، به تعدادی از اسناد کهن و منابع مختلف ناشناخته مراجعه کرده است؛ ازاین رو، این کتاب، دارای اهمیت تاریخی فراوانی است. نثر کتاب، بر خلاف کتاب هایی چون مقامات حمیدی و تاریخ وصاف که آراسته به صنایع بدیعی اند، از سادگی و ایجاز و پختگی برخوردار است.
کتاب، هر چند به لحاظ عنوان، در شمار تاریخ های محلی محسوب می شود، اما از نظر محتوا دارای جامعیتی است که حدود آن را فراتر از تواریخ محلی می نمایاند. بیهق، نام قدیم ناحیه ای از ولایت خراسان بوده که سبزوار کنونی شهر عمده ی آن بوده است. در کتاب تاریخ بیهق، نه تنها تاریخ و جغرافیای این ناحیه از ایران مورد بررسی قرار گرفته، بلکه به شرح احوال و آثار و انساب اهل علم و ادب، دولت مردان، بزرگان، سادات و خاندان های برگزیده ای که به ناحیه بیهق منسوب بوده اند نیز پرداخته شده است.

[ویکی نور] تاریخ بیهق (تعریب). «تاریخ بیهق»، اثر ابن فندق، علی بن زید بیهقی(متوفای 565ق) است که یوسف الهادی در سال 2003م، آن را به عربی ترجمه نمود. وی، از قلمی روان و سلیس و در عین حال دقیق برخوردار بوده و در سال 82ش، در بخش مطالعات ایرانی کتاب سال جمهوری اسلامی، برنده جایزه جهانی گردید. موضوع تاریخ بیهق چنان که اسم آن حاکی است، عبارت است از تاریخ این ناحیه از ایران و تراجم مشاهیر رجالی که به آن جا منسوبند. از آن جا که کتاب شناسی اثر، در باره متن اصلی آمده است، به آن ارجاع داده می شود و در این مجال، مطالبی در باره ترجمه بیان می شود.
مترجم کتاب، در ابتدای کتاب، شرح حالی بر زندگانی مؤلف و معرفی آثار، اساتید و شاگردان وی نوشته و سپس در باره تحقیقی که بر روی این کتاب انجام داده، مطالبی را خاطرنشان کرده است. وی، در ادامه، بعضی از کلمات و رموز را شرح و توضیح داده است.
سپس طی شش فصل، طبق کتاب اصلی، به ترجمه متن اثر پرداخته و در بخش فهارس عامه، 16 فهرست برای کتاب ترتیب داده است. در خاتمه نیز مصادر تحقیق و ترجمه کتاب، به همراه فهرست محتویات آن را خاطرنشان کرده است.
مترجم، مطالب مفیدی را در پاورقی کتاب در توضیح برخی الفاظ و عبارات کتاب نوشته است.
مطالعه کتاب تاریخ بیهق (تعریب) در پایگاه کتابخانه دیجیتال نور