حی بن یقظان

رساله حیِّ بن یقظان رساله ای کم حجم است که به زبان ادبیات عرب توسط ابن طفیل در قرن ۱۲ میلادی نگاشته است.
ابن طفیل در این رساله نظریه لوح سفید را به عنوان یک آزمایش فکری در قالب یک داستان با عنوان حی بن یقظان مطرح کرده است که در آن او شکل گیری ذهن یک کودک وحشی (کودکی که به دور از اجتماع در حیات وحش بزرگ شده است) از یک لوح سفید تا یک ذهن بالغ را در محیطی به دور از اجتماع و در یک جزیرهٔ دور افتاده و تنها از طریق تجربه، توضیح می دهد. جان لاک، از فیلسوفان بزرگ غرب، در فرمول بندی نظریهٔ «لوح سفید» از این رساله الهام گرفته است. عنوان این رساله از عنوان داستان دیگری با همین نام که توسط ابن سینا در اوایل قرن ۱۱ میلادی نگاشته شده، گرفته شده است. هر چند که داستان نسخهٔ ابن طفیل با نسخهٔ ابن سینا متفاوت است.
محمد عبدالرحمن مرحبا می گوید:
«نویسنده این کتاب توانسته است زبده معارف عصر خود و خلاصه تجارب معرفتی گذشتگان را جمع کند.»

حَیِّ بْنِ یَقْظان
داستانی رمزی و آکنده از رموز فلسفی و عرفانی، نوشتۀ ابن طفیل اندلسی. مؤلف پیش از ورود به داستان به پاره ای از مبانی فلسفیِ فارابی، ابن سینا و غزالی خرده گرفته است. داستان از آن جا شروع می شود که خواهر پادشاهی در پنهان با مردی ازدواج می کند و در پی بار گرفتن و وضع حمل، فرزند خود را در تابوتی می نهد و به دریا می افکند. آب طفل را به جزیره ای می برد که در آن جا آهویی بچه مرده متکفل تربیت و شیردادن وی می شود؛ از این قسمت به بعد سیر معرفت شناسی انسان به صورت بدیعی شرح داده می شود؛ طفل درپی شناخت جهان محسوس با تنبه بر قوای خود به ادراک معانی کلی و طبیعی نائل می شود و از آن جا به شناخت ماوراء مادّه سوق می یابد و مثلاً به وجود روح و وجود غایی پی می برد. در این مرحله «ابسال»، فرزانه ای از جزیرۀ مسکون همسایه به آن جزیره آمده و «حی»، یعنی همان طفل را که چونان فرزند طبیعت بازنموده می شود، با مفاهیم الهی آشنا می کند که درپی آن، «حی» به ارزش نبی و مقام او نائل می شود. بخش های انتهایی داستان که با مطالب سلوکی و عرفانی همراه است گویای اصل توافق شرع و عقل است که خمیرمایۀ فکر ابن طفیل است. این اثر را بدیع الزمان فروزانفر با نام زندۀ بیدار به فارسی ترجمه کرده است.

[ویکی فقه] حی بن یقظان، عنوان مشترک داستان عرفانی ابن سینا و قصه فلسفی ابن طفیل است که هر دو به عربی اند.
بنابه گفته کوربن درباره رساله سومی به همین نام که به ابن سینا منسوب است، سخنان و تردیدهایی مطرح شده است که همگی از اشتباه ابن خلدون در انتساب رساله ابن طفی ل به ابن سینا ناشی شده اند. حی بن یقظان به فارسی یعنی زنده پسر بیدار. حی و یقظان هر دو صفت اند و در این عبارت، اضافه بنوت برقرار است. پس بنابر قاعده زبان فارسی که نام پسر به پدر اضافه می شود، می توان آن را زنده بیدار ترجمه کرد. اگرچه ابن طفیل در تألیف این رساله از جهاتی تحت تأثیر ابن سینا و رساله او به همین نام است، اثر او تفاوتهای عمده ای با اثر ابن سینا دارد، نظیر این که در این دو رساله شخصیت حی بن یقظان متفاوت است. ازاینرو، این مقاله در سه بخش عرضه می شود: ۱) حی بن یقظان، نوشته ابن سینا؛ ۲) حی بن یقظان، نوشته ابن طفیل؛ ۳) مقایسه دو رساله با یکدیگر. حی بن یقظان نوشته ابن سینا اگرچه در آغاز رساله نام مؤلف ذکر نشده، اما تاکنون هیچ تردیدی درباره انتساب این رساله به ابن سینا اظهار نشده است. چنانکه از عبارات آغاز رساله برمی آید، ابن سینا بنابه درخواست دوستانش، به توضیح و بیان قصه حی بن یقظان مبادرت کرده است. او این رساله را هنگام حبس در قلعه فردجان ، از قرای همدان ، نگاشته است. زبان رساله چندان ساده نیست، زیرا در قالب خاصی به نگارش درآمده است. به نظر کوربن حی بن یقظان در قالب رمز و تمثیل نگاشته شده نه مجاز و استعاره . به گفته پورنامداریان ، رساله هایی چون حی بن یقظان ابن سینا و رساله های نظیر آن از وی، سهروردی و دیگران، مانند رسالةالطیر سلامان و ابسال ، عقل سرخ و قصةالغربة الغریبة ، از جمله داستانهای رمزی به شمار می روند. آنها حکایت واقعه های روحانی اند که در سطح جهانی فوقِ احساس تجربه شده و در قالب داستانی به نگارش درآمده اند. به همین سبب نباید آن ها را با تمثیل اشتباه کرد. درواقع، عنوان داستان رمزی، هم به صورت ظاهر و هم به نوع تجربه و موضوعِ مطرح شده اشاره دارد. در عین حال، این آثار را غالباً از آثار تمثیلی دانسته اند.