مقاتل الطالبیین

[ویکی نور] مقاتل الطالبیین، تألیف ابوالفرج اصفهانی (متوفی 356ق)، از جمله آثاری است که به ذکر مرگ طالبیان یا جنبش هایی که انگیزه الهی داشته اند اختصاص یافته است. ابوالفرج چنان که خود می گوید: در جمادی الاولی 313 نگارش کتاب مقاتل را به پایان رسانده است. وی در آغاز اشاره می کند که هدف وی از تألیف آن فراهم آوردن شرحی کوتاه از چگونگی زندگی و مرگ 216 نفر از فرزندان ابوطالب - از زمان پیامبر(ص) تا زمان نگارش کتاب - بوده است.
کتاب، مشتمل بر مقدمه محقق، مقدمه مؤلف و متن اثر است که با ذکر نام جعفر بن ابی طالب آغاز و به ذکر نام طالبیین ایام مقتدر ختم شده است. نویسنده سعی کرده است که اسامی طالبیین را با توجه به زمان حاکمان عباسی دسته بندی کند.
در مورد افراد، روش کار ابوالفرج چنین است که نخست نام کامل و نسب فرد را می آورد و گاه نام مادران وی را تا جد اعلی نقل می کند. در پایان روایات، معمولاً اشعاری را که در رثا یا مدح آن فرد سروده شده است، ذکر می کند. از جالب توجه ترین بخش های کتاب مقاتل اطلاعاتی است درباره چگونگی فعالیت کسانی که به زید بن علی یا محمد نفس زکیه یا دیگر علویان پیوستند
ابوالفرج تنها اخبار طالبیانی را گرد آورده که مرگشان دلایلی سیاسی داشته یا به روایت جنبش هایی پرداخته که انگیزه آنها خصایل ارجمندی چون تقوا و عدل بوده است، نه هوی و هوس. بنابراین نخست از شهادت جعفربن ابی طالب در زمان پیامبر(ص) سخن گفته، سپس اخبار هریک از علویان را زیر نام خلیفه ای که در آن زمان حکم می رانده آورده است. نکته ای که ابوالفرج در چند جای کتاب بدان اشاره کرده، تأکید بر رعایت اختصار است؛ چنان که گاه همه اسانید مربوط به اخبار را ذکر نمی کند
از دیدگاه تحقیقات تاریخی، منابع ابوالفرج در این کتاب از اهمیت ویژه ای برخوردار است. این منابع غالباً به صورت سلسله اسناد در سراسر کتاب پراکنده اند. بیشتر مؤلفانی که ابوالفرج به آنان استناد کرده، کتاب های ارزشمندی مرتبط با موضوع همین کتاب داشته اند، ولی اکنون نشانی از هیچ یک در دست نیست. در اینجا کوشش شده است که مهم ترین این منابع بررسی و به ترتیبی که ابوالفرج بر حسب موضوع مورد استناد و استفاده قرار داده، معرفی شوند؛ نخست باید از کتاب «المغازی» ابن اسحاق یاد کرد که ابوالفرج از طریق استادش محمد بن جریر طبری از آن بهره برده است. وی گاه از ابومخنف نیز از طریق احمد بن عیسی از حسین بن نصر بن مزاحم نقل روایت می کند. گاه نیز واسطه روایت او از ابومخنف احمد بن حارث خراز بوده که خود از مدائنی نقل قول کرده است
مهم ترین منبعی که به طور گسترده مورد استفاده وی قرار گرفته کتابی است در اخبار خروج محمد بن عبداللـه معروف به نفس زکیه و برادرش ابراهیم تألیف ابن شبه که به نام کتاب محمد و ابراهیم ابنی عبداللـه بن حسن مشهور است. ابوالفرج بیشتر روایات مربوط به این قیام ها را از این کتاب اخذ کرده است