ناسخ و منسوخ

ناسِخ و مَنسوخ
در اصول فقه، نسخ یعنی جلوگیری از امتداد زمانی قانون؛ به بیان دیگر در مواردی مصلحت در آن است که قانون موقّت و محدود باشد، امّا قانونگذار به جهت مصالح دیگر، آن را به صورت مطلق بیان می کند. علّامه حلّی گوید: اکثر مسلمین قائل به جواز نسخ هستند، زیرا احکام تابع مصالح و مفاسد است، و ممکن است عملی در یک زمان دارای مصلحت و در زمانی دیگر دارای مفسده باشد. بنابراین اگر تکلیف ادامه داشته باشد در مفسده خواهد افتاد، لذا نسخ می گردد. بدون تردید خبر و قرآن در موارد زیر می توانند ناسخ باشند: ۱. خبر متواتر به وسیلۀ خبر متواتر، ۲. خبر واحد به وسیلۀ خبر واحد یا متواتر، ۳. قرآن به وسیلۀ قرآن. قرآن پژوهان برای نسخ چندین شرط آورده اند: ۱. وجود تنافر و ناسازگاری کلی میان دو حکم؛ ۲. دلالت ناسخ باید قوی تر از منسوخ یا همسطح آن باشد؛ مثلاً آیات متشابه که فهم آن سخت است نمی تواند ناسخ آیات محکم باشد؛ ۳. از طریق قیاس یا اجماع نمی توان آیه ای را نسخ کرد، جز این که در شیعه اجماع می تواند ناسخ باشد؛ ۴. نسخ در آیاتی جایز است که حاوی احکام تشریعی باشد نه آیات اخباری و اعتقادی. عبدالرحمان بن جوزی در ناسخ القرآن و منسوخه، در شمار آیات منسوخ تردید دارد و آن هایی که عام و خاص اند را مشخص کرده است. ابوبکر نحاس در الناسخ و المنسوخ تعداد آیات منسوخ را ۱۳۸ دانسته است. سیوطی آن ها را نوزده مورد و صبحی این آیات را بیش از ده آیه نمی داند.
نیز، رجوع شود به:الناسخ والمنسوخ فی القرآن الکریم

[ویکی فقه] جواز و وقوع نسخ و عدم آن در آیات قرآن و شناخت ناسخ و منسوخ، از آغاز مورد توجّه و تحقیق قرآن پژوهان بوده و از مهم ترین مبادی فهم قرآن و احکام تشریعی آن شناخته شده است.
این تقسیم، برگرفته از این دو آیه است: «ما نَنسَخ مِن ءایة أو نُنْسِها نأتِ بِخیر مِنها أو مِثلِها... = هر حکمی را که نسخ کنیم یا آن را به دست فراموشی بسپاریم، بهتر از آن یا مانند آن را می آوریم...»، «و إذا بَدَّلنا ءایةً مَکانَ ءایة وَاللّهُ أعلمُ بِما ینَزِّل... = و چون آیه ای را جای گزین آیه ای کنیم و خدا به آن چه فرو می فرستد داناتر است».
اقسام نسخ
برای آیات قرآن، سه قسم نسخ برشمرده اند:
← نسخ حکم و تلاوت
در بیان پیامبر (صلی الله علیه وآله) ، امامان (علیهم السلام) و اصحاب عناوین و صفاتی برای بعضی آیات قرآن آمده است؛ مانند محکم ترین آیه: «إنَّ اللّهَ یأمُرُ بِالعَدلِ وَالإحسن و إیتای ذِی القُربی وَ ینهی عَنِ الفَحشاءِ وَالمُنکَرِ وَالبَغی یعِظُکُم لَعَلَّکُم تَذَکَّرُون = در حقیقت، خدا به دادگری و نیکوکاری و بخشش به خویشاوندان فرمان می دهد و از کار زشت و ناپسند و ستم باز می دارد. به شما اندرز می دهد؛ باشد که پند گیرید». جامع ترین یا هراس انگیزترین آیه: «فَمَن یعمَل مِثقالَ ذَرَّة خَیراً یرَهُ وَ مَن یعمَل مِثقالَ ذَرَّة شَرّاً یرَهُ = پس هر کس هموزن ذرّه ای نیکی کند، آن را خواهد دید و هر کس هموزن ذرّه ای بدی کند، آن را خواهد دید». پیامبر (صلی الله علیه وآله) فرمود:عظیم ترین آیه، آیة الکرسی است. از امام علی (علیه السلام) نقل شده که شما اهل عراق می گویید: امیدوار کننده ترین آیه، «قل یعبادی الَّذین أسْرَفوا علی أنفُسِهم...» است؛ امّا ما اهل بیت می گوییم:این آیه است:«وَ لَسَوفَ یعطِیک رَبُّک فَتَرضی = و به زودی پروردگارت تو را عطا خواهد داد تا خرسند گردی».