مترادف باستان شناسی : دیرینه شناسی
باستان شناسی
مترادف باستان شناسی : دیرینه شناسی
فارسی به انگلیسی
فارسی به عربی
علم الآثار
مترادف و متضاد
باستان شناسی
باستان شناسی
دیرینه‌شناسی
فرهنگ فارسی
( اداره کل ) یکی از ادارات تابع وزارت فرهنگ است . در ۱۲۹۵ ه. ش . موزه معارف در تهران تشکیل شد . در ۱۳۱۴ بنای موزه ایران باستان به پایان رسید و اشیائ موزه معارف به ساختمان مذکور منتقل گردید و اداره کل باستان شناسی تشکیل شد و به تدریج دوایر و نمایندگیهایی در بعضی مراکز باستانی کشور مانند : تخت جمشید و پازار گاد شیراز اصفهان تبریز مشهد قزوین قم کاشان یزد و کرمان دایر کرده است .
( اسم ) دانشی است که دربار. اشیا و آثار وابنی. باستانی و شناسایی آنها بحث و تحقیق کند .
( اسم ) دانشی است که دربار. اشیا و آثار وابنی. باستانی و شناسایی آنها بحث و تحقیق کند .
مطالعۀ علمی و بازسازی گذشتۀ بشر بر مبنای شواهد یا بقایای مادی
فرهنگ معین
(ش ِ ) (اِمر. ) دانشی که به شناسایی آثار و بناهای باستانی می پردازد.
لغت نامه دهخدا
باستان شناسی. [ ش ِ ] ( حامص مرکب ) علم به آثار تاریخی. شناسایی عتیقات. علم به آثار عتیقه. اصطلاح فرهنگستان ایران در برابر آرکئولوژی .
- اداره کل باستانشناسی ؛ در وزارت فرهنگ ، اداره ای بنام اداره کل آثار عتیقات در زمان رضا شاه تأسیس گردید که هم اکنون بنام اداره کل باستانشناسی معروف است و وظیفه آن حفظ و تعمیر آثار و ابنیه تاریخی وکشف بقایای آثار اشیاء عتیقه و حفاری در نقاطی است که احتمال بازیافتن آثار تاریخی در آن نواحی باشد. علاوه بر حفظ ابنیه تاریخی ، آثار و ظروف و اشیائی را که در حفاریها یافته میشود در موزه ایران باستان وابسته به اداره کل باستانشناسی حفاظت میکنند. این موزه در سال 1314 هَ. ش. ساخته شده و مورد استفاده قرار گرفته و شامل اشیاء مربوط به تمدنهای بسیار قدیم ایران تا انتهای دوره ساسانی و آثار اسلامی میباشد. همچنین دارای اطاق مخصوص سکه ها و مهرهای عتیقه و نمونه های قطعات سفالهای قدیمی نقاط مختلف ایران و کتابخانه مخصوص است. قدیم ترین نمونه هایی که تاکنون در آنجا ضبط شده اشیائی است متعلق به تپه سیلک کاشان که توسط هیئت علمی اعزامی موزه لوور پاریس کشف شد و قسمتی از آنها مربوط به حدود چهار هزار سال پیش از میلاد و قسمت دیگر متعلق به 2800 تا 1100 سال پیش از میلاد است. در سال 1307 هَ. ش. در حدود تخت جمشید پروفسور هرتسفلد قطعات سفالهای منقوشی را مربوط به دوره ما قبل تاریخ در آنجا به دست آورد. ظروف قیری متعددی که در شوش به دست آمده متعلق به دورانی در حدود 2300 سال قبل از میلاد است. در نتیجه کاوشهای علمی که در سال 1310 هَ. ش. از طرف هیئت علمی موزه لوور در تپه گیان نزدیک نهاوند بعمل آمده اشیائی متعلق به 3500 سال قبل از میلاد کشف شده است. کاوشهای علمی که توسط هیئت علمی دانشگاه پنسیلوانیا در سال 1310 هَ. ش. در تورنگ تپه و شاه تپه ( در دشت گرگان ) بعمل آمد اشیائی متعلق به 1500 سال قبل از میلاد را به دست داد.اشیاء متعلق به عهد هخامنشی که شامل کتیبه ها و سرستونها و مجسمه ها و مهرهای متعدد است بدقت در این موزه نگهداری میشود. آثار متعلق به عصر اسلامی بیشتر توسطهیئت اعزامی موزه متروپولیتن نیویورک در نیشابور بین سالهای 1315 تا 1318 هَ. ق. به دست آمده است. علاوه بر این بعض گچ بریها و محرابهای مساجد و کنده کاریهای روی چوب متعلق بدوران اسلامی را در موزه نگهداری میکنند. یکی از قسمتهای جالب موزه ایران باستان تالاراردبیل است. شاه عباس قسمتی از اموال خود را با مجموعه مفصلی از ظروف چینی بر آستانه جد خود شیخ صفی الدین در اردبیل وقف کرده بود که در موارد اطعام بکارمیرفت. قسمت اعظم کتابهای تاریخی که در اردبیل بود فعلا در موزه ارمیتاژ لنین گراد نگهداری میشود و مجموعه چینی های مذکور شامل یکهزار و دویست و بیست و یک عدد ظروف مختلف بود و آنها را در عمارت مخصوصی بنام چینی خانه که برای این ظروف در آستانه اردبیل ساخته بودند نگهداری میکردند. در سال 1314 هَ. ش.، آنچه از دستبرد زمانه و حملات و غارتها باقی مانده بود یکجا از اردبیل به موزه ایران باستان انتقال یافت و درتالار مخصوص نگهداری شد. بر روی تمام این ظروف جمله ٔزیر بصورت مهر چهار گوشی حک شده است : «وقف بر آستانه شاه صفی نمود بنده شاه ولایت عباس ». علاوه بر اشیاء فوق ، مجموعه معتبری از سکه های دورانهای مختلف تاریخی ایران در موزه ایران باستان وجود دارد. اداره باستانشناسی در شهرستانهای عمده نیز شعباتی دارد که آثار تاریخی آن نواحی را حفظ میکنند، از آنجمله است اداره باستانشناسی اصفهان که بیشتر ابنیه عهد صفوی را از دستبرد و ویرانی نگاهداشته است و باستانشناسی فارس که تخت جمشید و پازارگاد و سایر اماکن تاریخی و ابنیه آن حدود را نگهداری میکند. در آذربایجان نیز اداره باستانشناسی تأسیس یافته است. باستانشناسی خراسان ابنیه آستانه حضرت رضا ( ع ) و آثار متعلق به آن را محفوظ میدارد. برای اطلاع بیشتر از وظایف اداره باستانشناسی و موزه ایران باستان ، رجوع به راهنمای موزه ایران باستان چ 1336 شود.
- اداره کل باستانشناسی ؛ در وزارت فرهنگ ، اداره ای بنام اداره کل آثار عتیقات در زمان رضا شاه تأسیس گردید که هم اکنون بنام اداره کل باستانشناسی معروف است و وظیفه آن حفظ و تعمیر آثار و ابنیه تاریخی وکشف بقایای آثار اشیاء عتیقه و حفاری در نقاطی است که احتمال بازیافتن آثار تاریخی در آن نواحی باشد. علاوه بر حفظ ابنیه تاریخی ، آثار و ظروف و اشیائی را که در حفاریها یافته میشود در موزه ایران باستان وابسته به اداره کل باستانشناسی حفاظت میکنند. این موزه در سال 1314 هَ. ش. ساخته شده و مورد استفاده قرار گرفته و شامل اشیاء مربوط به تمدنهای بسیار قدیم ایران تا انتهای دوره ساسانی و آثار اسلامی میباشد. همچنین دارای اطاق مخصوص سکه ها و مهرهای عتیقه و نمونه های قطعات سفالهای قدیمی نقاط مختلف ایران و کتابخانه مخصوص است. قدیم ترین نمونه هایی که تاکنون در آنجا ضبط شده اشیائی است متعلق به تپه سیلک کاشان که توسط هیئت علمی اعزامی موزه لوور پاریس کشف شد و قسمتی از آنها مربوط به حدود چهار هزار سال پیش از میلاد و قسمت دیگر متعلق به 2800 تا 1100 سال پیش از میلاد است. در سال 1307 هَ. ش. در حدود تخت جمشید پروفسور هرتسفلد قطعات سفالهای منقوشی را مربوط به دوره ما قبل تاریخ در آنجا به دست آورد. ظروف قیری متعددی که در شوش به دست آمده متعلق به دورانی در حدود 2300 سال قبل از میلاد است. در نتیجه کاوشهای علمی که در سال 1310 هَ. ش. از طرف هیئت علمی موزه لوور در تپه گیان نزدیک نهاوند بعمل آمده اشیائی متعلق به 3500 سال قبل از میلاد کشف شده است. کاوشهای علمی که توسط هیئت علمی دانشگاه پنسیلوانیا در سال 1310 هَ. ش. در تورنگ تپه و شاه تپه ( در دشت گرگان ) بعمل آمد اشیائی متعلق به 1500 سال قبل از میلاد را به دست داد.اشیاء متعلق به عهد هخامنشی که شامل کتیبه ها و سرستونها و مجسمه ها و مهرهای متعدد است بدقت در این موزه نگهداری میشود. آثار متعلق به عصر اسلامی بیشتر توسطهیئت اعزامی موزه متروپولیتن نیویورک در نیشابور بین سالهای 1315 تا 1318 هَ. ق. به دست آمده است. علاوه بر این بعض گچ بریها و محرابهای مساجد و کنده کاریهای روی چوب متعلق بدوران اسلامی را در موزه نگهداری میکنند. یکی از قسمتهای جالب موزه ایران باستان تالاراردبیل است. شاه عباس قسمتی از اموال خود را با مجموعه مفصلی از ظروف چینی بر آستانه جد خود شیخ صفی الدین در اردبیل وقف کرده بود که در موارد اطعام بکارمیرفت. قسمت اعظم کتابهای تاریخی که در اردبیل بود فعلا در موزه ارمیتاژ لنین گراد نگهداری میشود و مجموعه چینی های مذکور شامل یکهزار و دویست و بیست و یک عدد ظروف مختلف بود و آنها را در عمارت مخصوصی بنام چینی خانه که برای این ظروف در آستانه اردبیل ساخته بودند نگهداری میکردند. در سال 1314 هَ. ش.، آنچه از دستبرد زمانه و حملات و غارتها باقی مانده بود یکجا از اردبیل به موزه ایران باستان انتقال یافت و درتالار مخصوص نگهداری شد. بر روی تمام این ظروف جمله ٔزیر بصورت مهر چهار گوشی حک شده است : «وقف بر آستانه شاه صفی نمود بنده شاه ولایت عباس ». علاوه بر اشیاء فوق ، مجموعه معتبری از سکه های دورانهای مختلف تاریخی ایران در موزه ایران باستان وجود دارد. اداره باستانشناسی در شهرستانهای عمده نیز شعباتی دارد که آثار تاریخی آن نواحی را حفظ میکنند، از آنجمله است اداره باستانشناسی اصفهان که بیشتر ابنیه عهد صفوی را از دستبرد و ویرانی نگاهداشته است و باستانشناسی فارس که تخت جمشید و پازارگاد و سایر اماکن تاریخی و ابنیه آن حدود را نگهداری میکند. در آذربایجان نیز اداره باستانشناسی تأسیس یافته است. باستانشناسی خراسان ابنیه آستانه حضرت رضا ( ع ) و آثار متعلق به آن را محفوظ میدارد. برای اطلاع بیشتر از وظایف اداره باستانشناسی و موزه ایران باستان ، رجوع به راهنمای موزه ایران باستان چ 1336 شود.
فرهنگ عمید
علمی که دربارۀ اشیای عتیقه، بناهای قدیمی، و آثار باستانی بحث و تحقیق می کند، علم به آثار عتیقه و اشیای باستانی، آرکئولوژی.
دانشنامه عمومی
علوم اجتماعی
تاریخ
انسان شناسی
جامعه شناسی
جغرافیا
علوم سیاسی
اقتصاد
باستان شناسی اجتماعی
باستان شناسی اقتصادی
باستان شناسی ادراکی
مبانی باستان شناسی
باستان شناسی در بریتانیا
گوردون چایلد
دیوید کلارک
ایان هادر
باستان شناسی در آمریکا
لوییس بنفورد
سر مورتیمر ویلر
رنفرو
گراهام کلارک
شنکس
توماس جفرسون
تیلی
آندره لورا-گوران
سازمان باستان شناسی ایران
باستان شناسی شاخه ای از علوم اجتماعی است که به مطالعهٔ گذشته از طریقِ مدارکِ مادی می پردازد.
با این تعریف، چه بسا بتوان رهیافت های باستان شناختی را در مطالعهٔ پدیده های امروزی نیز به کار بست. قلمرو باستان شناسی تمام گذشته تا حال را دربرمی گیرد، چون تمامیِ وقایع بی درنگ پس از وقوع به جزئی از گذشته بدل می شود. باستان شناسان از بررسیِ خانه، کارگاه، یا مدرسه ای نوساز اطلاعاتی کسب می کنند که دست کمی از اطلاعاتِ حاصل از بررسیِ یک غار یا پناهگاهِ دورانِ دیرینه سنگی یا بنایی رومی ندارد. منابعِ اطلاعاتیِ باستان شناسی از داده های مادی (یا دیگر داده هایی) تشکیل می شود که به نحوی به انسان مربوط است و ما آن ها را آثارِ فرهنگی می خوانیم.
واژه یِ انگلیسیِ archaeology از واژه یِ یونانیِ arkhaiologia به معنیِ بحث دربارهٔ یِ چیزهایِ قدیمی آمده است، اما امروزه معنایِ آن تغییر کرده و به پژوهش در زمینه یِ گذشته یِ انسان، بر اساسِ بقایایِ مادیِ باقی مانده از او، اطلاق می شود. در واقع در یونان، در قرونِ اولیهٔ میلادی، اصطلاحِ archaeologist به گروهی از بازیگرانِ تئاتر اطلاق می شد که بر رویِ صحنه با حرکاتِ صامت افسانه هایِ باستانی را بازسازی می کردند. واژه یِ archaeology با مفهومِ امروزیِ آن را در قرن هفدهم ژاک اُبسن، طبیب و عتیقه بازِ اهلِ لیون، دوباره احیا کرد. او واژه یِ archaeography (باستان نگاری) را نیز مطرح کرد، اما این واژه مقبولِ مردم نیفتاد و واردِ مجموعه یِ واژگان نشد.
تاریخ
انسان شناسی
جامعه شناسی
جغرافیا
علوم سیاسی
اقتصاد
باستان شناسی اجتماعی
باستان شناسی اقتصادی
باستان شناسی ادراکی
مبانی باستان شناسی
باستان شناسی در بریتانیا
گوردون چایلد
دیوید کلارک
ایان هادر
باستان شناسی در آمریکا
لوییس بنفورد
سر مورتیمر ویلر
رنفرو
گراهام کلارک
شنکس
توماس جفرسون
تیلی
آندره لورا-گوران
سازمان باستان شناسی ایران
باستان شناسی شاخه ای از علوم اجتماعی است که به مطالعهٔ گذشته از طریقِ مدارکِ مادی می پردازد.
با این تعریف، چه بسا بتوان رهیافت های باستان شناختی را در مطالعهٔ پدیده های امروزی نیز به کار بست. قلمرو باستان شناسی تمام گذشته تا حال را دربرمی گیرد، چون تمامیِ وقایع بی درنگ پس از وقوع به جزئی از گذشته بدل می شود. باستان شناسان از بررسیِ خانه، کارگاه، یا مدرسه ای نوساز اطلاعاتی کسب می کنند که دست کمی از اطلاعاتِ حاصل از بررسیِ یک غار یا پناهگاهِ دورانِ دیرینه سنگی یا بنایی رومی ندارد. منابعِ اطلاعاتیِ باستان شناسی از داده های مادی (یا دیگر داده هایی) تشکیل می شود که به نحوی به انسان مربوط است و ما آن ها را آثارِ فرهنگی می خوانیم.
واژه یِ انگلیسیِ archaeology از واژه یِ یونانیِ arkhaiologia به معنیِ بحث دربارهٔ یِ چیزهایِ قدیمی آمده است، اما امروزه معنایِ آن تغییر کرده و به پژوهش در زمینه یِ گذشته یِ انسان، بر اساسِ بقایایِ مادیِ باقی مانده از او، اطلاق می شود. در واقع در یونان، در قرونِ اولیهٔ میلادی، اصطلاحِ archaeologist به گروهی از بازیگرانِ تئاتر اطلاق می شد که بر رویِ صحنه با حرکاتِ صامت افسانه هایِ باستانی را بازسازی می کردند. واژه یِ archaeology با مفهومِ امروزیِ آن را در قرن هفدهم ژاک اُبسن، طبیب و عتیقه بازِ اهلِ لیون، دوباره احیا کرد. او واژه یِ archaeography (باستان نگاری) را نیز مطرح کرد، اما این واژه مقبولِ مردم نیفتاد و واردِ مجموعه یِ واژگان نشد.
wiki: باستان شناسی
دانشنامه آزاد فارسی
باستان شناسی (archaeology)
دانش مطالعه، پژوهش و شناخت فرهنگ ها و تمدن های باستانی براساس آثار و بقایای مادی به جای مانده از آن ها.تاریخچه. اروپاییان از دورۀ رنسانس به مطالعۀ آثار معماری و هنری و ادبیات یونان و روم باستان علاقه مند شدند؛ این علاقه و گرایش با لشکرکشی ناپلئون به مصر در دهۀ ۱۷۹۰ و شناخت آثار مصر باستان توسعه یافت. مقارن پایان قرن ۱۹ باستان شناسی به صورت پژوهشی علمی و دانشگاهی درآمد و از شیوه های علمی و روش شناسی های نظام مند از قبیل عکس برداری هوایی بیش از پیش بهره گرفت. از جنگ جهانی دوم به این سو پیشرفت های تازه ای که در این رشته حاصل شده اند عبارت اند از باستان شناسی قرون وسطا، باستان شناسی محوطه های صنعتی و باستان شناسی زیردریا که امکان کاوش محوطه های زیر آب را فراهم آوردند؛ و باستان شناسی نجات بخشبرای جلوگیری از تخریب آثار باستانی (کاوش محوطه هایی که در حال نابودی اند).
رشته های مرتبط. علومی که در پژوهش های باستان شناختی سودمندند عبارت اند از درخت گاه شناسی(سن یابی از روی حلقه های آوند چوبی درختان)، زمین گاه شناسی(علمِ اندازه گیریِ زمانِ اشکال زمین شناختی)، چینه شناسی(بررسی لایه های زمین شناختی)، دیرین گیاه شناسی(بررسی گَرده ها، بذرها، و دانه های قدیمی)، باستان جانورشناسی(تجزیه و تحلیل بازمانده های حیوانی)، کتیبه خوانی(بررسی سنگ نوشته ها)، و سکّه شناسی(بررسی سکه ها).
از عتیقه بازی تا دانش. در ۱۸۶۳ کریستیان تامسن، باستان شناس دانمارکی، «نظام طبقه بندی سه زمانی» خود را مطرح کرد: ساخت ابزارهای سنگی و مفرغی بر ابزارهای آهنی تقدّم زمانی دارد. در دهۀ ۱۸۶۰ با انتشارِ کتاب منشأ انواع، اثر چارلز داروین، و بحث های متعاقب آن پیرامون سنِّ نوعِ انسان، مرحلۀ جدیدی آغاز شد. علم زمین شناسی نیز اهمیت چشمگیری داشت، به خصوص کار دو زمین شناس اسکاتلندی: جیمز هاتوندربارۀ چینه شناسی، که در کتاب او با عنوان نظریۀ زمین(۱۷۸۵) توصیف شد، و چارلز لایلدر کتابش با عنواناصول زمین شناسی(۱۸۳۳). در نیمۀ قرن ۱۹ نیز در خاورمیانه پیشرفت های عمده ای روی داد. در همین منطقه بود که آستین لایارددر ۱۸۴۵ در نینوا، پایتخت امپراتوری قدیم آشور، به مطالعات باستان شناسی پرداخت. در ۱۸۷۱ هاینریش شلیمانِآلمانی کاوش هایش را در ترواآغاز کرد. شاید حتی مهم تر از این ها کار آرتور اوانز(۱۸۹۹ـ۱۹۳۵) در کنوسوسواقع در جزیرۀ کرتبود، که وی در آن جا پرده از روی تمدّن مینوسیبرداشت. در دهۀ ۱۸۸۰ در دورسِتانگلستان نیز کار مهمی روی داد؛ در آن شهر، اوگوستوس پیت ریورزکاوش هایش را در املاکش واقع در کرَنبورن چِیسآغاز کرد. توجه دقیق او به چینه شناسی موجب شد که بنیاد باستان شناسی نوین نهاده شود، و این رشته از عتیقه بازی به دانش بدل گردد.
کاوش. انتخاب یک محوطه برای کاوش معمولاً متضمّن این اقدامات است: تحقیق گسترده، نقشه برداری قبلی از کلّ منطقه برای کار در نقاط احتمالی، و رعایت شیوه های نمونه برداری در صورتی که اجرای کاوش افقی مورد نظر نباشد. این کار شاید مشتمل باشد بر عکس برداری هوایی؛ و کندوکاو در اسناد، آرشیو موزه ها، و مجموعه ها. شیوه های غیرمخرّب دیگر عبارت اند از انواع مقاومت سنجیکه ممکن است که وجود چاله های تیرک و خندق ها را آشکار سازند؛ گمانه زنی، جهت ردیابی تعیین حریم خندق ها و گودال های گِل ولای گرفته با کوبیدن سوند بر زمین؛ و بررسی سطحی پیمایشی محوطه. در برخی از موارد، نمونه های کهن ممکن است از بستر دریاچه ها، کف اقیانوس ها، یا لایه های یخ نیز برداشته شوند تا به بازسازی اقلیم و محیط زیست به عنوان بخشی از برنامۀ تحقیق کمک رسانند. وسعت عملیات کاوش بسیار متفاوت است. برخی از آن ها فقط گمانه زنی است. عملیات دیگر کاوش افقی است. یعنی تمامی محوطه را لایه به لایه خاک برداری می کنند، طرح هر لایه را با دقت می کشند و از آن عکس می گیرند. اگر از گمانه زنی پلکانیاستفاده شود، لایه های باستانی در نیم رخ پلکان های محل کاوش رویت می شود. موقعیتِ هر داده (شیء به دست آمده)ای به درستی ارزیابی و سنجیده می شود، رنگ بندیِ خاک به دقت نوشته و ثبت می شود. متخصصان دیگر غالباً به همکاری فراخوانده می شوند، مثلاً، گیاه شناسان به تجزیۀ دانه و گَردهمی پردازند تا تعیین کنند که آیا محل تحقیق در اصل محوّطه ای باز بوده است یا بیشه زاری انبوه. پوسته های حلزون نیز به همین منظور گردآوری می شوند. دانشمندان خاک شناس، با استفاده از روش های تجزیۀ زمین شیمیاییو تجزیۀ فُسفات، می توانند حوزه های فعالیت انسان را مشخص کنند. اشیای یافت شده، هنگامی که از زیر خاک بیرون آورده می شوند، غالباً بسیار آسیب پذیرند، و وجود متخصصانی مورد نیاز خواهد بود که فوراً به نظافت و مرمت شیمیایی آن ها بپردازند. در آب گذاشتن اشیا، یا در شرایط بسیار خشک قرار دادن آن ها، چوب یا چرم را غالباً حفظ خواهد کرد، اما گذاشتن آن ها در معرض هوا موجب خواهد شد که در عرض چند ساعت متلاشی گردند مگر آن که به نحوی صحیح مرمت و نگهداری شوند. دست ساخته های فلزی انسان را می توان به وسیلۀ الکترولیز یا برق کافت(تجزیۀ برقی) تمیز کرد. برای تجزیه و تحلیل آثار باقی مانده سن یابی آثار و ایجاد «گاه شمار» می توان فنون و شیوه های گوناگونی را به کار گرفت. نقشه ها را باید بررسی و در شکلی نهایی از نو طراحی کرد؛ برای تعیین جنس و منشأ دست ساخته ها باید آن ها را بررسی و تحلیل کرد و برای تعیین سن باید در مجموعه هایی از نمونه های مختلف قرار داد. با استفاده از «درخت گاه شناسی» می توان سنّ چوب را تعیین کرد. نمونه های موادّ آلی از قبیل استخوان، دندان و زغال را برای تجزیۀ رادیوکربن و تجزیه های دیگر باید به آزمایشگاه فرستاد، و متخصص استخوان شناس باید به بررسی استخوان ها بپردازد. با تجزیۀ ایزوتوپیِاستخوان ها می توان نوع رژیم غذایی انسان های گذشته را بازسازی کرد، می توان از شیوه های پزشکی دیگر چون اسکن CAT، بهره گرفت. محوطه های باستانی همواره از تخریب قاچاقچیان میراث فرهنگی لطمه دیده اند؛ و این مسئله امروز دراثر استفاده از دستگاه فلزیابتشدید شده است. محوطه ها، به شکل غیرقانونی، غارت می شوند و سکّه ها و اشیای فلزی از بستر خود جدا می گردند و برای باستان شناسان عملاً به صورت اشیایی بی ارزش درمی آیند.
سال یابی. از روی سنگ نوشته ها و سکه ها، می توان به تعیین سن یا قدمتِ امورِ مربوط به دورۀ باستان (کلاسیک) دست یافت. در مورد پیش از تاریخ، سال یابی ها در آغاز صرفاً «نِسبی» بودند؛ اما امروزه با سالیابی با روش رادیوکربن ۱۴ می توان یافته ها را با دقت سال یابی کرد.
گونه شناسی. گونه شناسیعبارت است از سازمان دهیِ منظمِ دست ساخته ها و طبقه بندی آن ها به انواع مختلف براساس صفات مشترکی که دارند. سفالینه ها، که معمولاً به وفور یافت می شود، در سال یابی تطبیقی جایگاه ویژه ای دارند، و سال یابی در مورد آن دوره هایی دشوارتر می شود که ظروف سفالین در آن ها کمتر به کار می رفته است. شیوۀ علمی سال یابی مطلق به روش رادیوکربن ۱۴ از سال ۱۹۴۸ گاه شماری باستان شناختی را دچار دگرگونی بنیادی کرده است؛ که برای اشیای آلی، از قبیل چوب و استخوان، به منظور تعیین سنّ لایه های باستان شناختی و موادّ وابسته مورد استفاده قرار گرفته است. روش های دیگر عبارت اند از طیف سنجی جِرم شتاب دهنده، ترمولومینسانس، سال یابی پتاسیم ـ آرگون، تشدید مغناطیسی الکترون، سال یابی کهن مغناطیسی.
باستان شناسی در قرن ۲۰. باستان شناسی در دهۀ ۱۹۳۰ با کارهای تحقیقاتی گراهام کلارک و گوردون چایلد جنبۀ یک دانش آکادمیک را گرفت. مفهوم نوظهور «انقلاب نوسنگی» را گوردن چایلدِاسترالیایی عرضه کرد؛ این انقلاب، به نظر او، در مرحله پایانی دورۀ «پارینه سنگی» و هنگامی روی داد که کشاورزی و شبانی جای شکار و ماهی گیری را گرفتند. اگرچه تحقیق دربارۀ پیش از تاریخ در اثر روش های علمیِ «سال یابیِ مطلق» از بنیاد دگرگون شده است، اما ترویج باستان شناسی قرون وسطا یکی از مهم ترین رهنمودهای جدید برای باستان شناسی بوده است. قبلاً گمان بر این بود که قرون وسطا چنان زیر پوشش شواهد و قراین تاریخی قرار دارد که باستان شناسی نخواهد توانست کار چندانی عرضه کند، اما باستان شناسی، به محض آن که شیوه های تازه ای پدیدآورد، توانست مکمّل ارزشمندی برای منابع تاریخی که غالباً آلوده به تعصّب بودند در نظر گرفته شود.
باستان شناسی زیرآبی. ظهور باستان شناسی زیرآبیبا اختراع «ابزار تنفّس زیرآبی» آغاز شد و رشد آن به حدّی رسیده است که شیوه های متعدّد اکتشاف زیرآبی را شامل می شود. این نوع باستان شناسی در مدیترانه آغاز شد.باستان شناسی نجات بخش. کاوش و نجات آثار و محوطه های باستانی از خطر تخریب ساخت وسازهای جدید شهری و عمرانی است.
دانش مطالعه، پژوهش و شناخت فرهنگ ها و تمدن های باستانی براساس آثار و بقایای مادی به جای مانده از آن ها.تاریخچه. اروپاییان از دورۀ رنسانس به مطالعۀ آثار معماری و هنری و ادبیات یونان و روم باستان علاقه مند شدند؛ این علاقه و گرایش با لشکرکشی ناپلئون به مصر در دهۀ ۱۷۹۰ و شناخت آثار مصر باستان توسعه یافت. مقارن پایان قرن ۱۹ باستان شناسی به صورت پژوهشی علمی و دانشگاهی درآمد و از شیوه های علمی و روش شناسی های نظام مند از قبیل عکس برداری هوایی بیش از پیش بهره گرفت. از جنگ جهانی دوم به این سو پیشرفت های تازه ای که در این رشته حاصل شده اند عبارت اند از باستان شناسی قرون وسطا، باستان شناسی محوطه های صنعتی و باستان شناسی زیردریا که امکان کاوش محوطه های زیر آب را فراهم آوردند؛ و باستان شناسی نجات بخشبرای جلوگیری از تخریب آثار باستانی (کاوش محوطه هایی که در حال نابودی اند).
رشته های مرتبط. علومی که در پژوهش های باستان شناختی سودمندند عبارت اند از درخت گاه شناسی(سن یابی از روی حلقه های آوند چوبی درختان)، زمین گاه شناسی(علمِ اندازه گیریِ زمانِ اشکال زمین شناختی)، چینه شناسی(بررسی لایه های زمین شناختی)، دیرین گیاه شناسی(بررسی گَرده ها، بذرها، و دانه های قدیمی)، باستان جانورشناسی(تجزیه و تحلیل بازمانده های حیوانی)، کتیبه خوانی(بررسی سنگ نوشته ها)، و سکّه شناسی(بررسی سکه ها).
از عتیقه بازی تا دانش. در ۱۸۶۳ کریستیان تامسن، باستان شناس دانمارکی، «نظام طبقه بندی سه زمانی» خود را مطرح کرد: ساخت ابزارهای سنگی و مفرغی بر ابزارهای آهنی تقدّم زمانی دارد. در دهۀ ۱۸۶۰ با انتشارِ کتاب منشأ انواع، اثر چارلز داروین، و بحث های متعاقب آن پیرامون سنِّ نوعِ انسان، مرحلۀ جدیدی آغاز شد. علم زمین شناسی نیز اهمیت چشمگیری داشت، به خصوص کار دو زمین شناس اسکاتلندی: جیمز هاتوندربارۀ چینه شناسی، که در کتاب او با عنوان نظریۀ زمین(۱۷۸۵) توصیف شد، و چارلز لایلدر کتابش با عنواناصول زمین شناسی(۱۸۳۳). در نیمۀ قرن ۱۹ نیز در خاورمیانه پیشرفت های عمده ای روی داد. در همین منطقه بود که آستین لایارددر ۱۸۴۵ در نینوا، پایتخت امپراتوری قدیم آشور، به مطالعات باستان شناسی پرداخت. در ۱۸۷۱ هاینریش شلیمانِآلمانی کاوش هایش را در ترواآغاز کرد. شاید حتی مهم تر از این ها کار آرتور اوانز(۱۸۹۹ـ۱۹۳۵) در کنوسوسواقع در جزیرۀ کرتبود، که وی در آن جا پرده از روی تمدّن مینوسیبرداشت. در دهۀ ۱۸۸۰ در دورسِتانگلستان نیز کار مهمی روی داد؛ در آن شهر، اوگوستوس پیت ریورزکاوش هایش را در املاکش واقع در کرَنبورن چِیسآغاز کرد. توجه دقیق او به چینه شناسی موجب شد که بنیاد باستان شناسی نوین نهاده شود، و این رشته از عتیقه بازی به دانش بدل گردد.
کاوش. انتخاب یک محوطه برای کاوش معمولاً متضمّن این اقدامات است: تحقیق گسترده، نقشه برداری قبلی از کلّ منطقه برای کار در نقاط احتمالی، و رعایت شیوه های نمونه برداری در صورتی که اجرای کاوش افقی مورد نظر نباشد. این کار شاید مشتمل باشد بر عکس برداری هوایی؛ و کندوکاو در اسناد، آرشیو موزه ها، و مجموعه ها. شیوه های غیرمخرّب دیگر عبارت اند از انواع مقاومت سنجیکه ممکن است که وجود چاله های تیرک و خندق ها را آشکار سازند؛ گمانه زنی، جهت ردیابی تعیین حریم خندق ها و گودال های گِل ولای گرفته با کوبیدن سوند بر زمین؛ و بررسی سطحی پیمایشی محوطه. در برخی از موارد، نمونه های کهن ممکن است از بستر دریاچه ها، کف اقیانوس ها، یا لایه های یخ نیز برداشته شوند تا به بازسازی اقلیم و محیط زیست به عنوان بخشی از برنامۀ تحقیق کمک رسانند. وسعت عملیات کاوش بسیار متفاوت است. برخی از آن ها فقط گمانه زنی است. عملیات دیگر کاوش افقی است. یعنی تمامی محوطه را لایه به لایه خاک برداری می کنند، طرح هر لایه را با دقت می کشند و از آن عکس می گیرند. اگر از گمانه زنی پلکانیاستفاده شود، لایه های باستانی در نیم رخ پلکان های محل کاوش رویت می شود. موقعیتِ هر داده (شیء به دست آمده)ای به درستی ارزیابی و سنجیده می شود، رنگ بندیِ خاک به دقت نوشته و ثبت می شود. متخصصان دیگر غالباً به همکاری فراخوانده می شوند، مثلاً، گیاه شناسان به تجزیۀ دانه و گَردهمی پردازند تا تعیین کنند که آیا محل تحقیق در اصل محوّطه ای باز بوده است یا بیشه زاری انبوه. پوسته های حلزون نیز به همین منظور گردآوری می شوند. دانشمندان خاک شناس، با استفاده از روش های تجزیۀ زمین شیمیاییو تجزیۀ فُسفات، می توانند حوزه های فعالیت انسان را مشخص کنند. اشیای یافت شده، هنگامی که از زیر خاک بیرون آورده می شوند، غالباً بسیار آسیب پذیرند، و وجود متخصصانی مورد نیاز خواهد بود که فوراً به نظافت و مرمت شیمیایی آن ها بپردازند. در آب گذاشتن اشیا، یا در شرایط بسیار خشک قرار دادن آن ها، چوب یا چرم را غالباً حفظ خواهد کرد، اما گذاشتن آن ها در معرض هوا موجب خواهد شد که در عرض چند ساعت متلاشی گردند مگر آن که به نحوی صحیح مرمت و نگهداری شوند. دست ساخته های فلزی انسان را می توان به وسیلۀ الکترولیز یا برق کافت(تجزیۀ برقی) تمیز کرد. برای تجزیه و تحلیل آثار باقی مانده سن یابی آثار و ایجاد «گاه شمار» می توان فنون و شیوه های گوناگونی را به کار گرفت. نقشه ها را باید بررسی و در شکلی نهایی از نو طراحی کرد؛ برای تعیین جنس و منشأ دست ساخته ها باید آن ها را بررسی و تحلیل کرد و برای تعیین سن باید در مجموعه هایی از نمونه های مختلف قرار داد. با استفاده از «درخت گاه شناسی» می توان سنّ چوب را تعیین کرد. نمونه های موادّ آلی از قبیل استخوان، دندان و زغال را برای تجزیۀ رادیوکربن و تجزیه های دیگر باید به آزمایشگاه فرستاد، و متخصص استخوان شناس باید به بررسی استخوان ها بپردازد. با تجزیۀ ایزوتوپیِاستخوان ها می توان نوع رژیم غذایی انسان های گذشته را بازسازی کرد، می توان از شیوه های پزشکی دیگر چون اسکن CAT، بهره گرفت. محوطه های باستانی همواره از تخریب قاچاقچیان میراث فرهنگی لطمه دیده اند؛ و این مسئله امروز دراثر استفاده از دستگاه فلزیابتشدید شده است. محوطه ها، به شکل غیرقانونی، غارت می شوند و سکّه ها و اشیای فلزی از بستر خود جدا می گردند و برای باستان شناسان عملاً به صورت اشیایی بی ارزش درمی آیند.
سال یابی. از روی سنگ نوشته ها و سکه ها، می توان به تعیین سن یا قدمتِ امورِ مربوط به دورۀ باستان (کلاسیک) دست یافت. در مورد پیش از تاریخ، سال یابی ها در آغاز صرفاً «نِسبی» بودند؛ اما امروزه با سالیابی با روش رادیوکربن ۱۴ می توان یافته ها را با دقت سال یابی کرد.
گونه شناسی. گونه شناسیعبارت است از سازمان دهیِ منظمِ دست ساخته ها و طبقه بندی آن ها به انواع مختلف براساس صفات مشترکی که دارند. سفالینه ها، که معمولاً به وفور یافت می شود، در سال یابی تطبیقی جایگاه ویژه ای دارند، و سال یابی در مورد آن دوره هایی دشوارتر می شود که ظروف سفالین در آن ها کمتر به کار می رفته است. شیوۀ علمی سال یابی مطلق به روش رادیوکربن ۱۴ از سال ۱۹۴۸ گاه شماری باستان شناختی را دچار دگرگونی بنیادی کرده است؛ که برای اشیای آلی، از قبیل چوب و استخوان، به منظور تعیین سنّ لایه های باستان شناختی و موادّ وابسته مورد استفاده قرار گرفته است. روش های دیگر عبارت اند از طیف سنجی جِرم شتاب دهنده، ترمولومینسانس، سال یابی پتاسیم ـ آرگون، تشدید مغناطیسی الکترون، سال یابی کهن مغناطیسی.
باستان شناسی در قرن ۲۰. باستان شناسی در دهۀ ۱۹۳۰ با کارهای تحقیقاتی گراهام کلارک و گوردون چایلد جنبۀ یک دانش آکادمیک را گرفت. مفهوم نوظهور «انقلاب نوسنگی» را گوردن چایلدِاسترالیایی عرضه کرد؛ این انقلاب، به نظر او، در مرحله پایانی دورۀ «پارینه سنگی» و هنگامی روی داد که کشاورزی و شبانی جای شکار و ماهی گیری را گرفتند. اگرچه تحقیق دربارۀ پیش از تاریخ در اثر روش های علمیِ «سال یابیِ مطلق» از بنیاد دگرگون شده است، اما ترویج باستان شناسی قرون وسطا یکی از مهم ترین رهنمودهای جدید برای باستان شناسی بوده است. قبلاً گمان بر این بود که قرون وسطا چنان زیر پوشش شواهد و قراین تاریخی قرار دارد که باستان شناسی نخواهد توانست کار چندانی عرضه کند، اما باستان شناسی، به محض آن که شیوه های تازه ای پدیدآورد، توانست مکمّل ارزشمندی برای منابع تاریخی که غالباً آلوده به تعصّب بودند در نظر گرفته شود.
باستان شناسی زیرآبی. ظهور باستان شناسی زیرآبیبا اختراع «ابزار تنفّس زیرآبی» آغاز شد و رشد آن به حدّی رسیده است که شیوه های متعدّد اکتشاف زیرآبی را شامل می شود. این نوع باستان شناسی در مدیترانه آغاز شد.باستان شناسی نجات بخش. کاوش و نجات آثار و محوطه های باستانی از خطر تخریب ساخت وسازهای جدید شهری و عمرانی است.
wikijoo: باستان_شناسی
فرهنگستان زبان و ادب
{archaeology} [باستان شناسی] مطالعۀ علمی و بازسازی گذشتۀ بشر بر مبنای شواهد یا بقایای مادی
دانشنامه اسلامی
[ویکی اهل البیت] این صفحه مدخلی از دائرة المعارف بزرگ اسلامی است
سرزمینهای اسلامی از اندونزی تا اندلس (اسپانیای اسلامی) و از سومالی تا آلبانی، حدود شصت درصد از اماکن و آثار باستانی و تاریخی دنیا را به خود اختصاص داده است. در گذشته، تحقیقات باستان شناسی دوره اسلامی به مطالعات نظری و مباحث تاریخ هنر و سکه شناسی منحصر بود.
در نیمه دوم قرن هجدهم میلادی، در شهرهای رم، پادوا، گوتینگن و استکهلم مجموعه های مختلفی حاوی سکه شناسی دوره اسلامی منتشر شد و در اوایل قرن نوزدهم، فْرِن نخستین کار ارزنده را در همین موضوع عرضه کرد. توجه به هنر و معماری اسلامی، به ویژه تحقیق در آثار اسپانیای دوره اسلامی، نیز در این سالها افزایش یافت و مورفی در 1229/1813، کتابی درباره معماری اسلامی انتشار داد.
نخستین بررسیها در معماری اسلامی و هنرهای سنتی شمال افریقا و مصر کار پژوهشگرانی است که به همراه ناپلئون به آن کشور رفته بودند. در زمینه معماری اسلامی، کُست در 1255/1839 و بورگواَن در 1290ـ1309 ق/ 1873ـ1892 م تحقیقات ارزشمندی ارائه کردند. بُسکوی اسپانیایی در 1328/1910، «مدینة الزهرا» از مراکز خلافت امویان اندلس در حوالی قُرطُبه را کاوید. کاوش در این منطقه تا 1950 ادامه یافت. سپس با کاوشهای زاره و هرتسفلد در 1329 ق/1911 م تا 1331ق/1913 م، در شهر قدیم سامرا بخشهای مهمی از شهرهای دوره حکومت عباسیان (بعد از خلافت هارون الرشید) خاکبرداری شد و درباره هنر معماری، شهرسازی و سفالگری آن زمان اطلاعات بسیاری بدست آمد و با قطعی بودن زمان ساخت سفالینه های مکشوف در آنجا، معیار دقیق و ارزشمندی برای تاریخگذاری اشیای کشف شده از مناطق اسلامی دیگر نیز بدست آمد.
کاوش شهرهای قدیم شوش، سیراف، ری و نیشابور همچنین نتیجه پژوهشهای محققانی چون پوپ، گدار، سیرو، مهدی بهرامی و محمدتقی مصطفوی در شناخت هنر معماری دوره های مختلف و به ویژه دوره اسلامی تأثیر بسیار گذاشت.
از فعالیت های مهم باستان شناسی در سرزمینهای شرق اسلامی، کاوش تولستوف روسی در 1948ـ1952 م درشهر تِرمِذ و خاکبرداری محققان فرانسوی در منطقة لشکر بازار، پایتخت زمستانی سلاطین غزنوی بود. همچنین باستان شناسان فرانسوی در نزدیکی تَدمُر (پالمیرا) در سوریه در محلی به نام قصرالحیرالغربی، آثار هنری باارزشی از جمله گچبریها و نقشهای دیواری کشف کردند و با کاوش در شهرها و مناطق مهم دیگر دوره اسلامی مانند فُسطاط (در ساحل شرقی رود نیل که بقایای آن در قاهرة کنونی در محلة مصرالعتیقه قرار دارد)، دهلی کهنه (شاه جهان آباد)، مسجد حَرّان، مسجد جامع اصفهان و شهر گرگان در گنبد قابوس بسیاری از ابهامهای تاریخ دوره اسلامی برطرف شد. در این زمینه پژوهشهای برشم و ویت فرانسوی و درباره ویژگیهای سفالگری دوره اسلامی، مطالعات لین انگلیسی، فهروری مجاری و اشنیدر سویسی قابل ذکر است. تحقیقات اتینگهاوزن امریکایی و بیوارد انگلیسی راجع به فرهنگ و تمدن اسلامی و پژوهشهای بازیل گری درباره نگارگری و نقاشیهای آن دوره نیز حائز اهمیت است.
از قرن نهم میلادی/پانزدهم هجری به بعد، با انتشار سفرنامه های سیاحان و جهانگردان خارجی، ایران سرزمینی کهن با پیشینه فرهنگی دیرین معرفی شد.
باربارو ی ایتالیایی یکی از نخستین کسانی بود که در 877 ق/1472م از تخت جمشید، جایی که چهل منار نامیده می شد، بازدید کرد. سپس دلاواله در 1032ق/1622م، نوشته های کتیبه های آنجا را رونویسی کرد و با خود به اروپا برد.
سرزمینهای اسلامی از اندونزی تا اندلس (اسپانیای اسلامی) و از سومالی تا آلبانی، حدود شصت درصد از اماکن و آثار باستانی و تاریخی دنیا را به خود اختصاص داده است. در گذشته، تحقیقات باستان شناسی دوره اسلامی به مطالعات نظری و مباحث تاریخ هنر و سکه شناسی منحصر بود.
در نیمه دوم قرن هجدهم میلادی، در شهرهای رم، پادوا، گوتینگن و استکهلم مجموعه های مختلفی حاوی سکه شناسی دوره اسلامی منتشر شد و در اوایل قرن نوزدهم، فْرِن نخستین کار ارزنده را در همین موضوع عرضه کرد. توجه به هنر و معماری اسلامی، به ویژه تحقیق در آثار اسپانیای دوره اسلامی، نیز در این سالها افزایش یافت و مورفی در 1229/1813، کتابی درباره معماری اسلامی انتشار داد.
نخستین بررسیها در معماری اسلامی و هنرهای سنتی شمال افریقا و مصر کار پژوهشگرانی است که به همراه ناپلئون به آن کشور رفته بودند. در زمینه معماری اسلامی، کُست در 1255/1839 و بورگواَن در 1290ـ1309 ق/ 1873ـ1892 م تحقیقات ارزشمندی ارائه کردند. بُسکوی اسپانیایی در 1328/1910، «مدینة الزهرا» از مراکز خلافت امویان اندلس در حوالی قُرطُبه را کاوید. کاوش در این منطقه تا 1950 ادامه یافت. سپس با کاوشهای زاره و هرتسفلد در 1329 ق/1911 م تا 1331ق/1913 م، در شهر قدیم سامرا بخشهای مهمی از شهرهای دوره حکومت عباسیان (بعد از خلافت هارون الرشید) خاکبرداری شد و درباره هنر معماری، شهرسازی و سفالگری آن زمان اطلاعات بسیاری بدست آمد و با قطعی بودن زمان ساخت سفالینه های مکشوف در آنجا، معیار دقیق و ارزشمندی برای تاریخگذاری اشیای کشف شده از مناطق اسلامی دیگر نیز بدست آمد.
کاوش شهرهای قدیم شوش، سیراف، ری و نیشابور همچنین نتیجه پژوهشهای محققانی چون پوپ، گدار، سیرو، مهدی بهرامی و محمدتقی مصطفوی در شناخت هنر معماری دوره های مختلف و به ویژه دوره اسلامی تأثیر بسیار گذاشت.
از فعالیت های مهم باستان شناسی در سرزمینهای شرق اسلامی، کاوش تولستوف روسی در 1948ـ1952 م درشهر تِرمِذ و خاکبرداری محققان فرانسوی در منطقة لشکر بازار، پایتخت زمستانی سلاطین غزنوی بود. همچنین باستان شناسان فرانسوی در نزدیکی تَدمُر (پالمیرا) در سوریه در محلی به نام قصرالحیرالغربی، آثار هنری باارزشی از جمله گچبریها و نقشهای دیواری کشف کردند و با کاوش در شهرها و مناطق مهم دیگر دوره اسلامی مانند فُسطاط (در ساحل شرقی رود نیل که بقایای آن در قاهرة کنونی در محلة مصرالعتیقه قرار دارد)، دهلی کهنه (شاه جهان آباد)، مسجد حَرّان، مسجد جامع اصفهان و شهر گرگان در گنبد قابوس بسیاری از ابهامهای تاریخ دوره اسلامی برطرف شد. در این زمینه پژوهشهای برشم و ویت فرانسوی و درباره ویژگیهای سفالگری دوره اسلامی، مطالعات لین انگلیسی، فهروری مجاری و اشنیدر سویسی قابل ذکر است. تحقیقات اتینگهاوزن امریکایی و بیوارد انگلیسی راجع به فرهنگ و تمدن اسلامی و پژوهشهای بازیل گری درباره نگارگری و نقاشیهای آن دوره نیز حائز اهمیت است.
از قرن نهم میلادی/پانزدهم هجری به بعد، با انتشار سفرنامه های سیاحان و جهانگردان خارجی، ایران سرزمینی کهن با پیشینه فرهنگی دیرین معرفی شد.
باربارو ی ایتالیایی یکی از نخستین کسانی بود که در 877 ق/1472م از تخت جمشید، جایی که چهل منار نامیده می شد، بازدید کرد. سپس دلاواله در 1032ق/1622م، نوشته های کتیبه های آنجا را رونویسی کرد و با خود به اروپا برد.
wikiahlb: باستان_شناسی
کلمات دیگر: