دوتار

دوتار یکی از سازهای مضرابی موسیقی ایرانی است و همان گونه که از نام آن برمی آید، دارای دو سیم (تار) است. این ساز را معمولاً با مضراب نمی نوازند و با ناخن، زخمه می زنند.
سازهای زهی
سازهای زخمه ای
دوتار پیشینه ای چند هزار ساله دارد.امروزه حوزه های نواختن دوتار عبارت اند از شمال خراسان در شهرهای قوچان، بجنورد، شیروان، اسفراین و درگز و آشخانه و جنوب و شرق خراسان در شهرهای تربت جام، تایباد، نیشابور،فردوس، بیرجند، بجستان، بردسکن، قائنات،، کاشمر، باخرز، خواف و سرخس وگناباد و سبزوار و نواحی ترکمن نشین شمال شرق از جمله استان گلستان و بخش علی آباد کتول همچنین برخی مناطق استان مازندران.این ساز در نواحی مختلف، با اندکی تغییر در شکل و نحوه نوازندگی دیده می شود. انواع دوتار در محدوده مرزهای جغرافیایی ایران به «دوتار خراسان» با دو گونه شمال و شرق، «دوتار ترکمن» و «دوتار مازندران» تقسیم می شودشکل ساز و نحوه در دست گرفتن و سبک نواختن در شمال و شرق خراسان با هم تفاوت دارد. مردم مناطق خراسان قصه ها و داستان های خود را در قالب آهنگ هایی زیبا سینه به سینه به نسل های کنونی منتقل کرده اند. محوریت دوتار شرق خراسان در شهر تربت جام و تا حدودی تایباد بوده و مرکزیت دوتار شمال خراسان شهر قوچان است، اما در شهرهای خواف فردوس، تربت حیدریه، قائن و بیرجند نیز در پی سفر هنرمندان زبده دوتار نواز شرق خراسان این ساز نواخته می شود.تیره ترکمنهای سالور تربت جام در شرق خراسان نیز دوتار ترکمنی می نوازند.
دوتار شمال خراسان دارای کاسه ای گلابی شکل و دسته ای نسبتاً دراز و دو رشته سیم (تار) است. طول دستهٔ آن حدود ۶۰ سانتی متر و کل ساز حدود ۱ متر است.قسمت گلابی شکل این ساز از چوب درخت شاه توت و دستهٔ آن از چوب زردآلو یا درخت گردو ساخته می شود. در قدیم به جای سیم از ابریشم استفاده می شد. طبق نظر محمدحسین یگانه (حاج حسین)، برای سیم بم هشت لا و برای سیم زیر شش لا نخ ابریشم را به هم می-تابیدند. حاج حسین ایده آل صداگیری از ساز را نواختن با ابریشم می دانست، چرا که عقیده داشت زبان ساز یا سیم که در قدیم از ابریشم ساخته می شد، باید از جنس خود ساز (:چوب توت) باشد. حاجی قربان سلیمانی سیم زیر دوتار خود را مؤنث (: زن) و سیم بم را مذکر (: مرد) توصیف می کند. او، علاوه بر این، سیم زیر را به حوا و بم را به حضرت آدم نسبت می دهد.در شرق خراسان دوتار ۸ پرده و یک نیم پرده دارد، کاسه ساز و صفحه ساز از چوب توت و گاهی از چوب گردو ساخته می شود و دسته آن از درخت زردآلو و گاهی از عناب و گردو تهی می شود. سازی که به 18 پرده شناخته می شود زیر مجموعه دوتار اصیل نمی باشد .از سازندگان ماهر دوتار شرق خراسان در شهر تربت جام می توان استاد حاج حسینعلی غمخوار احمدی، استاد اسفندیار تخم کار، استاد عبدالله وسعید سرور احمدی را نام برد.دوتار ترکمنی نیز مانند دوتار شمال خراسان است با این تفاوت که دسته دوتار ترکمن دارای زاویه انحراف به سمت بیرون است.استفاده از تارهای ابریشمی به جای سیم فلزی نیز در شمال خراسان و در نواحی ترکمن نشین رایج بوده است.از مرحوم الیا قلی یگانه دوتار نواز معروف ترکمن در درگز آثاری وجود دارد که با دوتاری با تارهای ابریشمی نواخته شده است.
دوتار در شمال خراسان با نسبت چهارم و پنجم کوک می شود. با کوک ترکی می توان نغمه هایی همچون گرایلی، دونم دونم، دندبای،و کوراوغلی و با کوک کردی آهنگ های سرموقام، لو، شاه بهرام و جعفرقلی را اجرا کرد.در شرق خراسان نیز دو کوک متداول وجود دارد که اغلب غزلیات و دوبیتی ها با کوک فاصله چهارم و اشترخجو، آهو و… با کوک فاصله پنجم نواخته می شود.از جمله نوازندگان زبده خراسانی می توان از نظرمحمد سلیمانی، عبدالله سروراحمدی و غلامعلی پورعطایی نام برد.

از خانوادۀ سازهای زهی زخمه ای. در مناطق گوناگون ایران نام های متفاوتی دارد. این ساز در مناطق شرق و شمال خراسان و منطقۀ کتول، در استان گلستان و نیز در مناطق شرقی مازندران دوتار، در ترکمن صحرا تامدیره، توت تار یا دوتار و در کرمانشاهان تنبور نامیده می شود. این ساز در خراسان قدیم نیز به تنبور مشهور بود. دوتار متشکل است از کاسه ای طنینی به شکل نیمه گلابی که روی آن صفحه ای چوبی قرار می گیرد، دستۀ چوبی بلند، دستان ها، گوشی ها، وترها، خرک و سیم گیر. تعداد دستان ها در انواع دوتار متفاوت است. در شرق خراسان تعداد دستان ها از هشت تا هجده متغیر است. دوتار شمال خراسان یازده تا دوازده دستان، دوتار ترکمنی سیزده دستان، دوتار کتول یازده دستان، دوتار شرق مازندران پنج تا هشت دستان، و تنبور کرمانشاهان نیز سیزده یا چهارده دستان دارد. سازهای خانوادۀ دوتار بدون استفاده از مضراب و با انگشت های دست نواخته می شوند. جنس وترها در قدیم از ابریشم، زه، موی دُم اسب، سیم فلزی و امروز بیشتر از سیم فلزی است. دوتار موارد استفادۀ متعددی دارد که در این میان تنبور کرمانشاهان و دوتار شرق خراسان حرمت بیشتری دارد. این ساز در شمال خراسان، ترکمن صحرا، منطقۀ کتول و شرق مازندران بیشتر برای مجالس شادمانی و عروسی نواخته می شود، اما دوتار شرق خراسان و تنبور کرمانشاهان بیشتر در مجالس دیگر ازجمله محافل عرفانی یا مجالس ذکر نواخته می شود. نوازندگان دوتار در شمال خراسان، بخشی نام دارند اما در مناطق دیگر، عنوان اختصاصی ندارند.